Pazurkowcowate
| Callitrichidae | |||||
| J.E. Gray, 1821[1] | |||||
 uistiti, marmozeta, tamaryna, pigmejka, Mico, miko | |||||
| Systematyka | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Typ | |||||
| Podtyp | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Infragromada | |||||
| Rząd | |||||
| Podrząd | |||||
| Infrarząd | |||||
| Parvordo | |||||
| Rodzina |
pazurkowcowate | ||||
| Typ nomenklatoryczny | |||||
|
Callithrix Erxleben, 1777 | |||||
| |||||
| Rodzaje | |||||
| |||||
| Zasięg występowania | |||||
| |||||
Pazurkowcowate[31], pazurkowce[32][33] (Callitrichidae) – rodzina ssaków naczelnych z infrarzędu małpokształtnych (Simiiformes) obejmująca między innymi marmozety i tamaryny.
Genetyka
[edytuj | edytuj kod]Genom Mico schneideri liczy 22410 par zasad[34].
Budowa
[edytuj | edytuj kod]
Do pazurkowców należą najmniejsi przedstawiciele naczelnych – wielkości wiewiórki. Długość ich ciała wynosi od 30 do 70 cm[35]. Masa nie przekracza zaś 750 g[36], leżąc zazwyczaj w przedziale między 110 a 700 g. W efekcie każdy przedstawiciel pazurkowcowatych jest mniejszy od każdego przedstawiciela płaksowatych, z których najmniejsza saimiri waży około 800 g[35].
Głowy niektórych przedstawicieli noszą grzywy gęstych włosów czy ozdobne czuby. Obserwuje się je w rodzajach marmozeta i tamaryna[36]. Tak więc tamaryna białoczuba nosi grzebień białych włosów, a tamaryna cesarska długie, sterczące na boki wąsy (podgatunek nominatywny), a niekiedy i brodę (tamaryna brodata). Kępy włosów pokrywają u niektórych gatunków długie uszy, na przykład aural corolla u uistiti białouchej, kępy u uistiti złocistej, uistiti frędzlouchej czy uistiti amazońskiej, u innych uszy są nagie. Sama twarz zwykle jest czarna, aczkolwiek u niektórych gatunków różowa, jak u uistiti drobnej, czy w ciapki, jak u wielu Mico czy tamaryny plamkolicej. Dolichocefaliczna, owalna czaszka obejmuje wydłużoną w osi przednio-tylnej i spłaszczoną bocznie mózgoczaszkę. Oczy są większe, niż otwory oczodołów, co jest efektem karłowacenia. Nos nie odbiega od innych małp szerokonosych, jest więc szeroki, z dużą przegrodą rozdzielającą owalne nozdrza zewnętrzne skierowane lateralnie. Wibrysy leżą raczej na wargach, pysku, nad oczami na przedramionach, są niewielkie[35].
Uzębienie odróżnia pazurkowcowate od innych małp szerokonosych. Pochodzą one bowiem od większych przodków i w trakcie swej ewolucji przeszły karłowacenie. W efekcie zmniejszeniu uległa również głowa i szczęki (skrócenie allometryczne). Zęby jednak nie zmniejszyły się odpowiednio, wobec czego zaczęło dla nich brakować miejsca. W efekcie redukcji uległa ich liczba. Zamiast trzech trzonowców obecnych u innych małp Nowego Świata pazurkowcowate mają tylko dwa. Wyjątek stanowi miko czarny, u którego zachował się niewielki, kołkowaty, niefunkcjonalny ostatni trzonowiec, o budowie niejako pośredniej pomiędzy uistiti a saimiri. Zęby trzonowe szczęki są trójguzkowe wobec zaniku hypokona obecnego u innych naczelnych. Uzębienie zaadaptowało się do żłobienia w drzewach w poszukiwaniu soków czy żywic. Naczelny najpierw umiejscawia w drzewie górne zęby, a potem żłobi w niej dłutowanymi, skierowanymi ku przodowi zębami żuchwy o potężnej budowie, pokrytymi szkliwem jedynie od przodu. Szkliwo to cechuje się złożoną budową z pryzm czy krystalitów, oporną na uszkodzenia (decussation) i charakterystyczną przez to raczej dla znacznie większych ssaków, u uistiti jest to lepiej wyrażone niż u tamaryn. U uistiti dolne kły nie dorównują wielkością dobrze rozwiniętym siekaczom, w przeciwieństwie do tamaryn. Szerokie rozwarcie szczęk zapewniane jest przez budowę stawu żuchwowego oraz gałęzi wstępującej żuchwy, miejsca przyczepu mięśnia skroniowego, dużego szczególnie u uistiti, podobnie jak mięsień żwacz[35].
