Anna oleśnicka
 |
Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”. Pomóż nam go sprawdzić. |
| z Bożej łaski księżna Mazowsza i Rusi, pani sochaczewska, pani i dziedziczka Śląska[1] | |
| |
| księżna płocka | |
| Okres |
od 1444 |
|---|---|
| Jako żona | |
| Poprzedniczka | |
| Następczyni | |
| regentka Mazowsza i Rusi księstw płockiego i bełskiego (wraz z Pawłem Giżyckim) | |
| Okres |
od 1455 |
| Jako matka | |
| Poprzednik |
Elżbieta |
| księżna sochaczewska | |
| Okres |
od 1455 |
| Poprzednik | |
| Następca | |
| tenutariuszka kolska | |
| Okres |
od 1476 |
| Poprzednik |
Dziersław z Bielaw i Młogoszyna |
| Następca | |
| Dane biograficzne | |
| Dynastia | |
| Data urodzenia |
1420–1432 |
| Data śmierci |
przed 29 marca 1481 |
| Miejsce spoczynku | |
| Ojciec | |
| Matka | |
| Rodzeństwo | |
| Małżeństwo | |
| Dzieci | |
Anna oleśnicka[2], Anna Włodzisławowa[3], Anna Władysławowa[4], Anna sochaczewska[5][6][7] (ur. 1420–1432, zm. 1481) – księżniczka oleśnicka z dynastii Piastów, księżna mazowiecka, ostatnia księżna sochaczewska, po dobrowolnej rezygnacji z rządów i zawarciu umowy z polskim władcą, której następstwem była inkorporacja dzielnicy sochaczewskiej do Królestwa Polskiego w 1476 – tenutariuszka kolska.
W latach 1444–1455 księżna płocka jako żona Władysława (Włodzisława) I, w okresie 1455–1459 i 1462 opiekunka niepełnoletnich synów nominalnie współrządzących Mazowszem Zachodnim. Księżna sochaczewska w latach 1455–1476, sprawująca władzę w zapisanej jej przez męża w 1451 oprawie wdowiej, na którą składały się miasta Sochaczew, Mszczonów, Białe Miasto, Bolimów, Raciąż i Wiskitki oraz wsie położone w ziemiach sochaczewskiej, płockiej i rawskiej[8].
W 1476 zrezygnowała z rządów w dzielnicy sochaczewskiej na rzecz króla Polski Kazimierza IV z dynastii Jagiellonów, który włączył ją do Korony. Jako rekompensatę otrzymała w dożywocie starostwo kolskie wraz z zamkiem w Kole i kilkudziesięcioma wsiami[9][10].
Pochodzenie[edytuj | edytuj kod]
Anna była młodszą córką księcia oleśnickiego Konrada V Kąckiego i jego żony Małgorzaty, urodzoną po Agnieszce[11]. Przyszła na świat w latach 20. lub 30. XV wieku[12][13], najwcześniej około 1420[13][14], ewentualnie 1422[12], najpóźniej zaś w 1432[12]. Jako jedyna Piastówna z linii oleśnickiej otrzymała imię Anna[11].
Małżeństwo[edytuj | edytuj kod]
W 1444 poślubiła księcia mazowieckiego Władysława I[12][15], władającego ziemiami: płocką, płońską z Płońskiem i Raciążem, wiskicką z Wiskitkami i zawkrzeńską oraz rawską i sochaczewską, a także księstwem bełskim (ruskim)[16][14].
Do zawarcia małżeństwa doszło w połowie roku, co poświadcza wzmianka w Kalendarzu płockim, wedle której nieokreślona bliżej księżna została sprowadzona do stolicy 24 sierpnia 1444[12]. Kontekst wyklucza inną władczynię niż płocka, poprzednia zaś księżna mazowiecka, bratowa Władysława I Małgorzata z Szamotuł, przybyła na Mazowsze w czerwcu 1442[17]. Wpisy w Metryce książęcej uniemożliwiają uznanie miesięcy czerwca i lipca za możliwy do przyjęcia termin ślubu Anny z Władysławem. Do mariażu dynastycznego zachodniomazowieckiego Piasta i oleśnickiej Piastówny doszło więc najprawdopodobniej w sierpniu 1444[18]. Ślub odbył się zapewne we Wrocławiu po 14 sierpnia, a sakramentu małżeństwa mógł udzielić stryj panny młodej, biskup wrocławski Konrad IV Starszy[14].
