Przejdź do zawartości

Kult roślin w Indiach

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Kult roślin w Indiach ma długą historię. W religiach dharmicznych od tysiącleci wiele gatunków roślin pojawia się nie tylko w mitach, lecz również współcześnie stanowi istotną część kultu religijnego. Wielu z nich przypisuje się znaczenie magiczne i lecznicze. Prawie wszystkie rośliny uznane za święte wykorzystywane są również szeroko w ajurwedzie, tradycyjnym systemie medycyny hinduskiej.

Kwiaty, liście i owoce

[edytuj | edytuj kod]

Poszczególne części roślin (kwiaty, gałązki, liście, czasami owoce) są ofiarowywane podczas obrzędów w świątyniach. Powszechne w Indiach jest użycie pięciu rodzajów świętych liści podczas ceremonii religijnych:

  • pipalu
  • gularu
  • pilkhanu
  • bargadu
  • mango

Większość z roślin posiada symboliczny związek z jakimś bóstwem[1], np. niezwykle toksyczna i halucynogenna datura zostaje powiązana ze "straszliwym" (Bhajrawa) bogiem Śiwą, lotos z łaskawą boginią Lakszmi itd. Istnieje wiele wzmianek w Puranach, starożytnych tekstach mitologicznych. Łuk Kamy, boga miłości, jest ozdobiony kwiatami pięciu roślin: asioki, mango, navamal lika (Ixora parviflora), padmy - różowego lotosu (Nelumbo nucifera) i kamali, niebieskiego lotosu (Nymphaea stellata).

Istnieje wiele skodyfikowanych zasad stosowania kwiatów podczas obrzędów, np. z pewnymi wyjątkami nie używa się kwiatów, które spadły na ziemię, boginiom ofiaruje się najczęściej kwiaty w kolorze czerwonym itd. Obowiązują różne tabu: kwiatów sirisa (Albizzia lebbeck) nie można używać podczas pudży na cześć Ganeśa, zaś widźaja sala (Pterocarpus marsupium) w obrzędach na cześć Śiwy). Obrzędy wykonywane są w ściśle określonym czasie, tzn. zgodnie z tradycyjnym hinduskim kalendarzem świąt i wskazaniami astrologii indyjskiej.