Tułów jest długi. Pokrywa go futro różnej barwy: czarne (np. marmozeta czarna, tamaryna wąsata), brązowe, złotopomarańczowe (marmozeta lwia), białe. Jelita przystosowały się trawienia ciężkostrawnych gum roślinnych. Ich rozkład zachodzi w powiększonym jelicie ślepym, bogatym w fałdy i uwypuklenia, stanowiącym środowisko życia flory mikrobów, znacznie większym u takich gumożerców jak uistiti białoucha czy uistiti drobna w porównaniu z tamarynami i marmozetami o jelitach typowych dla owocożerności. Jelito cienkie uistiti jest krótkie, okrężnica duża[35].
Układ rozrodczy sprawia wrażenie nieprzystosowanego do ciąż bliźniaczych: występuje pojedyncza, jednorożna macica i zaledwie jedna para sutków (podczas gdy u naczelnych sutków jest zwykle 2 razy tyle, co młodych)[35].
Kończyny tylne są długie, zwłaszcza dłonie i stopy, wydłużone w największym stopniu u marmozet i części tamaryn (saddle-back tamarins). Kciuk nie jest przeciwstawny. Paluch jest niewielki. Charakterystyczną cechą tej rodziny są paznokcie (tegulae): ostre, szponiaste, spłaszczone bocznie – na wszystkich palcach prócz palucha[35].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]
Pazurkowcowate należą do rzędu naczelnych. W obrębie tego rzędu wyróżnia się dwa podrzędy. Pierwszy, Strepsirrhini[37], czyli lemurowe[38], obejmuje lemurokształtne, palczakokształtne i lorisokształtne[37]. Drugi, Haplorrhini, czyli wyższe naczelne, obejmuje 3 infrarzędy. Pierwszym są wyrakokształtne[37] z pojedynczą rodziną wyraków o licznych cechach typowych dla lemurowych[39], kolejnymi małpy szerokonose i małpy wąskonose[37]. Podczas gdy te ostatnie obejmują małpy Starego Świata, a więc koczkodanowate[40], gibonowate i człowiekowate[41], małpy szerokonose obejmują 5 rodzin małp Nowego Świata[39], w tym właśnie pazurkowcowate, ale także płaksowate, ponocnicowate[36], sakowate i czepiakowate[42].