Mazowiecko-oleśnicką umowę małżeńską zawarto niewątpliwie z powodów politycznych, a inspiratorami związku mogli być stryjowie Anny, zwłaszcza Konrad VIII Młody, związany z krzyżakami prowincjał zakonu na Czechy i Morawy w Koronie Czeskiej. Ważnym czynnikiem, który doprowadził do tego korzystnego dla obu stron małżeństwa, była jednak z pewnością sytuacja rodzinna Władysława, którego starsi bracia nie pozostawili legalnych potomków płci męskiej. Krewni nowej księżnej płockiej utrzymywali z mazowieckim władcą zażyłe stosunki, wspomagając go m.in. na arenie międzynarodowej. W 1453 brat Anny Konrad IX Czarny, książę oleśnicki i kozielski, z inspiracji swojej siostry poślubił bratanicę jej męża Małgorzatę, która na rzecz stryja i jego dziedziców, a więc synów Anny, uroczyście zrzekła się pretensji do dóbr ziemskich po ojcu[19][20].
Posag księżniczki oleśnickiej wynosił 3 tysiące kop groszy praskich. Sumy posagowe i wienne zostały oprawione na ziemi sochaczewskiej[21][14].
Działalność[edytuj | edytuj kod]
Rządy opiekuńcze w księstwie płockim[edytuj | edytuj kod]
Z małżeństwa śląskiej Piastówny z władcą płockim pochodzili dwaj synowie Siemowit VI i Władysław II. Po śmierci Władysława władzę nad księstwem płockim w imieniu jego małoletnich synów przejęła rada regencyjna. W jej skład weszli matka książąt i pięciu urzędników, którym przewodniczył biskup płocki Paweł Giżycki[3][22]. W przeciwieństwie do innych księżnych mazowieckich, które sprawowały opiekę nad synami (Anny Bolkowej, Barbary Bolkowej czy Anny Konradowej), Anna Władysławowa nie używała jednak tytułów gubernatrix czy tutrix[23][24].
Regencja na Mazowszu Zachodnim i w księstwie bełskim trwała do stycznia 1459, gdy starszy syn Anny został uznany za pełnoletniego i objął władzę w imieniu własnym oraz nieletniego brata Władysława. W lipcu 1459 Siemowit VI przejął we władanie opróżnioną po śmierci stryjenki Małgorzaty ziemię gostynińską[25]. Młody książę zmarł w nocy z 31 grudnia 1461 na 1 stycznia 1462. Ponieważ jego jedyny brat i spadkobierca był niepełnoletni, faktyczne rządy na Mazowszu Zachodnim i w ruskim księstwie bełskim powtórnie sprawowała rada regencyjna. Śmierć Władysława II nastąpiła już pod koniec 1462[26].
W ostatnim dniu życia młodszy syn Anny zdążył sporządzić dokument, którym powiększał uposażenie matki o ziemię gostynińską z miastami Gostyninem, Gąbinem i Osmolinem oraz 20 wsiami, w tym m.in. Kozicami, Krobinem, Lipieńskiem, Muchnicami, Mysłownią, Ratajami, Sannikami, Siedlcami (Sielcami, Skrzanami, Starepolem (Staropolem) i Topolnem, także częściami miejscowości Niedrzaków i Skórzewo[27]. Nadanie nie zostało uznane przez biskupa Giżyckiego oraz urzędników gostyńskich i miejscową szlachtę jako dokonane bez ich zgody, w pośpiechu i niezgodnie z obowiązującą praktyką kancelaryjną, w dodatku przez osobę z racji wieku niezdolną do czynności prawnych[28].
