Język fataluku
| Obszar | |||
|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
42 tys. (2015) | ||
| Pismo/alfabet | |||
| Klasyfikacja genetyczna | |||
| |||
| Status oficjalny | |||
| Ethnologue | 6a żywy↗ | ||
| Kody języka | |||
| ISO 639-3 | ddg | ||
| IETF | ddg | ||
| Glottolog | fata1247 | ||
| Ethnologue | ddg | ||
| Występowanie | |||
 Rozprzestrzenienie języka fataluku | |||
| W Wikipedii | |||
| |||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||
Język fataluku (fatalukunu), także: dagada, dagaga, dagoda'[1][2] – język papuaski używany na wschodnim skraju Timoru Wschodniego, zwłaszcza w rejonie miejscowości Lospalos (dystrykt Lautém)[3]. Według danych z 2015 r. posługuje się nim ok. 42 tys. mieszkańców tego kraju[4]. Należy do rodziny języków timor-alor-pantar[1]. Jest najbardziej wysuniętym na wschód spośród języków Timoru[5].
Dzieli się na pięć wzajemnie zrozumiałych dialektów (północny, północno-wschodni, wschodni, centralny, południowy)[6]. Jest blisko spokrewniony z językiem oirata z pobliskiej wyspy Kisar w indonezyjskiej prowincji Moluki (który bywa traktowany jako jego dialekt[7]), a także z językiem rusenu, który wyszedł z użycia w I poł. XX wieku[8]. Dalsze związki łączą go z językami makasae i makalero[9].
Jest to główny język ludu Fataluku[10]. Sami użytkownicy określają swój język jako „fatalukunu”[11]. Nazwa „fataluku” znaczy tyle, co „mówić poprawnie”[12], a „fatalukunu” – „poprawna mowa”[13]. W znacznej części literatury, a zwłaszcza we wczesnych źródłach portugalskich, występuje określenie „dagada”, które nie jest jednak znane dzisiejszym użytkownikom języka (zapewne jest to termin obcy)[13][14]. A. van Engelenhoven (2009) twierdzi, że nazwa ta pochodzi z języka makasae i oznacza tyle, co „rozmowa”[15].
W regionie panuje wysoki poziom multilingwizmu; w powszechnym użyciu są w szczególności języki tetum i indonezyjski[16]. Wśród grupy etnicznej Fataluku znane są także inne języki, w tym makalero i makasae[17]. Niemniej z dostępnych danych (2015) wynika, że fataluku nie jest zagrożony wymarciem w najbliższej przyszłości. Odnotowano, że jest przekazywany międzypokoleniowo i pozostaje preferowanym środkiem komunikacji w większości sfer życia[18]. Społeczność ma pozytywny stosunek do swojego języka[4]. Potencjalnymi zagrożeniami dla długoterminowej żywotności fataluku są migracje ludności i nasilone wpływy zewnętrzne, w tym presja języka tetum[4][19].
Przypuszcza się, że historycznie był silnie ekspansywny; prawdopodobnie wypierał sąsiednie języki austronezyjskie (doprowadził m.in. do zaniku języka makuva). W jego leksyce zaznaczyły się wpływy austronezyjskie, sięgające podstawowych warstw słownictwa[20][21]. Dodatkowo za pośrednictwem malajskiego zaczerpnął słownictwo z arabskiego i sanskrytu[9].
Istnieje stosunkowo bogaty zasób publikacji poświęconych temu językowi[13]. Wiele danych leksykalnych dot. fataluku zebrał misjonarz Alfonso Nácher w trakcie swojej pracy w Timorze Wschodnim. Na podstawie rękopisu z 1984 r. sporządzono słownik fataluku-portugalski, wydany na łamach czasopisma „Estudos de Línguas e Culturas de Timor-Leste” (w dwóch częściach, 2003/2004) oraz w postaci książkowej (Léxico Fataluco-Português, 2012)[22]. Pozostałe materiały obejmują krótki słownik Disionáriu badak Fataluku-Tetun, Tetun-Fataluku (2006)[23], a także opracowania gramatyczne: La langue des Fataluku de Lorehe (Timor Portugais) (1973)[24], Fataluku (Fatalukunu) (2005)[25].