Miejsce pazurkowcowatych na drzewie rodowym małp Nowego Świata nie jest już jednak jednoznacznie określone. Niektórzy autorzy widzą w nich prymitywny klad, inni zaś przypisują mu zaawansowanie ewolucyjne, wskazują zaawansowane adaptacje do pobierania pokarmu[36]. Na przestrzeni lat różni badacze w odmienny sposób kategoryzowali szerokonose. W pierwszej połowie XX wieku najczęściej dzielono je na dwie rodziny: Hapalidae, które w latach 50. przemianowano na Callitrichidae, oraz Cebidae, do których to zaliczano pozostałe szerokonose. Późniejsi autorzy czynili podobnie, stosując obecną już nazwę. Jako cechy odróżniające Callitrchidae od Cebidae podawano mniejszą wielkość, przypominające pazury paznokcie (poza kciukiem), dwa zęby trzonowe) i skłonność do bliźniąt. Cebidae z kolei były większe, miały paznokcie, 3 trzonowce i wydawały na świat pojedyncze młode. W tak definiowanych Callitrichidae umieszczono 4 rodzaje. Sytuację zmieniła praca Rosenbergera, który oparł się na filogenetyce i cechach anatomicznych, jak i zaproponował nowy schemat radiacji. Jak dawniejsi autorzy wyróżnił dwie rodziny szerokonosych, jednak w jego ujęciu były to Cebidae i Atelidae. Cebidae podzielił na dwie podrodziny: Cebinae i Callitrichinae. Do pierwszej zaliczył rodzaje Cebus i Saimiri. W Callitrichinae umieścił Callimico, Leontopithecus, Saguinus i Callithrix, w obrębie którego wymieniał też pigmejkę karłowatą. Kolejne badania metodami molekularnymi potwierdziły tę hipotezę, wykazały też bliskie pokrewieństwo pazurkowcowatych z saimiri i kapucynką[35].
W obrębie pazurkowcowatych łączono razem rodzaje tamaryna (Saguinus) i marmozeta (Leontopithecus) w jedną grupę, pozostałe zaś w drugą, tak jak poczynił to w 1957 W.C.O. Hill, kierując się uzębieniem (m.in. stosunek wielkości siekaczy do kłów, większy u krótkociosych marmosets niż u długociosych tamarins, a więc tamaryn i marmozet)[35] (nowsze badania genetyczne temu przeczą[43]). Dokładny podział na rodzaje zmieniał się jednak zależnie od autora. W 1977 Hershkovitz wyliczył 4 rodzaje: tamaryny, marmozety, pigmejkę (Cebuella), pozostałe gatunki umieszczając w Callithrix zwanych true marmosets[35], którym odpowiada polska nazwa uistiti[33]. W 2003 wykreowano kolejny rodzaj Calibella, gdzie umieszczono pigmejkę czarnoczapeczkową[35], zaliczaną wcześniej do Callithrix, a rodzaj Calibella był podrodzajem tego drugiego. Także później stosowano dawniejszą systematykę, choćby w Polskim Nazewnictwie Ssaków Świata[33]. Niemniej część autorów rozdziela je na odrębne rodziny[35].
W 2012 ukazała się publikacja Schneider i innych, w której zbadano mtDNA regionu kontrolnego. W efekcie uzyskano następujące drzewo filogenetyczne[44]:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Do pazurkowców należy ponad 40 gatunków małp zgrupowanych w kilku występujących współcześnie rodzajach[45][46][47][33]:
- Cebuella J.E. Gray, 1866 – pigmejka,
- Mico Lesson, 1840,
- Callithrix Erxleben, 1777 – uistiti,
- Callimico Miranda-Ribeiro, 1912 – miko – jedynym przedstawicielem jest Callimico goeldii (O. Thomas, 1904) – miko czarny,
- Leontopithecus Lesson, 1840 – marmozeta,
- Saguinus Hoffmannsegg, 1807 – tamaryna,
Gliwicz (2020) doliczyła się w sumie 44 gatunków, aczkolwiek prawdopodobnie w lasach deszczowych kryje się ich więcej[36]. Handbook of the Mammals of the World wymieniali w 2013 47 gatunków[35].
Opisano również rodzaje wymarłe:
- Mohanamico Luchterhand, Kay & Madden, 1986[48] – jedynym przedstawicielem był Mohanamico hershkovitzi Luchterhand, Kay & Madden, 1986
- Patasola Kay & Meldrum, 1997[49] jedynym przedstawicielem był Patasola magdalenae Kay & Meldrum, 1997.
Badania genetyczne wskazują bazalną pozycję Saguinus na drzewie rodowym pazurkowcowatych, oddzieliły się między 13 a 15 milionów lat temu. Gatunki z rodzaju tamaryna grupowano w aż 12 rodzajach. Można podzielić je na 6 grup gatunków[43]:
- Saguinus bicolor,
- Saguinus inustus,
- Saguinus midas,
- Saguinus mystax,
- Saguinus nigricollis,
- Saguinus oedipus[43].