Ponieważ synowie Anny byli ostatnimi męskimi przedstawicielami zachodniomazowieckiej, młodszej gałęzi Piastów mazowieckich[25][29], a żeńska przedstawicielka tej linii przebywała na Śląsku, natomiast wszyscy męscy członkowie starszej gałęzi rodu byli nieletni, rozpoczęła się walka o dziedzictwo. Władzę w opróżnionych księstwach przejęła na krótko ciotka zmarłych władców Katarzyna, która była jedynym na Mazowszu dorosłym przedstawicielem dynastii Piastów[25][30].
Działania polskiego króla Kazimierza IV, który szybko zawarł umowę ze szlachtą bełską, doprowadziły do inkorporacji ruskiego księstwa ze stolicą w Bełzie do Korony w marcu 1462. Jesienią doszło do analogicznych porozumień ze szlachtą ziem gostynińskiej i rawskiej. Dzięki temu, a także wyrokowi sądu sejmowego w sporze o płockie dziedzictwo, który toczył się między Kazimierzem IV a księżnymi Katarzyną i Małgorzatą, pretendującymi do spadku po bratankach i braciach stryjecznych, w grudniu 1462 doszło do inkorporacji dwóch kolejnych ziem, które należały uprzednio do męża i dzieci księżnej Anny, do Królestwa Polskiego[31].
W czasie sporów o dziedzictwo Anna oleśnicka, która w latach 1455–1459 oraz przez niecałe dwa miesiące w 1462 sprawowała opiekę nad synami i krótkotrwałe rządy w dzielnicy płockiej, nie zgłaszała pretensji do ziem zajętych przez polskiego króla, mimo że mogła ubiegać się o władzę w ziemi gostynińskiej, przyznanej jej na łożu śmierci przez młodszego syna. Możliwe jednak, że już w 1462 zawarła porozumienie z Kazimierzem Jagiellończykiem, który zabezpieczył wcześniejszy stan posiadania księżnej, Anna zaś zrzekła się swoich praw do Gostynina i ewentualnych pretensji do innych ziem[32].
Rządy w księstwie sochaczewskim[edytuj | edytuj kod]
Po śmierci męża oleśnicka księżniczka weszła w posiadanie zapisanej jej we wrześniu 1451 oprawy wdowiej[33][14], której zasięg terytorialny pokrywał się w zasadzie z kasztelanią sochaczewską[34], obejmując 5 miast i 15 wsi, ponadto zaś 1 miasto i 3 wsie w ziemi rawskiej[20]. Księżna sochaczewska posiadała pełnię władzy w dobrach oprawnych i jurysdykcję nad poddanymi wraz z prawem do wydobywania rud żelaza i czerpania dochodów z kar sądowych, za wyjątkiem jednak prawa do polowania na tury i uchylania się od udziału w wyprawach wojennych książąt płockich[14].
W marcu 1476, po śmierci młodszego syna, przeniosła się z Płocka do Sochaczewa[3]. Nie przejawiała żadnych ambicji politycznych, zajmując się głównie kwestiami gospodarczymi[32]. Z okresu rządów Anny w dobrach oprawnych zachowały się zarówno dokumenty, jak i zapiski związane z licznymi nadaniami księżnej na rzecz miast i wsi, instytucji kościelnych i osób świeckich[35].
W latach 60. i 70. XV wieku władczyni sochaczewska utrzymywała przyjazne stosunku z polskim monarchą, który m.in. zapisał jej dożywotnio czynsz płacony w złocie książętom mazowieckim przez arcybiskupów gnieźnieńskich oraz ofiarował szczerozłoty kielich[36][32].
Inkorporacja ziemi sochaczewskiej do Korony za odszkodowaniem[edytuj | edytuj kod]
W lutym 1476 księżna zrezygnowała z księstwa sochaczewskiego na rzecz polskiego króla Kazimierza IV. W ramach odszkodowania Jagiellończyk przekazał jej w dożywotnie władanie m.in. bogate starostwo kolskie[10], uwolnione od zapisanych na nim sum dłużnych, które po śmierci w 1474 Hińczy z Rogowa dzierżył podkomorzy łęczycki Dziersław z Bielaw i Młogoszyna[37].