Jest zapisywany alfabetem łacińskim, przy czym nie istnieje ogólnie przyjęta norma ortografii. W praktyce stosuje się nieustandaryzowaną pisownię wzorowaną na ortografii indonezyjskiej. Fataluku bywa wykorzystywany w wiadomościach tekstowych i mediach społecznościowych[4]. Brak ugruntowanej tradycji literackiej[12].
System dźwiękowy
[edytuj | edytuj kod]Podano za Heston 2015 ↓, s. 13–14.
Spółgłoski
[edytuj | edytuj kod]| dwuwargowe | wargowo-zębowe | przedniojęzykowo- dziąsłowe |
podniebienne | miękko- podniebienne |
krtaniowe | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| zwarte | p (b) | t (d) | k (g) | ʔ | ||
| zwarto-szczelinowe | t͡ʃ | |||||
| szczelinowe | f v | s z | h | |||
| nosowe | m | n | ||||
| drżące | r | |||||
| boczne | l | |||||
| półotwarte | j |
/b/, /d/ i /g/ występują tylko w zapożyczeniach, zwłaszcza z indonezyjskiego i tetum (tetun-dili).
Samogłoski
[edytuj | edytuj kod]| przednie | centralne | tylne | ||
|---|---|---|---|---|
| przymknięte | i | u | ||
| średnie | e | o | ||
| otwarte | a | |||
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig (red.), Fataluku, [w:] Ethnologue: Languages of the World, wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [zarchiwizowane z adresu 2019-05-20] (ang.).
- ↑ Harald Hammarström, Robert Forkel, Martin Haspelmath, Sebastian Bank: Fataluku. Glottolog 4.6. [dostęp 2024-08-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-08-30)]. (ang.).
- ↑ Heston 2023 ↓.
- ↑ a b c d Heston 2023 ↓, s. 11.
- ↑ Nácher Lluesa i in. 2012 ↓, s. 125.
- ↑ van Engelenhoven 2009 ↓, s. 334.
- ↑ Hull 2005 ↓, s. 1.
- ↑ van Engelenhoven 2009 ↓, s. 333–334.
- ↑ a b Timothy Usher: Fataluku. NewGuineaWorld. [dostęp 2020-02-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-05)]. (ang.).
- ↑ Michaił Anatoljewicz Czlenow: Fatałuku. W: Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.): Narody i rieligii mira: encykłopiedija. Moskwa: Bolszaja rossijskaja encykłopiedija, 1998, s. 577. ISBN 978-5-85270-155-8. OCLC 40821169. (ros.).
- ↑ Geoffrey Hull, Lance Eccles: Tetum Reference Grammar. Winston Hills: Sebastião Aparício da Silva Project / Instituto Nacional de Linguística, Universidade Nacional Timor Lorosa’e, 2004, s. 229. ISBN 978-1-86408-704-8. OCLC 1075734204. (ang.).
- ↑ a b van Engelenhoven 2009 ↓, przyp. 22, s. 346.
- ↑ a b c van Engelenhoven i Huber 2020 ↓, s. 349.
- ↑ McWilliam 2007 ↓, przyp. 16, s. 360.
- ↑ Aone van Engelenhoven: Change, Oblivion and Death: Three Stages in Language Endangerment. Kuala Lumpur: CenPRIS, Universiti Sains Malaysia, 2009, s. 9–10, seria: CenPRIS Working Paper Series 133/10. [dostęp 2023-05-22]. (ang.).
- ↑ Heston 2015 ↓, s. 3, 5.
- ↑ Heston 2023 ↓, s. 10.
- ↑ Heston 2015 ↓, s. 5.
- ↑ Heston 2015 ↓, s. 5–6.
- ↑ Schapper, Huber i van Engelenhoven 2012 ↓, s. 200.
- ↑ McWilliam 2007 ↓, s. 361.
- ↑ Nácher Lluesa i in. 2012 ↓, s. 9.