Nazwa indyjska Nazwy botaniczne Bóstwo Znaczenie kultowe Grafika
Tulsi, tulasi Bazylia azjatycka, Ocimum tenuiflorum Kryszna Uschnięte i opadłe liście tulasi ofiarowywane są Wisznu (Krysznie) wraz z pożywieniem podczas codziennych rytuałów. Intonuje się wtedy modlitwę Tulasi Pranam, której znaczenie jest następujące: "Ofiarowuję moje wielokrotne pokłony Wrindzie, Śrimati Tulasi Dewi, która jest bardzo droga Keśawie. O bogini, obdarzasz służbą oddania dla Kryszny i posiadasz najwyższą prawdę." Podczas wisznuickiej pudźi, liście składane jako ofiara upawastra (oznaczająca ubrania dla bóstwa)[2].
Tulsi
Tulsi
Dhatūrā Bieluń, Datura Śiwa[3] Kwiaty datury często są widoczne w płomiennym kręgu, otaczającym tańczącego Śiwę; datura jest tabu dla Wisznu[1]
Amla, amalaka, ambala, nelli Phyllanthus emblica, Emblica officinalis Brahma Wyrosła z łez Brahmy
Amla
Amla
Dźuhi, usimalligai Jaśmin Dewi Kwiaty jaśminu mogą być ofiarowywane wszystkim bóstwom
Jaśmin
Jaśmin
Padma, pundarika Lotos Nelumbo nucifera Budda, Lakszmi, Murugan Symbol czystości - dzięki mikroskopijnym strukturom woskowym na powierzchni nie przylega doń brud, mimo że rośnie w mulistych zbiornikach wodnych
Kwiat lotosu
Kwiat lotosu
Nil kamala Nymphaea stellata tzw. niebieski lotos Lakszmi
Venu, bams Bambus Śiwa, Wisznu Atrybut Kryszny
Paćuli Paczuli Kryszna Paczuli rozpropagował na Zachodzie zwłaszcza ruch Hare Kryszna, według którego jest to roślina, którą zamieszkuje Kryszna[4].
Kwiaty paczuli
Kwiaty paczuli
Gańdźa Konopie indyjskie, Cannabis sativa Śiwa Palone rytualnie przez sadhu śiwaickich, zwłaszcza podczas święta Śiwaratri[5]
Cannabis
Cannabis
.
Ćandana Sandałowiec Wszystkie bóstwa Pastą z drzewa sandałowego naciera się posągi bóstw
Sandałowiec
Sandałowiec
Haldi Ostryż, Kurkuma Durga Pastą z kurkumy naciera się posągi bóstw, najbardziej spektakularny obrzęd tego typu odbywa się podczas Mahamasztakabhiśeka w Śrawanabelagola, gdy pastą z kurkumy nacierany jest olbrzymi kamienny posąg Gomateśwary[6].
Gurhal Ketmia róża chińska Kali Kwiaty hibiskusa ofiaruje się zwłaszcza podczas obchodów święta Durga pudźa[7]
Pan Pieprz żuwny, pieprz betelowy, betel, Piper betle Lakszmi Jest obiektem kultu w tradycji Barui w Bengalu. Jego znaczenie religijne opisane jest w tekście Radźnirghantha[8]. Jego liście wykorzystywane są w trakcie hinduistycznej ceremonii ślubnej.
Kuśa Trawa kuśa, Desmostachya bipinnata, Pos cynosuroides Stosowana jest w prawie wszystkich ceremoniach pudźa i jadźńa
Durwa Trawa durwa, Agrostis linearis Ganeśa Jest ofiarowana Ganesi podczas obrzędów
Kaner Oleander Śiwa Dewi W Tamilnadu czasem jako sthalawryksza. Kwiaty ofiarowane zarówno Siwie, jak i Dewi (w przypadku oleandru, lotosu i róży kwiaty nie muszą być czerwone)[9]
Oleander
Oleander
Palaś Butea monosperma Brahma, Śiwa, Wisznu; Kali Z drewna robi się święte naczynia i laski bramińskie; czerwone kwiaty ofiarowane są podczas krwawych ofiar na cześć bogini Kali; liście (brahma pattra) służą braminom po inicjacji jako talerze do jedzenia; suche gałązki używane są podczas obrzędu homa[10].
Pakur, pakar, pilkhan[11][12] Ficus lacor Liście należą do pięciu najbardziej świętych
Sim, soma latā Sarcostema acidum Sfermentowany sok tej rośliny spożywano rytualnie w starożytności pod nazwą soma[13]
Ak, arka, erukku Calotropis gigantea Śiwa Kwiaty ofiarowane są podczas Śiwapudźa
Arka Asclepias gigantica Rawi
Ikh Trzcina cukrowa Ganeśa Jednym z atrybutów Ganeśa jest łuk zrobiony z łodygi trzciny cukrowej, z którego strzela ukwieconymi strzałami (puszpaśara), wskazując właściwą drogę[14]
Kaćnar[15] Bauhinia zmienna Śiwa Kwiaty ofiarowywane są Śiwie[16]
Nagalingam, nagapuszpam Czerpnia gujańska Śiwa Kwiat przypomina kaptur tysiącgłowej kobry nad Śiwalingą
Aparadźita Clitoria ternatea Durga Kwiat przypomina żeńskie organy płciowe, z tego względu roślina jest uważana za wcielenie bogini Durgi[17].
Pannir Guettarda speciosa Murugan, Śiwa, Wisznu W Tirućendur wiernym oferowany jest wibhutiprasadam (święty popiół) z liści panniru.
Punnai, sultan ćampa Calophyllum inophyllum Murugan, Śiwa Kwiaty są składane w ofierze Śiwie podczas porannej pudży

Drzewa

[edytuj | edytuj kod]
  • Kult drzew na Półwyspie Indyjskim datowany jest od czasów przedaryjskich. Drzewa symbolizują płodność, witalność i moc siły wegetacji[18].

Reprezentowały też łącznik pomiędzy niebiosami i ziemią[19].

  • Wzmianki o szczególnych drzewach obfitują w mitologii indyjskiej. W niebiańskim ogrodzie boga Indry, zwanym Nandana, znajduje się pięć specjalnie wyróżnionych drzew (pańćawryksza):

Niektóre drzewa związane są w z poszczególnymi bóstwami lub postaciami mitologicznymi, np. mędrzec Markandeja schronił się w konarach bargadu podczas potopu.