Grupa nigricollis oddzieliła się jako pierwsza około 11-8 milionów lat temu. Następnie, przed 6-7 milionami lat, oddzieliła się grupa mystax. 4-5 milnionów lat temu oddzieliła się grupa oedipus. Jako ostatnie zróżnicowały się dwie pozostałe grupy bicolor i midas. W efekcie Rylands i inni zaproponowali w przypadku grupy nigricollis, starszej od pojawienia się Callithrix, Cebuella czy Mico, powrócenie do rodzaju Leontocebus. Badacze ci zaprezentowali w swej publikacji następujący kladogram[43]:
| |||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||
Jeszcze nowsze badania z 2023 wskazują nawet po oddzieleniu Leontocebus obecność 3 głównych kladów, którym Lopes i inni przypisują rangę rodzajów: Oedipomidas, Saguinus i Tamarinus. Prezentują następujący kladogram[50] (uproszczono):
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Pewne trudności sprawiało położenie rodzaju miko z gatunkiem miko czarny. Ma on pewne cechy niespotykane u innych pazukowcowatych, w tym dotyczące uzębienia i rozrodu. Niekiedy uważano go za takson bazalny wobec kladu łączącego pazurkowcowate i Cebidae Hill wyłączał go do osobnej rodziny Callimiconidae. Inny pogląd umieszczał go w pazurkowcowatych, ale w odrębnej podrodzinie, jeszcze inny w plemieniu Callimiconini w podrodzinie Callitrichinae. Wedle badań immunologicznych z 1978 stanowi on grupę siostrzaną kladu Callithrix + Cebuella, co potwierdziły badania genetyczne z 1989[35].
W obrębie uistiti również wyróżniano grupy gatunków, początkowo jedynie dwie z trzema gatunkami[35]:
- grupa uistiti białouchej (C. jacchus) z lasu atlantyckiego i cerrado,
- grupa uistiti srebrzystej (C. argentatus) z Amazonii, obejmująca też uistiti frędzlouchą[35].
Później każdy z pięciu podgatunków grupy jacchus uznano za osobny gatunek. W 1977 opisano 7 gatunków z grupy argentatus. Nowe gatunki w tej grupie to uistiti drobna, uistiti czarnogłowa, uistiti zwinna, uistiti gołoucha, uistiti nadrzeczna, uistiti amazońska, uistiti reliktowa. Uznano też za osobne gatunki formy uznawane wcześniej za podgatunki bądź formy melanistyczne, jak uistiti parańska uznawana drzewiej przez Herschowitza za melanistyczną formę uistiti srebrzystej[35]. Gatunki te wyodrębniano do osobnego podrodzaju Mico[33] bądź wręcz odrębnego rodzaju Mico[35]. Nawet po wyodrębnieniu Mico wykazuje największą różnorodność wśród szerokonosych. W 2010, kiedy opisywano uistiti drobną, liczył pzynajmniej 13 gatunków[51]. Cały czas opisuje się nowe gatunki, jak Mico schneideri z 2021. Jego kreatorzy zaprezentowali następujący kladogram[34] (uproszczono):
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Rodzina obejmuje gatunki występujące w Ameryce Południowej, Na północy sięgają 11 °N, na południu 25 °S[35].
Siedlisko
[edytuj | edytuj kod]Pazurkowcowate są generalnie zwierzętami leśnymi. W wilgotnych nizinnych i suchych lasach Panamy i Kolumbii żyją tamaryna białonoga, tamaryna białoczuba czy tamaryna czarnolica, w suchych lasach tamaryna czarnogrzbieta, wysunięta najbardziej na północ. Większość gatunków zamieszkuje jednak Amazonię i las atlantycki[35].
