Hetman wielki koronny

Hetman wielki koronny – z urzędu minister Korony Królestwa Polskiego. Dowódca wojsk zaciężnych, potem komputowych koronnych, czyli armii polskiej. Jeden z dwóch od czasów unii Polski z Litwą najwyższych zwierzchników wojskowych na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów – drugim był hetman wielki litewski, który był dowódcą wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego, czyli armii litewskiej. Hetman wielki koronny był zastępcą Naczelnego Wodza-Króla Polski w dowodzeniu armią koronną czyli polską; zastępcą Naczelnego Wodza-Wielkiego Księcia Litewskiego w dowodzeniu armią litewską był hetman wielki litewski. Wzajemny stosunek prawny obu ministrów opisano w haśle: hetman wielki litewski. Władza hetmanów nie obejmowała dowodzenia pospolitym ruszeniem.

Nazwa "hetman" pochodzi z języka czeskiego, w którym słowo "hejtman" oznaczało po prostu dowódcę wojskowego. Czesi z kolei zapożyczyli ten wyraz z niemieckiego "hauptmann", będącego odpowiednikiem łacińskiego terminu "capitaneus"^[1].

Ich zastępcami byli odpowiednio hetman polny koronny i hetman polny litewski.

**Hetmani wielcy koronni**
Rok objęcia urzędu	Rok złożenia urzędu lub śmierci	Osoba
1497	1501	Jan Trnka z Raciborzan Raciborzeński / Raciborzyński^[2] – urząd pełnił do śmierci
1503	1515	Mikołaj Kamieniecki – urząd pełnił do śmierci
1515	1526	Mikołaj Firlej – urząd pełnił do śmierci
1526	1527	vacat
1527	1559	Jan Amor Tarnowski – zrezygnował, zm. 1561 r.
1561	1569	Mikołaj Sieniawski – urząd pełnił do śmierci
1569	1575	Jerzy Jazłowiecki – był formalnie hetmanem polnym, powierzono mu tylko „pełnienie obowiązków” hetmana wielkiego bez oficjalnej nominacji, zm. 1575 r.
1575	1578 lub 1579	vacat
1578 lub 1579	1580	Mikołaj Mielecki – zrezygnował na skutek nieporozumień z królem Stefanem Batorym i kanclerzem w. kor. Janem Zamoyskim. Zm. 1585 r.
1580	1581	vacat
1581	1605	Jan Zamoyski, pierwszy hetman wielki kor. mianowany dożywotnio, od tej nominacji stało się to regułą. Jednocześnie od 1578 kanclerz w. kor.
1605	1618	vacat
1618	1620	Stanisław Żółkiewski – nominacja 06.02.1618, jednocześnie od 06.03.1618 kanclerz w. kor. Zginął 06.10.1620 pod Cecorą.
1620	1632	vacat
1632	1646	Stanisław Koniecpolski
1646	1651	Mikołaj Potocki
1651	1654	vacat
1654	1667	Stanisław Rewera Potocki
1668	1 lutego 1676	Jan Sobieski wybrany na króla 19.05.1674 r. ciągle odkładał koronację, by móc korzystać z pełni władzy marszałka wielkiego kor. i hetmana wielkiego kor., które to urzędy nadal piastował, zaś rządy królewskie sprawował jako monarcha elekt. Tuż przed koronacją, której nie dawało się już dłużej odwlekać (odbyła się 02.02.1676 r.), złożył buławę wielką i marszałkostwo, zaś 11 lub 15.03.1676 mianował następcę. By zrozumieć postępowanie Sobieskiego z odwlekaniem koronacji, na tle ówczesnej sytuacji politycznej, przytoczmy słowa króla Augusta II, że gdyby wiedział był jaki jest zakres władzy monarszej w Rzeczypospolitej, to nigdy by się nie ubiegał o godność królewską, tylko o buławę wielką koronną.
1676	1682	Dymitr Jerzy Wiśniowiecki
1682	1683	vacat
1683	1702	Stanisław Jan Jabłonowski
1702	1702	Feliks Kazimierz Potocki
1702	1706	Hieronim Lubomirski
1706	1726	Adam Mikołaj Sieniawski
1726	1728	Stanisław Mateusz Rzewuski
1728	1735	vacat
1735	1751	Józef Potocki
1751	1752	vacat
1752	1771	Jan Klemens Branicki
1771	1773	vacat
1773	1773	Wacław Rzewuski – zrezygnował, od 1778 kasztelan krakowski (pierwszy senator świecki), zmarł 1779 r.
1774	1793	Franciszek Ksawery Branicki – od 1775 przywódca opozycji magnackiej przeciwko królowi, przeciwnik Konstytucji 3 Maja, 1792 współtwórca konfederacji targowickiej, zrezygnował z urzędu, gdy okazało się, że Targowica doprowadziła do II rozbioru ziem Rzeczypospolitej (naiwnie był przekonany, że Katarzyna II jest nadal protektorką nienaruszalności granic Rzeczypospolitej), w 1794 (insurekcja kościuszkowska) zaocznie skazany na karę śmierci za zdradę kraju (publicznie na szubienicy powieszono jego portret), przeszedł na służbę rosyjską, zmarł w 1819 r.
1793	1794	Piotr Ożarowski – skazany i powieszony 09.05.1794 za zdradę kraju – od 1789 pobierał stałą pensję od ambasadorów rosyjskich, przeciwnik reform, targowiczanin, na sejmie grodzieńskim (1793) członek delegacji zatwierdzającej II rozbiór Rzeczypospolitej i redukcję armii.