  • Kodeks prawny Manusmryti zawiera listę kar za krzywdzenie drzew[20].
  • W wielu świątyniach ważnym elementem kultowym jest święte drzewo, tzw. sthala wrykszam[21].
  • Niezależnie od kultu świątynnego, w Indiach zachowała się tradycja utrzymywania świętych gajów, co służyło między innymi zachowaniu gatunków szczególnie ważnych ze względu na swoje właściwości lecznicze. Przykładowo w Ghatach Zachodnich w stanie Maharasztra istnieje ponad 200 świętych gajów, zwykle poświęconych Matce Ziemi[18]. Zabronione są tam polowania, wypas zwierząt, a drewno pozyskać można dopiero jak drzewo uschnie.
  • Kult drzew stanowi również ważny element hinduizmu ludowego i śaktyzmu, według którego drzewa zamieszkują żeńskie duchy, zwane jakszi.
Nazwa indyjska Nazwy botaniczne Bóstwa Znaczenie kultowe Grafika
Vata, wad, bargad Figowiec bengalski
(Ficus indica) 		Brahma Symbolizuje nieśmiertelność - dzięki swym korzeniom powietrznym może się rozrastać praktycznie w nieskończoność. Związany jest również z Kryszną, który bawił się pod nim w dzieciństwie
Banyan
Banyan
Pippala, pipal, aśvattha Figowiec pagodowy
(Ficus religiosa) 		Budda, Wisznu, Śiwa[22]. | Według tradycji pod tym drzewem Budda osiągnął oświecenie. W hinduizmie drzewo to jest łącznikiem między ziemią a niebiosami oraz symbolem trimurti i wiedzy duchowej[23].
Pipal
Pipal
Bilva, bel Kleiszcze smakowite (Aegle marmelos) Śiwa[24] Liście klejowca wykorzystywane są do celów rytualnych podczas święta Mahaśiwaratri. Wtedy dekoruje się nimi szczyt lingi w świątyniach śiwaickich.
Liście bilva
Liście bilva
Matulinga Cytron (Citrus medica) Śiwa W hinduizmie drzewo to, pod nazwą sanskrycką matulinga, stanowi atrybut w przedstawieniach postaci boga Śiwy[25]. Symbolizuje niezliczone atomy, będące nasionami, z których powstał wszechświat[25].
Śiwalingi, lingini[26] Dipocyclos palmatus Śiwa Używane w magii sympatycznej - ponieważ nasiona przypominają kształtem męskie genitalia, znachorzy zalecają ich spożywanie ciężarnym kobietom, pragnącym urodzić męskiego potomka[27].
Harada, haritaki Terminalia chebula Indra W mitologii: gdy Indra pił amrytę, kropla nektaru spadła na ziemię i wyrosła haritaki[28].
Rudraksza Mala wąskolistna
(Elaeocarpus angustifolius) 		Śiwa Z owoców wykonuje się różaniec śiwaicki[29].
Kadamba[30] Neolamarckia cadamba Radha i Kryszna; Dewi (Parwati) Ze względu na powiązanie tego drzewa z historią miłości Radhy i Kryszny powszechnie jest uważane za drzewo zakochanych; niezależnie od tego wiele bogiń określanych jest atrybutem "kadamba vane vasini" (mieszkająca w gaju kadambowym)[31].
Kwiat kadamby
Kwiat kadamby
Paridźata Nyctanthes arbor-tristis Wisznu, Lakszmi To jedno z pięciu rodzajów drzew kalpawryksza rosnących w dewaloce. Jest wzmiankowane w micie amrytamanthana i Wisznupuranie.
Paridżata
Paridżata
Aśoka Saraca indica Wisznu, Budda W tekstach sanskryckich często mylona z drzewem śala, pod którym narodził się Budda Siakjamuni.
Dźambul, dźamun, dźambolan Czapetka kuminowa
(Syzygium cumini) 		Rama Rama podczas swego wieloletniego wygnania żywił się owocami drzewa dźambu, z tego powodu uważane są one, zwłaszcza w Gudżaracie, za pokarm bogów.
Mahua Madhuca longifolia Śiwa (Madhuca) Ze względu na swoją pożyteczność, drzewo to jest uznawane za święte przez członków leśnych plemion (tzw. Scheduled Tribes), którzy starają się je chronić.
Liście
Liście
Kela, Kadali Bananowiec
(Musa paradisiaca) 		Parwati, Nanda dewi, Kali, Lakszmi, Sakambhari i Wanadurga, Ganeśa. Wielowarstwowa łodyga bananowca jest symbolem znaczenia mantry Neti neti[32].