Behawior i ekologia
[edytuj | edytuj kod]
Pazurkowcowate spożywają głównie owady i żywicę drzew, wiele gatunków zjada także inne bezkręgowce i owoce, tak więc można tu mówić o wszystkożerności[36].
Pazurkowcowate spędzają życie w niewielkich, rodzinnych grupach społecznych. Niekiedy występuje monogamia. Grupę stanowi wtedy para dorosłych osobników oraz ich potomstwo sprzed kilku lat. Kiedy indziej w jednej grupie spotyka się dwóch bądź większą liczbę dojrzałych płciowo samców towarzyszących pojedynczej samicy, co z kolei wskazywałoby na poliandrię. Samica po ciąży wydaje na świat 2 młode. W opiece nad nimi uczestniczy płeć męska[36].
Zwierzętom tym zagrażania niszczenie lasów deszczowych przez człowieka. Wyginięcie zagraża w szczególności marmozetom i tamarynom[36].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Typ nomenklatoryczny: Arctopithecus G. Cuvier, 1817 (= Callithrix Erxleben, 1777).
- ↑ Pisownia oryginalna.
- ↑ a b c Definiacja taksonu nie opiera się na nazwie rodzajowej.
- ↑ Typ nomenklatoryczny: Harpale J.E. Gray, 1821 (= Callithrix Erxleben, 1777).
- ↑ Typ nomenklatoryczny: Sagouin de Lacépède, 1799 (= Callithrix Erxleben, 1777).
- ↑ Typ nomenklatoryczny: Ouistitis Burnett, 1828 (= Callithrix Erxleben, 1777).
- ↑ Typ nomenklatoryczny: Hapale Illiger, 1811 (= Callithrix Erxleben, 1777).
- ↑ Typ nomenklatoryczny: Jacchus É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 (= Callithrix Erxleben, 1777).
- ↑ Typ nomenklatoryczny: Midas É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1812 (= Saguinus Hoffmannsegg, 1807).
- ↑ Typ nomenklatoryczny: Callimico Miranda-Ribeiro, 1912.
- ↑ Typ nomenklatoryczny: Leontocebus Wagner, 1839 (= Saguinus Hoffmannsegg, 1807).
- ↑ Nomen nudum; typ nomenklatoryczny: Leontopithecus Lesson, 1840.
- ↑ Typ nomenklatoryczny: Saguinus Hoffmannsegg, 1807.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d J.E. Gray. On the Natural Arrangment of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 298, 1821. (ang.).
- ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères. „Annales du Muséum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 118, 1812. Paris. (fr.).
- ↑ a b c d J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 338, 1825. (ang.).
- ↑ Burnett 1828 ↓, s. 305.
- ↑ Burnett 1828 ↓, s. 306.
- ↑ Burnett 1828 ↓, s. 307.
- ↑ Ch.-L. Bonaparte: Saggio di una distribuzione metodica degli animali vertebrati. Roma: Antonio Boulzaler, 1831, s. 6. (wł.).
- ↑ J.A. Wagner: Supplementband. W: J.Ch.D. von Schreber: Die Säugthiere in Abbildungen nach der Natur, mit Beschreibungen. Cz. 1: Die Affen und Fledenthiere. Erlangen: Expedition des Schreber’schen säugthier- und des Esper’schen Schmetterlingswerkes, 1840, s. 238. (niem.).
- ↑ R.-P. Lesson: Manuel de mammalogie, ou histoire naturelle des mammiferes. Paris: J.B. Bailliere, 1827, s. 183. (ang.).
- ↑ J.L.Ch.C. Gravenhorst: Vergleichende Zoologie. Breslau: Druck und Verlag von Grass, Barth and Comp, 1843, s. 502. (niem.).
- ↑ J.E. Gray. On some new or little-known species of Monkeys. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 17, s. 10, 1849. (ang.).
- ↑ F.H. Troschel. Bericht über die Leistungen in der Naturgeschichte der Säugethiere während des Jahres 1857. „Archiv für Naturgeschichte”. 24 (2), s. 39, 1858. (niem.).
