Plac Wolności w Katowicach
| Śródmieście | |
 Środkowa część placu Wolności (2022) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
Położenie na mapie Katowic  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
 50°15′35,2″N 19°00′45,4″E/50,259781 19,012603
| |
Plac Wolności w Katowicach (do 1922[1] i w latach 1939–1945[2] Wilhelmsplatz[3][4][5]) – plac miejski usytuowany w katowickiej dzielnicy Śródmieście[6]. Rozchodzą się z niego promieniście ulice: 3 Maja biegnąca w kierunku Rynku, Sokolska prowadząca w stronę Koszutki i Bogucic, Gliwicka biegnąca w stronę Załęża i dalej – Chorzowa, oraz krótkie ulice Jana Matejki i Sądowa[7]. Plac pełni funkcje rekreacyjne (zieleń miejska[8], ławki, alejki spacerowe), stanowi punkt wyjściowy manifestacji, jest także ważnym węzłem komunikacyjnym, zarówno dla autobusów, jak i tramwajów.
Historia[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Plac Wolności jest jednym z najstarszych placów w mieście[8]. Już w pierwszym niemieckim planie zabudowy Katowic z 1865 ówczesny Wilhelmsplatz sytuowany był na głównej osi miejskiej[6][8], wyznaczanej dziś przez ul. 3 Maja – Rynek i ul. Warszawską. Plac do dziś zachował wytyczony wtedy plan sześcioboku[8]. W pobliżu znajdował się już wówczas zbudowany w 1860 pierwszy kościół katolicki w Katowicach, a przy torach kolejowych wielki skład drewna firmy „Bracia Goldstein”. W 1875 jego właściciele wybudowali tu swą miejską siedzibę – zwaną później pałacem Goldsteinów. W 1882, budując w sąsiedztwie budynek z ogrodem, przy placu ulokował swą siedzibę przeniesiony z Królewskiej Huty Górnośląski Związek Przemysłowców Górniczo-Hutniczych (niem. Oberschlesischer Berg- und Hüttenmännischer Verein).
Gdy Katowice jeszcze nie posiadały praw miejskich obok placu stanął w 1860 pierwszy na terenie Katowic kościół katolicki z muru pruskiego. Kościół wyburzono w okresie gwałtownej rozbudowy śródmieścia na przełomie XIX i XX wieku[9]. W dwudziestoleciu międzywojennym pod numerem 3 funkcjonował oddział Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych[10] oraz lokal gastronomiczny „Sala Powstańców” z salą, przeznaczoną na różne uroczystości i zebrania[11].
W 2000 wybudowano fontannę (wodotrysk z dominantą w formie układu tafli szklanych o powierzchni 35,6 m²). Obrzeże fontanny wykonano z jasnoszarych płyt granitowych[12]. W 2005 w plebiscycie zorganizowanym dla mieszkańców miasta wybrano dla fontanny nazwę Akwarium. Nagrody dla zwycięzców plebiscytu wręczano obok fontanny na placu Wolności w dniu 17 września 2005[13].
30 września 2009 na budynku przy pl. Wolności 7 odsłonięto pamiątkowa tablicę ku czci Kurta Schwaena – kompozytora urodzonego w Katowicach[14].
Pomnik[edytuj | edytuj kod]
Początkowo w centrum placu znajdował się odsłonięty 18 października 1898 pomnik dwóch niemieckich cesarzy (niem. Zweikaiserdenkmal): Wilhelma I i Fryderyka III[15]. Jego autorem był Felix Görling. Zielenią na placu opiekował się założony w 1874 niemiecki Związek Upiększania Miasta (niem. Verschönerungsverein), który jednak zdobywał środki na swą działalność z dorywczych składek mieszkańców miasta. Dopiero około 1910 Magistrat ówczesnych Katowic udzielił Związkowi pierwszej subwencji na urządzenie tu regularnego skweru. 13 grudnia 1920[16] nad ranem członkowie Polskiej Organizacji Wojskowej wysadzili pomnik cesarzy[15].
W 1923 po utworzeniu województwa śląskiego zbudowano tu pomnik-grób Nieznanego Powstańca Śląskiego. Odsłaniał go Wojciech Korfanty wraz z prezydentem Stanisławem Wojciechowskim[17]. Tablicę na pomniku wykonał rzeźbiarz Tadeusz Błotnicki[15]. W 1927 powstał komitet budowy nowego monumentu, zawiązany z inicjatywy Związku Powstańców Śląskich[18]. Plany nie zostały zrealizowane ze względu na wybuch II wojny światowej[18]. W czasach PRL-u wybudowano nowy pomnik – żołnierzy Armii Czerwonej projektu Pawła Stellera (1945), zastąpiony w latach pięćdziesiątych XX w. pomnikiem wykonanym przez rzeźbiarza Stanisława Marcinowa[19].