W kulcie jest używane podczas Lakszmi pudźy i Durga pudźy (wtedy jest kąpane i ubierane w szaty analogicznie jak posążki bóstw hinduistycznych). Z łodyg robi się ceremonialne bramy, zaś liśćmi pokrywa świąteczne pawilony.

Amra Mango indyjskie
(Mangifera indica) 		Murugan, Lakszmi, Gandharwa, Gowardhan[33] Liście mango używane są: w ceremoniach jadźńa, do dekorowania naczynia Lakszmi Ghata, jak również podczas hinduistycznej ceremonii ślubnej. Z drewna wykonuje się tron ceremonialny.
Amaltas Strączyniec cewiasty
(Cassia fistula) 		Śiwa Żółte kwiaty symbolizują szczęście zesłana przez Śiwę. Są wykorzystywane w rytuałach związanych z keralskim świętem Vishu
Kapur, Karpura Cynamonowiec kamforowy
(Cinnamomum camphora) 		Ćandra W hinduizmie jego znaczenie kultowe zostało objaśnione w tekście Suśrutasamhita. Sutry wspominają również o rytualnym spożywaniu soku tego drzewa[34].

Cynamonowiec jest używany podczas hinduistycznej ceremonii ślubnej, jak również podczas ofiar ogniowych hawan i jadźńa.

Deodar Cedr himalajski
(Cedrus deodara) 		Śiwa Czczony zwłaszcza w Kaszmirze i Pendżabie. Nazwa sanskrycka deva-dara oznacza dosłownie "boskie drzewo". Według tradycji sam Śiwa medytował pod deodarem.
Pala Chlebowiec różnolistny
(Artocarpus heterophyllus) 		Murugan Owoce tego drzewa (dżakfrut) są jednymi z trzech owoców (oprócz mango i bananów) składanych w ofierze.
Anar Granatowiec właściwy
(Punica granatum) 		Lalita, Gauri, wszystkie bóstwa Kwiaty używane w ceremoniach religijnych, owoce trzymane w estymie ze względu na swoje właściwości zdrowotne. Istnieje przysłowie w hindi "ek anar, sau bimar" (Jeden granat na sto chorób).
Nim Miodla indyjska
(Azadirachta indica) 		Śitala Kwiaty są spożywane rytualnie podczas noworocznych świat ugadi i gudhi padwa. Liście również wykorzystuje się podczas rytuałów Śitala pudźa
Sami Figowiec benjamina
(Ficus benjamina) 		Hanuman Drewno wymagane w sztucznych ogniach w świątyniach Nepalu[35].
Gular, dumri Ficus racemosa Jeden z pięciu najbardziej świętych liści, używanych podczas pudży
Ber Głożyna pospolita
(Zizyphus jujuba) 		Rama W Ramajanie stara kobieta o imieniu Sabari ofiarowała owoce beru Ramie i Lakszmanie. Drzewo ber jest czczone również w sikhizmie - rośnie na terenie Złotej Świątyni w Amritsarze[36].
Sala Shorea robusta Budda Budda urodził się i zmarł pod tym drzewem
Semul, ilavu Bombax ceiba Lakszmi Parwati Czerwone kwiaty ofiarowane są Lakszmi lub Parwati
Śriphala Kokos właściwy, palma kokosowa (Cocos nucifera) Waruna Ze względu na wszechstronne zastosowanie uważana za kalpawryksza (drzewo spełniające życzenia), orzechy kokosowe używane są podczas rytuałów.
Ćampa Plumeria (Plumeria) Dewi Zwana "temple flower" lub "pagoda tree", drzewko często sadzone przy świątyniach i na cmentarzach buddyjskich i muzułmańskich jako symbol nieśmiertelności. Z kwiatów robi się girlandy zwane ćampakmala, jako dary ofiarne dla bóstw[37].
Ćampaka Michelia champaca Śiwa. Kama Drzewo często sadzone wokół świątyń hinduskich. Jego kwiaty o żółtym kolorze, ofiarowane są Śiwie - wspomina o tym Adi Śankara[38].
Marudham, ardźuna Migdałecznik arjuna
(Terminalia arjuna) 		Murugan Czczone jako sthalawrykszam w świątyni Dandajudhapani w Marudamalai (Coimbatore)
Bakula, mahizham, kesara Mimusops elengi Murugan, Śiwa, Wisznu, wszystkie bóstwa Kobiety pragnące urodzić chłopca zawieszają malutką kołyskę na drzewie, w przypadku innych życzeń należy przyczepić do tego drzewa nić; nitki te zdejmowane są po spełnieniu życzenia. Czczone również w dżinizmie i buddyzmie, drzewo to rośnie m.in. przy stupach w Amarawati i Sanći[21].
Kura Webera corymbosa Murugan, Śiwa Kobiety pragnące urodzić chłopca zawieszają malutką kołyskę również na tym drzewie; w świątyni Tiruvidaikali mleko oferowane jest świętej kobrze (naga), mieszkającej w dziupli drzewa sthalawryksza.
Padhiri Stereospermum suaveolens Murugan Uma Często jako sthalawryksza w Tamilnadu[39]
Vanni, sami Prosopis spicigera Murugan, Durga Drzewo dające siłę do odniesienia zwycięstwa, czczone zwłaszcza podczas święta dasara[40].
Kal athi Ficus retusa Murugan Drzewo czczone zwłaszcza w Tirupparankunram koło Maduraju, jednym z sześciu miejsc związanych z Muruganem (poślubił on tam Dewasenę).