Porozumienie księżnej sochaczewskiej z polskim królem, do którego doszło w wielkopolskim Kole na przełomie grudnia 1475 i stycznia 1476[38], na mocy którego miesiąc później Anna dobrowolnie przekazała Kazimierzowi ziemię sochaczewską, jest trudne do wytłumaczenia[39]. Możliwe, że oleśnicka Piastówna obawiała się jakichś działań zaczepnych ze strony powinowatych i próby zajęcia jej ziem przez książąt Mazowsza Wschodniego, skonfliktowanych z Kazimierzem IV, którym sprzyjała koniunktura międzynarodowa[40][41]. Porozumiewając się z księżną sochaczewską, polski władca zabezpieczał się przed zagrożeniem ze strony Konrada III i jego braci, którzy mogli stać się sprzymierzeńcami Macieja Korwina i krzyżaków, jak też gwarantował sobie sukcesję po Annie[42].
Objęcie starostwa kolskiego[edytuj | edytuj kod]
Księżna Anna objęła w posiadanie miasta Koło i Brdów z zamkiem kolskim i dobrami obejmującymi 24 wsie, m.in. Białków, Byliczki, Czołowo, Dębinę, Dziurawy, Gąsiorów, Mniszek, Osiek, Ossowie, Ruchennę, Tarnowy Kierz (Tarnówkę), Trzęśniew i Wakowy[10][43]. Monarcha zobowiązał się też oddać Annie miasto Mszczonów wraz ze wsią Zator po wykupieniu ich z rąk kasztelanowej kaliskiej[10].
Księżna zatrzymała ponadto część dóbr położonych w ziemi sochaczewskiej – miasto Bolimów z 6 wsiami: Czerwoną Niwą, Guzowem, Huminem, Starym Bolimowem, Starymi Wiskitkami i Wolą Miedniewską[10]. Posiadłości, które wchodziły uprzednio w skład oprawy wdowiej Piastówny oleśnickiej, zostały jej ponownie nadane przez króla polskiego wraz z daninami miodnymi z Jaktorowa i Kozłowic[44].
W dokumentach z lat 1477–1478 Anna występowała jako tenutariuszka kolska[13], rezygnując z partykularnej tytulatury sochaczewskiej[35], ale używając jednocześnie do śmierci tytułu mazowieckiej księżnej[10]. W przywilejach dla mieszczanin kolskich z 1477 określała się jako Anna z Bożej łaski księżna Mazowsza, pani i dziedziczka Śląska oraz tenutariuszka zamku kolskiego i wszystkich dóbr do niego przynależnych (właścicielka zamku kolskiego oraz wszystkich dóbr należących do wspomnianego zamku)[45][46]. Nie są znane pieczęcie Anny (zachowały się tylko przywieszone do nich sznury). Biorąc pod uwagę odciski pieczęci innych władczyń mazowieckich, prawdopodobnie używała jedynie tłoków z tytulaturą ogólną[47].
Po inkorporacji ziemi sochaczewskiej do Korony jej była władczyni przebywała najczęściej w zamku w Kole, dbając również o rozwój miasta[10]. W 1477 potwierdziła dokument lokacyjny Koła z 1362[48] oraz status kolskiego cechu kuśnierzy[10] (pergaminy przechowywane w warszawskim Archiwum Głównym Akt Dawnych[49] i we wrocławskim Ossolineum)[50], a rok później zatwierdziła sprzedaż dziedzicznego wójtostwa w Kole radzie miejskiej[51]. Zarządem tenuty zajmował się zaufany urzędnik Anny, kasztelan sochaczewski Sławiec z Niemygłów herbu Bolesta, jej następca na urzędzie starosty kolskiego[51].
Śmierć i pochówek[edytuj | edytuj kod]
Księżna Anna zmarła przed 29 marca 1481 roku[52]. Została pochowana w krypcie pod głównym ołtarzem kościoła klasztornego bernardynów pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Kole[53][54], którego była współfundatorką (zapisem testamentowym przeznaczyła m.in. 120 groszy na ukończenie nawy świątyni, zwanej w późniejszych czasach spelunką)[6]. Bernardyni, pamiętając o osobliwszej dobrodziejce[55], wmurowali w ścianę klasztoru tablicę upamiętniającą imię księżnej[56].