Ruch Autonomii Śląska podjął działania w celu zastąpienia pomnika żołnierzy radzieckich pomnikiem ku czci ofiar Tragedii Śląskiej[20]. W sondzie portalu Gazeta.pl aż 67 procent internautów opowiedziało się za usunięciem pomnika. Stowarzyszenie Pokolenie oraz Niezależne Zrzeszenie Studentów w latach 80 zaapelowało o zastąpienie pomnika żołnierzy Armii Czerwonej popiersiem prezydenta USA Ronalda Reagana. W związku z tym zaproponowano zmianę nazwy samego placu na Ronalda Reagana[21]. Te plany nie weszły jednak w życie. Z końcem 2012 roku podjęto temat ponownie[22], proponując przeniesienie pomnika na Cmentarz Żołnierzy Armii Czerwonej w Katowicach. Ostatecznie pomnik został zdemontowany 14 maja 2014 i po renowacji w Gliwickich Zakładach Urządzeń Technicznych przeniesiony na cmentarz żołnierzy sowieckich obok katowickiego Parku Kościuszki[23].
Obiekty historyczne[edytuj | edytuj kod]
Przy placu Wolności znajdują się następujące historyczne obiekty:
- zabytkowa kamienica (pl. Wolności 1); pochodząca z przełomu XIX i XX wieku, eklektyczna z elementami neoklasycyzmu; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 (nr rej.: A/1410/90[24]), granice ochrony obejmują cały budynek[8][25];
- zabytkowa kamienica (pl. Wolności 2, róg z ul. Sokolską); wzniesiona około 1894 według projektu Luisa Dame, w stylu eklektyzmu; wpisana do rejestru zabytków 30 grudnia 1991 (nr rej.: A/1454/91[24]), granice ochrony obejmują cały budynek[8][25]; w dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonowała tu agentura towarzystwa ubezpieczeniowego Alliance Assurance Co. Ltd. Londyn[10];
- kamienica mieszkalna (pl. Wolności 3)[19];
- kamienica oraz budynek dawnej fabryki słodyczy (pl. Wolności 4[19])[26];
- zabytkowa kamienica (pl. Wolności 5); wzniesiona w 1907, w stylu neoklasycystycznym; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 (nr rej.: A/1411/90[24]), granice ochrony obejmują cały budynek[8][25];
- zabytkowa kamienica (pl. Wolności 6); wzniesiona w 1896, w stylu eklektycznym z elementami neorenesansu i secesji; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 (nr rej.: A/1412/90[24]), granice ochrony obejmują cały budynek[8][25];
- narożna kamienica mieszkalna (pl. Wolności 7, róg z ul. Gliwicką)[19];
- zabytkowa kamienica narożna (pl. Wolności 8, róg z ul. Gliwicką); wzniesiona pod koniec XIX wieku, w stylu uproszczonego baroku; wpisana do rejestru zabytków 14 września 1990 (nr rej.: A/1413/90[24]), granice ochrony obejmują cały budynek[8][25];
- zabytkowa kamienica narożna (pl. Wolności 9, ul. Sądowa 2-2a); wzniesiona w 1901, według projektu Ludwika Goldsteina, w stylu eklektyzmu; wpisana do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1489/92[24]; obecnie A/1224/23[27]), granice ochrony obejmują cały budynek[8][25];
- willa ogrodowa (pl. Wolności 10); wzniesiona w latach 1907–1909, według projektu Ludwika Goldsteina z 1907, w stylu ekektyzmu; wpisana do rejestru zabytków 30 grudnia 1991 (nr rej.: A/1455/91, A/637/2020[28][24]), granice ochrony obejmują cały budynek wraz z najbliższym otoczeniem w ramach działek; w latach 1929–1932 willę przebudowała firma budowlana Brunona Iwańskiego[8][25]; w dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonował tu Sąd Apelacyjny i Prokuratura Sądu Apelacyjnego[29]; obecnie mieści się tu siedziba Sądu Rejonowego;
- zabytkowa kamienica (pl. Wolności 10a); wzniesiona w latach 1911–1912, w stylu modernizmu; wpisana do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1490/92[24]), granice ochrony obejmują cały budynek[8][25];
- zabytkowy budynek mieszkalny (pl. Wolności 11); wzniesiony w latach 1903–1904, według projektu podpisanego przez Georga Schalscha, w stylu secesyjnym z elementami neogotyku; wpisany do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1491/92[24]), granice ochrony obejmują cały budynek[8][25]; w dwudziestoleciu międzywojennym pod numerem 11 swoją siedzibę miał konsulat hiszpański[30];