- ↑ a b E. Haeckel: Generelle morphologie der organismen. Allgemeine grundzüge der organischen formen-wissenschaft, mechanisch begründet durch die von Charles Darwin reformirte descendenztheorie. Cz. 2. Berlin: G. Reimer, 1866, s. clx. (niem.).
- ↑ J.E. Gray: Catalogue of Monkeys, Lemurs, and Fruit-eating Bats in the collection of the British Museum. London: The Trustees, 1870, s. 37. (ang.).
- ↑ T.H. Huxley: A Manual of the Anatomy of Vertebrated Animals. New York: D. Appleton and Company, 1872, s. 392. (ang.).
- ↑ T.N. Gill. Arrangement of the Families of Mammals; with Analytical Tables. „Smithsonian Miscellaneous collections”. 11, s. 2, 54, 1872. (ang.).
- ↑ É.L. Trouessart. Catalogue des mammifères vivants et fossiles. „Revue et Magasin de Zoologie pure et Appliquée”. 3e série. 6, s. 163, 1879. (fr.).
- ↑ H. Winge: Jordfundne og nulevende aber (Primates) fra Lagoa Santa, Minas Geraes, Brasilien: med udsigt over pungdyrenes slægtskab. F. Dreyer: Kjøbenhavn, 1895, s. 12, seria: E. Museo Lundii. (duń.).
- ↑ O. Thomas. Notes on South-American monkeys, bats, carnivores, and rodents, with descriptions of new species. „The Annals and Magazine of Natural History”. Seventh Series. 12, s. 457, 1903. (ang.).
- ↑ M. Schlosser. Beitrag zur Osteologie und systematischen Stellung der Gattung Necrolemur, sowie zur Stammesgeschichte der Primaten überhaupt. „Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geologie und Paläontologie”. Festband 1807–1907, s. 223, 1907. (niem.).
- ↑ O. Thomas. On some rare Amazonian mammals from the collection of the Para Museum. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eight series. 11 (61), s. 132, 1913. (ang.).
- ↑ G. Dollman: Primates. London: Waterlow and Sons, 1931, s. 908. (ang.).
- ↑ R. Anthony & P. Coupin. Tableau résumé ́d’une classification générique des Primates fossiles et actuels. „Bulletin du Museum national d’histoire naturelle”. 2e série. 3, s. 569, 1931. (fr.).
- ↑ W.K. Gregory: Evolution emerging. A survey of changing patterns from primeval life to man. Cz. 1. New York: Macmillan Co., 1951, s. 942. (ang.).
- ↑ W.Ch. Osman Hill. The anatomy of Callimico goeldii (Thomas): A primitive American primate. „Transactions of the American Philosophical Society”. 49 (5), s. 111, 1959. DOI: 10.2307//1005807. (ang.).
- ↑ J.R. Napier & P.H. Napier: A Handbook of Living Primates. New York: Academic Press, 1967, s. 1–456. (ang.).
- ↑ a b c F.S. Szalay & E. Delson: Evolutionary History of the Primates. New York: Academic Press, 1979, s. 288. ISBN 978-1-4832-8925-0. (ang.).
- ↑ a b A.L. Rosenberger, T. Setoguchi & N. Shigehara. The fossil record of callitrichine primates. „Journal of Human Evolution”. 19 (1–2), s. 211, 1990. DOI: 10.1016/0047-2484(90)90017-6. (ang.).
- ↑ a b c d H. Schneider, M.P.C. Schneider, I. Sampaio, M.L. Harada, M.J. Stanhope, J. Czelusniak & M. Goodman. Molecular phylogeny of the New World monkeys (Platyrrhini, Primates). „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 2 (3), s. 235, 1993. DOI: 10.1006/mpev.1993.1022. (ang.).
- ↑ M.C. McKenna & S.K. Bell: Classification of mammals above the species level. Nowy Jork: Columbia University Press, 1997, s. 235. ISBN 978-0-231-11013-6. (ang.).