Pożar, który wybuchł w XVI wieku, zniszczył budowlę, grzebiąc w gruzach popioły pierwszej fundatorki Anny Sochaczewskiej[57]. W trakcie prac remontowych, prowadzonych od lat 90. XX wieku, gotyckie podziemia, w których pochowano księżnę, zostały uporządkowane i udostępnione zwiedzającym. W tak zwanym dolnym kościele umieszczono dwa symboliczne grobowce – księżnej Anny oraz generała Franciszka Ksawerego Dąbrowskiego herbu Ogończyk[58][59][60].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 140, 337, 596.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 122–124.
- ↑ a b c Grabowski 2019 ↓, s. 237.
- ↑ Gieysztorowa, Zahorski, Łukasiewicz 1968 ↓, s. 315.
- ↑ Burszta 1963 ↓, s. 58.
- ↑ a b Kutzner 1995 ↓, s. 164.
- ↑ Węcowski 2004 ↓, s. 320.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 337, 616.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 616.
- ↑ a b c d e f g h Grabowski 2019 ↓, s. 239.
- ↑ a b Jasiński 2007 ↓, s. 451.
- ↑ a b c d e Jasiński 1998 ↓, s. 135.
- ↑ a b c Jasiński 2007 ↓, s. 452.
- ↑ a b c d e f Grabowski 2019 ↓, s. 236.
- ↑ Jasiński 2007 ↓, s. 691.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 615.
- ↑ Jasiński 1998 ↓, s. 129–130, 135.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 122, 467–468.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 124–125.
- ↑ a b Grabowski 2019 ↓, s. 236–237.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 123, 336.
- ↑ Balzer 1895 ↓, s. 516.
- ↑ Swieżawski 1990 ↓, s. 198 przyp. 2.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 336–337.
- ↑ a b c Grabowski 2012 ↓, s. 129–130.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 129–131.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 130.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 130–131, 337.
- ↑ Węcowski 2004 ↓, s. 47.
- ↑ Węcowski 2004 ↓, s. 47, 52, 79–81.
- ↑ Węcowski 2004 ↓, s. 48–50.
- ↑ a b c Węcowski 2004 ↓, s. 72.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 129.
- ↑ Balzer 1895 ↓, s. 508.
- ↑ a b Grabowski 2012 ↓, s. 338.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 337.
- ↑ Gąsiorowski 2012 ↓, s. 38–39.
- ↑ Węcowski 2004 ↓, s. 73, 73 przyp. 221.
- ↑ Węcowski 2004 ↓, s. 73.
- ↑ Swieżawski 1976 ↓, s. 131.
- ↑ Węcowski 2004 ↓, s. 73–74.
- ↑ Węcowski 2004 ↓, s. 73–74,77–78.
- ↑ Gąsiorowski 2012 ↓, s. 51–52.
- ↑ Pałucki 1977 ↓, s. 28 przyp. 35.
- ↑ Witanowski 1890 ↓, s. 2.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 140, 338.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 338, 338 przyp. 947.
- ↑ Gąsiorowski 2012 ↓, s. 39–40.
- ↑ Wojtysiak, Witkowski 2012 ↓, s. 81.
- ↑ Grabowski 2012 ↓, s. 140 przyp. 640.
- ↑ a b Gąsiorowski 2012 ↓, s. 40.
- ↑ Jasiński 1998 ↓, s. 136.
- ↑ Witkowski 2021 ↓, s. 9.
- ↑ Jasiński 2007 ↓, s. 452, 453 przyp. 19, tabl. IV/2.
- ↑ Witanowski 1890 ↓, s. 3.
- ↑ Swieżawski 1976 ↓, s. 366.
- ↑ Witanowski 1896 ↓, s. 321.
- ↑ Historia Koła 2010–2023 ↓.
- ↑ Kozajda 2011 ↓.