- zabytkowy budynek mieszkalny (pl. Wolności 12); wzniesiony w latach 1874–1876, według projektu podpisanego przez mistrza murarskiego M. Goldsteina, w stylu modernistycznym; wpisany do rejestru zabytków 11 sierpnia 1992 (nr rej.: A/1492/92[24]; obecnie nr rej. A/1040/22[31]), granice ochrony obejmują cały budynek; w 1900 obiekt podwyższono o jedną kondygnację[8][25];
- zabytkowy pałac Goldsteinów (pl. Wolności 12a)[32][33]; wzniesiony w 1872[34], w stylu klasycystycznym, murowany, tynkowany; wpisany do rejestru zabytków 3 grudnia 1983 (nr rej.: A/1315/83[24]), granice ochrony obejmują całą działkę[8][25]; w pałacu przed II wojną światową mieściła się Izba Przemysłowo-Handlowa, następnie bank; po roku 1952, do 1990, miało swoją siedzibę Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej oraz kino „Przyjaźń”; w latach 70. XX wieku w podziemiach pałacu istniał teatr awangardowy „12a”, agenda studenckiego klubu Puls, mocnego również muzyką: śpiewali w nim Dżem[35], Stanisław Soyka czy Krystyna Prońko. W 1961 roku studenci Akademii Sztuk Pięknych pod wodzą Antoniego Halora założyli Studencki Dyskusyjny klub filmowy „Kino-oko”, którego seanse odbywały się w czwartkowe wieczory w kinie Przyjaźń[36], aż do początku lat dziewięćdziesiątych, kiedy to klub przeniósł się do siedziby Muzeum Historii Katowic do pałacu Goldsteinów została przeniesiona siedziba katowickiego urzędu stanu cywilnego – właścicielem zabytku jest miasto[37].
Plac w literaturze[edytuj | edytuj kod]
Plac jest wspomniany w powieści Wilhelma Szewczyka „Ptaki ptakom”, opowiadającej o pierwszych dniach września 1939 w mieście, oraz w powieści Aleksandra Baumgardtena „Spotkanie z jutrem”, opowiadającej o przybyłych w 1945 do Katowic lwowiakach-repatriantach. Opis placu na wiosnę 1946[38]:
Pewnego dnia o świcie wracał Roman do domu z jakiejś wyjątkowo przykrej nocnej próby słuchowiska. Zamyślony przysiadł na jednej z ławek rozstawionych dokoła skweru przy Placu Wolności. Był wczesny świt. Bure katowickie niebo przeglądało się w oknach wyższych pięter kamienic otaczających plac. Roman błądził zamyślonym wzrokiem po tych piętrach, wdychając coraz głębiej cierpki zapach ziemi. I wtedy właśnie, opuszczając oczy, dostrzegł wątłą smugę seledynu, nakładającą się na szarą perspektywę ulicy 3-go Maja. Zerwał się z ławki i przetarł oczy. Smuga nie ustępowała. Grajnert spojrzał baczniej i dopiero teraz zrozumiał. Oto wątlutkie krzewy, obszywające kasztany przy skwerze pokryły się, widocznie tej nocy, ledwie dostrzegalnym tchnieniem zieleni. Roman pamiętał doskonale, że jeszcze zeszłego ranka stały bure i kostropate. A teraz...
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ J. Lipońska-Sajdak, Katowice wczoraj. Kattowiz gestern, Gliwice 1995, s. 5.
- ↑ Plan Katowic z 1942 roku. grytzka-genealogie.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-19)]. www.grytzka-genealogie.de [dostęp 2011-09-09].
- ↑ Straßenverzeichnis aller Straßen von Kattowitz. www.grytzka-genealogie.de. [dostęp 2011-09-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-12)]. (niem.).
- ↑ Alle Straßen bzw. Straßennamen von Kattowitz Deutsch – Polnisch. www.grytzka-genealogie.de. [dostęp 2011-09-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-19)]. (niem.).
- ↑ Jerzy Moskal: ... Bogucice, Załęże et nova villa Katowice – Rozwój w czasie i przestrzeni. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1993, s. 385. ISBN 83-85831-35-5.
- ↑ a b Urząd Miasta Katowice: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, Cz. 1, Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego. www.bip.um.katowice.pl. [dostęp 2011-09-09]. (pol.).
- ↑ Plac Wolności: przystanek lub plaża z palmami (pol.) www.katowice.gazeta.pl [dostęp 2011-09-09].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Urząd Miasta Katowice: Lokalny Program rewitalizacji miasta Katowice na lata 2007–2013. www.bip.um.katowice.pl. [dostęp 2011-09-09]. (pol.).