- ↑ Rozporządzenie komisji (WE) nr 1332/2005. Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej. [dostęp 2016-11-20]. (pol.).
- ↑ K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 257, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
- ↑ a b c d e Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 36. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b Rodrigo Costa-Araújo i inni, An integrative analysis uncovers a new, pseudo-cryptic species of Amazonian marmoset (Primates: Callitrichidae: Mico) from the arc of deforestation, „Scientific Reports”, 11 (1), 2021, s. 15665 [dostęp 2023-11-10] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t A.B. Rylands & R.A. Mittermeier, Family Callitrichidae (Marmosets and Tamarins), [w:] R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson, Handbook of the Mammals of the World, t. 3. Primates, Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 262-, ISBN 978-84-96553-89-7 (ang.).
- ↑ a b c d e f g h Gliwicz 2020 ↓, s. 122.
- ↑ a b c d Gliwicz 2020 ↓, s. 117.
- ↑ Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 28. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b Gliwicz 2020 ↓, s. 121.
- ↑ Gliwicz 2020 ↓, s. 125.
- ↑ Gliwicz 2020 ↓, s. 126.
- ↑ Gliwicz 2020 ↓, s. 123-124.
- ↑ a b c d Rylands i inni, Taxonomic review of the new world tamarins (primates: Callitrichidae), „Zoological Journal of the Linnean Society”, 177 (4), 2016, s. 1003-1028 [dostęp 2023-11-07] (ang.).
- ↑ Schneider i inni, A molecular analysis of the evolutionary relationships in the Callitrichinae, with emphasis on the position of the dwarf marmoset, „Zoologica Scripta”, 41 (1), 2012, s. 1-10 (ang.).
- ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-10]. (ang.).
- ↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 111–118. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
- ↑ C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 174–182. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
- ↑ K. Luchterhand, R.F. Kay & R.H. Madden. Mohanamico hershkovitzi, gen. et sp. nov., un primate du Miocène moyen d'Amérique du Sud. „Comptes Rendus de l’Académie des Sciences de Paris”. Série II. 303 (19), s. 1754, 1986. (fr.).
- ↑ R.F. Kay & D.J. Meldrum: A new small platyrrhine and the phyletic position of Callitrichinae. W: R.F. Kay, R.H. Madden, R.L. Cifelli & J.J. Flynn: Vertebrate Paleontology in the Neotropics: The Miocene fauna of La Venta, Colombia. Washington: Smithsonian Institution Press, 1997, s. 438. ISBN 978-1-56098-418-4. (ang.).
- ↑ Gerson Paulino Lopes i inni, Molecular systematics of tamarins with emphasis on genus Tamarinus (Primates, Callitrichidae)., „Zoologica Scripta”, 52 (6), 2023, s. 556-570 [dostęp 2023-11-07] (ang.).
- ↑ Ferrari i inni, (2010). Rondon’s marmoset, Mico rondoni sp. n., from southwestern Brazilian Amazonia, „International Journal of Primatology”, 31, Springer, 2010, s. 693-714 [dostęp 2023-12-28] (ang.).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- G.T. Burnett. Illustrations of the Manupeda, or Apes and their Allies; being the arrangement of the Quadrumana or Anthropomorphous Beasts indicated in Outline. „Quarterly Journal of Science, Literature and the Arts”. 24, s. 301–307, 1828. (ang.).
- Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
- K. Kowalski (red.), A. Krzanowski, H. Kubiak, B. Rzebik-Kowalska & L. Sych: Ssaki. Wyd. IV. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1991, s. 257, seria: Mały słownik zoologiczny. ISBN 83-214-0637-8.
- D.E. Wilson & D.M. Reeder (red.): Subfamily Callitrichinae. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-04].
- Joanna Gliwicz, Rząd: naczelne – Primates, [w:] Czesław Błaszak, Zoologia, t. Tom 3, część 3. Ssaki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2020, ISBN 978-83-01-17337-1 (pol.).