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Hinduism Today - Authentic resources for a billion-strong religion in renaissance [online], hinduismtoday.com [dostęp 2021-05-13] [zarchiwizowane z adresu 2008-08-07] (ang.).
  2. ↑ Louis Frédéric: Słownik cywilizacji indyjskiej. Przemysław Piekarski (red.nauk.). Wyd. 1. T. 2. Katowice: Wydawnictwo "Książnica", 1998, s. 331. ISBN 83-7132-370-0.
  3. ↑ Robert “Rio” Hahn, FRGS, FN’86: Swami’s Sacred Plant. A Report of Unprecedented Datura Use in Nepal. VERNAL EQUINOX 2003 VOLUME XII, NUMBER 1. [dostęp 2009-04-13]. (ang.).
  4. ↑ #1031906 [online], www.organicthailand.com [dostęp 2017-11-24] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-05].
  5. ↑ Indian Hemp Drugs Commission Report - Social and Religious Customs
  6. ↑ Loading [online], mysoretourism.org [dostęp 2018-05-13] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-07].
  7. ↑ Durga Puja [online], www.onlinedarshan.com [dostęp 2017-11-24].
  8. ↑ Gautam Chatterjee: Sacret Hindu Symbols. Wyd. 2. New Delhi: Shakti Malik, Abhinav ublications, 2001, s. 107. ISBN 81-7017-397-3. (ang.).
  9. ↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2009-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-18)].
  10. ↑ Butea monosperma (Lam.) Taub [online], iu.ff.cuni.cz [dostęp 2017-11-24] (ang.).
  11. ↑ Herb Names. [dostęp 2009-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-02-21)].
  12. ↑ Welcome To Indian Medicinal Plants Database, National Medicinal Plants Board [online], www.medicinalplants.in [dostęp 2017-11-24].
  13. ↑ somā [online], iu.ff.cuni.cz [dostęp 2017-11-24] (ang.).
  14. ↑ Himalayan Academy Publications - Loving Ganesha [online], www.himalayanacademy.com [dostęp 2017-11-24].
  15. ↑ Bauhinia purpurea | Fabaceae (pea, or legume family) » Bauhi… | Flickr [online], www.flickr.com [dostęp 2017-11-24] (ang.).
  16. ↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2009-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-05-27)].
  17. ↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2009-05-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-15)].
  18. ↑ a b Myśl ekologiczna w hinduizmie. Człowiek jako część stworzenia. W: Monika Tworuschka, Udo Tworuschka: Religie świata. Michał Dobrzański (tł.), Grzegorz Polak (uzup.). Wyd. 1. T. V: Hinduizm. Warszawa: Agora SA, 2009, s. 103, seria: Biblioteka Gazety Wyborczej. ISBN 978-83-7552-558-8.
  19. ↑ Świat boski. W: Marilia Albanese: Starożytne Indie. Natalia Ossowska (tł.). Wyd. 1. T. 1: Starożytne Indie. Historia kultury hinduskiej. Barcelona: Ediciones Folio S.A, 2007, s. 58, seria: Wielkie cywilizacje. ISBN 978-84-413-2748-1.
  20. ↑ Myśl ekologiczna w hinduizmie. Człowiek jako część stworzenia. W: Monika Tworuschka, Udo Tworuschka: Religie świata. Michał Dobrzański (tł.), Grzegorz Polak (uzup.). Wyd. 1. T. V: Hinduizm. Warszawa: Agora SA, 2009, s. 103, seria: Biblioteka Gazety Wyborczej. ISBN 978-83-7552-558-8.