- ↑ Historia parafii św. Apostołów Piotra i Pawła w Katowicach (pol.) www.piotripawel.katowice.opoka.org.pl [dostęp 2011-09-09].
- ↑ a b Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010, s. 51. ISBN 978-83-7729-021-7.
- ↑ Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010, s. 95. ISBN 978-83-7729-021-7.
- ↑ Fontanny. um.katowice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-27)]., w: www.um.katowice.pl, dn. 18 stycznia 2006.
- ↑ Katowickie fontanny mają imiona (pol.) www.portal.katowice.pl [dostęp 2011-09-09].
- ↑ Uroczyste odsłonięcie tablicy ku czci kompozytora Kurta Schwaena (pol.) www.katowice.eu [dostęp 2011-09-09].
- ↑ a b c Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010, s. 37. ISBN 978-83-7729-021-7.
- ↑ Michał Bulsa, Barbara Szmatloch, Katowice, których nie ma, Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2019, s. 101, ISBN 978-83-7729-502-1.
- ↑ Dziennik Zachodni, 11 maja 2007 – „Mój ojciec nigdy nie żałował”.
- ↑ a b Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010, s. 38. ISBN 978-83-7729-021-7.
- ↑ a b c d Urząd Miasta Katowice: Wartości dziedzictwa kulturowego (załącznik 1.9). www.bip.um.katowice.pl. [dostęp 2011-09-09]. (pol.).
- ↑ Artykuł o planach zmiany pomnika żołnierzy radzieckich na pomnik ku czci ofiar Tragedii Śląskiej. [dostęp 2007-04-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-07-28)].
- ↑ Przemysław Jedlecki: Pomnik Reagana zamiast radzieckich żołnierzy (pol.) www.miasta.gazeta.pl/katowice [dostęp 2011-09-09].
- ↑ Władze Katowic konsultują z Rosją przeprowadzkę pomnika z pl. Wolności (pol.) [dostęp 2012-12-10].
- ↑ Pomnik Żołnierzy Radzieckich w Katowicach zdemontowany. 2014-10-14. [dostęp 2014-10-14].
- ↑ a b c d e f g h i j k Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2011-09-09].
- ↑ a b c d e f g h i j k Śląski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Katowicach: Rejestr zabytków w Katowicach. www.wkz.katowice.pl. [dostęp 2011-09-09]. (pol.).
- ↑ Urząd Miasta Katowice: Protokół nr 47/10 z posiedzenia Komisji Górniczej Rady Miasta Katowice. (pol.) www.bip.um.katowice.pl [dostęp 2011-09-09].
- ↑ Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 24 sierpnia 2023 r.) (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2023-08-28]
- ↑ SPIS OBIEKTÓW NIERUCHOMYCH WPISANYCH DO REJESTRU ZABYTKÓW Z TERENU WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2020-06-02].
- ↑ Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010, s. 69. ISBN 978-83-7729-021-7.
- ↑ Wojciech Janota: Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939. Łódź: Księży Młyn, 2010, s. 12. ISBN 978-83-7729-021-7.
- ↑ Spis obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków z terenu województwa śląskiego (stan na 7 października 2022 r.) (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2022-10-14].
- ↑ Katarzyna Łakomy: Wille miejskie Katowic. Katowice: Muzeum Śląskie, 2011. ISBN 978-83-62593-06-4.
- ↑ Michał Bulsa, Grzegorz Grzegorek, Beata Witaszczyk, Domy i gmachy Katowic, Katowice: Prasa i Książka, 2013, s. 21, ISBN 978-83-63780-00-5 (pol.).
- ↑ Michał Bulsa: Ulice i place Katowic. Katowice: Prasa i Książka, 2012, s. 228. ISBN 978-83-933-665-8-3. (pol.).
- ↑ Rawa Blues Festival w Katowicach.
- ↑ Pałac zmiennych czasów Jan F. Lewandowski.
- ↑ Pałac Goldsteinów czeka na gospodarza (pol.) www.serwisy.gazeta.pl [dostęp 2011-09-09].
- ↑ Aleksander Baumgardten: Spotkanie z jutrem. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1962, s. 257, 258.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Radziecki pomnik przy placu Wolności drażni PiS (pol.) www.katowice.gazeta.pl [dostęp 2011-09-09]
- Lech Szaraniec: Osady i osiedla Katowic. Katowice: Oficyna „Artur”, 1996. ISBN 83-905115-0-9.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Zdjęcie Pałacu Goldsteinów
- Zdjęcie fontanny – Akwarium. um.katowice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-27)].
- Archiwalne widoki placu w bibliotece Polona