- ↑ Kozajda 2013 ↓.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Oswald Balzer: Genealogia Piastów. Kraków: Akademia Umiejętności, 1895.
- Józef Burszta: Sześćset lat miasta Koła. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1963.
- Antoni Gąsiorowski: Kolskie starostwo i kolscy starostowie w czasach jagiellońskich. W: Izabela Skierska (red.): Królewskie miasto Koło. Studia w 650. rocznicę lokacji miasta. Koło: Gmina Miejska Koło, 2012. ISBN 978-83-62485-84-0.
- Irena Gieysztorowa, Andrzej Zahorski, Juliusz Łukasiewicz (red.): Cztery wieki Mazowsza. Szkice z dziejów 1526-1914. Warszawa: Instytut „Wydawniczy Nasza Księgarnia”, 1968.
- Janusz Grabowski: Dynastia Piastów mazowieckich. Studia nad dziejami politycznymi Mazowsza, intytulacją i genealogią książąt. Kraków: Wydawnictwo Avalon, 2012. ISBN 978-83-7730-066-4.
- Janusz Grabowski: Poczet książąt i księżnych mazowieckich. Kraków: Wydawnictwo Avalon, 2019. ISBN 978-83-7730-387-0.
- Historia miasta Koła. Kurier Kolski – Serwis Informacyjny Miasta Koła, 2010. [dostęp 2023-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-11-17)].
- Kazimierz Jasiński: Rodowód Piastów mazowieckich. Poznań – Wrocław: Wydawnictwo Historyczne, 1998. ISBN 83-913563-0-2.
- Kazimierz Jasiński: Rodowód Piastów śląskich. Piastowie wrocławscy, legnicko-brzescy, świdniccy, ziębiccy, głogowscy, żagańscy, oleśniccy, opolscy, cieszyńscy i oświęcimscy. Wyd. II poprawione. Kraków: Wydawnictwo Avalon, 2007. ISBN 978-83-60448-28-1.
- Mariusz Kozajda: Klasztor nam pięknieje!. Kurier Kolski – Serwis Informacyjny Miasta Koła, 2013-08-17. [dostęp 2023-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-27)].
- Mariusz Kozajda: Wielkanoc w Kole. Zobacz Groby Pańskie w kolskich kościołach. Kurier Kolski – Serwis Informacyjny Miasta Koła, 2011-04-23. [dostęp 2023-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-26)].
- Marian Kutzner: Wielkopolska, Kujawy, ziemie sieradzka i łęczycka. W: Teresa Mroczko, Marian Arszyński (red.): Architektura gotycka w Polsce. T. 1. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1995. ISBN 83-85938-41-9.
- Władysław Pałucki: Dzieje Wiskitek do schyłku XVIII wieku. W: Władysław Pałucki (red.): Wiskitki. Warszawa: Książka i Wiedza, 1977.
- Aleksander Swieżawski. Wcielenie ziemi sochaczewskiej do Korony (1476 r.). „Przegląd Historyczny”. 3, 1976.
- Aleksander Swieżawski: Ziemia bełska. Zarys dziejów politycznych do roku 1462. Częstochowa: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, 1990.
- Piotr Węcowski: Mazowsze w Koronie. Propaganda i legitymizacja władzy Kazimierza Jagiellończyka na Mazowszu. Kraków: Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana”, 2004. ISBN 83-88385-45-3.
- Michał Witanowski. Anna, księżna Sochaczewska (Przyczynek do dziejów miasta Koła). „Kaliszanin. Gazeta miasta Kalisza i jego okolic”. 94, 1890-11-28.
- Michał Witanowski. Pomnik Stanisława z Ruszkowa Ruszkowskiego. „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”. 2, 1896.
- Krzysztof Witkowski: Kościół i klasztor OO. Bernardynów w Kole. Koło: Gmina Miejska Koło, 2021. ISBN 978-83-955671-8-6.
- Katarzyna Wojtysiak, Krzysztof Witkowski. Sześćset pięćdziesiąt lat miasta Koła. „Zapiski Kazimierzowskie”. 9, 2012.