  21. ↑ a b Sacred Trees in Murukan Temples [online], murugan.org [dostęp 2017-11-24].
  22. ↑ I.8. Panchakroshi: Pilgrimage on Cosmic Route. W: Rana P.B. Singh, Pravin S. Rana: Banaras Region. A Spiritual & Curtular Guide. Wyd. 1. Varanasi: Indica Books, 2002, s. 169. ISBN 81-86569-24-3. Cytat: old holy fig trees (Ficus religiosa) associated with Shiva.
  23. ↑ Myśl ekologiczna w hinduizmie. Człowiek jako część stworzenia. W: Monika Tworuschka, Udo Tworuschka: Religie świata. Michał Dobrzański (tł.), Grzegorz Polak (uzup.). Wyd. 1. T. V: Hinduizm. Warszawa: Agora SA, 2009, s. 102, seria: Biblioteka Gazety Wyborczej. ISBN 978-83-7552-558-8.
  24. ↑ 1 Aegle marmelos Correa [online], www.hort.purdue.edu [dostęp 2017-11-24].
  25. ↑ a b Agnieszka Sylwia Staszczyk: Tworzenie i konsekracja boskich przedstawień w sztuce hinduistycznej. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Nariton, 2007, s. 78, seria: Artystyczny Orient Seria Pracowni Sztuki Orientu UMK i Polskiego Stowarzyszenia Sztuki Orientu. ISBN 978-83-7543-001-1.
  26. ↑ Lingini, Indian Medicinal Plants [online], www.indianetzone.com [dostęp 2017-11-24].
  27. ↑ Article By Pankaj Oudhia. [dostęp 2009-05-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-29)].
  28. ↑ Ayurveda plants Terminalia chebula. [dostęp 2009-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-30)].
  29. ↑ Hinduism Guide - Saranam | Rudraksha / RudrakshaBeads. [dostęp 2009-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-12-23)].
  30. ↑ The Hindu : Metro Plus Madurai : Nature’s unsung heroes. [dostęp 2009-04-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-06-02)].
  31. ↑ Immortal Kadamba Tree - Shakti Sadhana - IndiaDivine.org [online], www.indiadivine.org [dostęp 2017-11-24] (ang.).
  32. ↑ Gautam Chatterjee: Sacret Hindu Symbols. Wyd. 2. New Delhi: Shakti Malik, Abhinav ublications, 2001, s. 104-105. ISBN 81-7017-397-3. (ang.).
  33. ↑ Gautam Chatterjee: Sacret Hindu Symbols. Wyd. 2. New Delhi: Shakti Malik, Abhinav ublications, 2001, s. 106. ISBN 81-7017-397-3. (ang.).
  34. ↑ Gautam Chatterjee: Sacret Hindu Symbols. Wyd. 2. New Delhi: Shakti Malik, Abhinav ublications, 2001, s. 111. ISBN 81-7017-397-3. (ang.).
  35. ↑ Religious and Spiritual Values of Forest Plants in Nepal [online], www.fao.org [dostęp 2017-11-24].
  36. ↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2009-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-18)].
  37. ↑ SAIJIKI FOR KENYA AND TROPICAL REGIONS: Frangipani, Plumeria [online], kenyasaijiki.blogspot.com [dostęp 2017-11-24].
  38. ↑ Umysłowa uczta Śiwy. W: Anna Rucińska: Hymny Siankary. Wyd. 1. Kraków: Wydawnictwo Miniatura, 2006, s. 83,151. ISBN 83-7081-710-6.
  39. ↑ » About srirealestates
  40. ↑ Zarchiwizowana kopia. [dostęp 2009-05-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-02-07)].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kult_roślin_w_Indiach&oldid=73187573”