- ↑ Geoffrey Hull: Disionáriu badak Fataluku-Tetun, Tetun-Fataluku = Ta'a-epulu kava Fataluku-Tetun, Tetun-Fataluku. Dili: Instituto Nacional de Linguística, Universidade de Timor Leste, 2006. ISBN 978-1-74138-219-8. OCLC 936084355. [dostęp 2022-09-21].
- ↑ Henri Campagnolo: La langue des Fataluku de Lorehe (Timor Portugais). Paris: Université de Paris V - René Descartes, 1973. OCLC 490333411. [dostęp 2022-09-21]. (fr.).
- ↑ Hull 2005 ↓.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Aone van Engelenhoven: On derivational processes in Fataluku, a non-Austronesian language in East-Timor. W: W. Leo Wetzels (red.): Linguistics of Endangered Languages: contributions to Morphology and Morpho-Syntax. Utrecht: Netherlands Graduate School of Linguistics, 2009, s. 331–362, seria: LOT Occasional Series 13. ISBN 978-90-78328-98-8. OCLC 469635618. (ang.).
- Aone van Engelenhoven, Juliette Huber: East Fataluku. W: Antoinette Schapper (red.): The Papuan languages of Timor-Alor-Pantar: Sketch grammars. T. 3. Berlin–Boston: De Gruyter, 2020, s. 187–266, seria: Pacific Linguistics 660. DOI: 10.1515/9781501511158-006. ISBN 978-1-5015-1115-8. OCLC 891357350. (ang.).
- Tyler M. Heston: The segmental and suprasegmental phonology of Fataluku. University of Hawaiʻi at Mānoa, 2015. OCLC 1257952306. [dostęp 2020-03-05]. (ang.).
- Tyler M. Heston. Fataluku (Timor-Leste, Island Southeast Asia) – Language Contexts. „Language Documentation and Description”. 23 (1), s. 1–17, 2023. DOI: 10.25894/ldd.327. ISSN 2756-1224. (ang.).
- Geoffrey Hull: Fataluku (Fatalukunu). Dili: Instituto Nacional de Linguística, Universidade Nacional Timor Lorosa’e, 2005, seria: East Timor Language Profiles 7. ISBN 978-1741381405. OCLC 225569417. [dostęp 2022-09-21]. (ang.).
- Alfonso María Nácher Lluesa, Alberto Fidalgo Castro, Efrén Legaspi Bouza, Frederico Delgado Rosa, Geoffrey Stephen Hull: Léxico Fataluco-Português. Dili: Salesianos de Dom Bosco Timor-Leste, 2012, seria: Studies in Languages and Cultures of East Timor 5, 6. ISBN 978-84-695-4633-8. OCLC 862962480. [dostęp 2022-09-21]. (port.).
- Andrew McWilliam. Austronesians in Linguistic Disguise: Fataluku Cultural Fusion in East Timor. „Journal of Southeast Asian Studies”. 38 (2), s. 355–375, 2007. ISSN 0022-4634. OCLC 6015480752. JSTOR: 20071837. (ang.).
- Antoinette Schapper, Juliette Huber, Aone van Engelenhoven: The historical relation of the Papuan languages of Timor and Kisar. W: Harald Hammarström, Wilco van der Heuvel (red.): History, Contact and Classification of Papuan Languages. Port Moresby: Linguistic Society of Papua New Guinea, 2012, s. 194–242, seria: Language and Linguistics in Melanesia, Special Issue: On the History, Contact & Classification of Papuan Languages – Part I. (ang.).
- Shiv Shanker Tiwary, Rajeev Kumar: Encyclopaedia of Southeast Asia and Its Tribes. New Delhi, India: Anmol Publications, 2009. ISBN 978-81-261-3837-1. OCLC 276487502. (ang.).
- Zulyani Hidayah: Ensiklopedi Suku Bangsa di Indonesia. Jakarta: Pustaka LP3ES, 1997, s. 87. ISBN 978-979-8391-64-4. OCLC 51983649. (indonez.).
- Timothy Usher: Fataluku. NewGuineaWorld. [dostęp 2020-02-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-05)]. (ang.).
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Strona internetowa poświęcona językowi fataluku (ang.)
- East Timor. Universiteit Leiden, 2007-03-20. [dostęp 2020-05-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-24)]. (ang.).