Piotr Aigner

Dom Gotycki w Puławach

Pałac Marynki w Puławach

Kościół św. Aleksandra w Warszawie

Pałac Namiestnikowski w Warszawie

Kościół św. Anny w Warszawie

Chrystian Piotr Aigner, inne formy nazwiska: Ajgner; Aygner; Eigner; Ejgner; Eygner; Eygnier; Haygner (ur. 1756 w Puławach, zm. 9 lutego 1841 we Florencji) – polski architekt, przedstawiciel klasycyzmu, teoretyk architektury, estetyk i wojskowy.

Życiorys

Urodzony w Puławach (chrzest: 30 czerwca 1756), jako syn Chrystiana, mistrza stolarskiego, i Anny z Gembickich. Odebrał staranne wykształcenie we Włoszech (1779–1780, dzięki wsparciu S.K. Potockiego). Przez długi czas związany z Warszawą, w tym okresie przyczynił się do powstania w stolicy wielu klasycystycznych budowli. W roku 1782 został mianowany budowniczym wojskowym Rzeczypospolitej. Trzy lata później (1785), wespół z S.K. Potockim podróżuje przez 4 miesiące po Włoszech odwiedzając kolejno: Neapol, Rzym i Bolonię.

Rys z regulaminu Piotra Aignera Krótka nauka o pikach i kosach, 1794

W roku 1792 (3 sierpnia) mianowany profesorem architektury i hydrauliki w Szkole Korpusu Inżynierów Koronnych. Podczas insurekcji kościuszkowskiej pełnił był członkiem Departamentu Broni i Lazaretów w Komisariacie Wojennym Rady Zastępczej Tymczasowej (od 21 maja 1794), a 2 tygodnie później (4 czerwca 1794) powołany na członka Departamentu Uzbrojenia w Komisariacie Wojennym Rady Najwyższej Narodowej. W tym okresie opracował nowy model piki i kosy bojowej, przebudowywał domy na lazarety oraz rozpoczął budowę ludwisarni. W 1794 roku na potrzeby wojska polskiego napisał podręcznik przeznaczony dla ochotniczych oddziałów kosynierów pt. 'Krótka nauka o pikach i kosach.

Od 13 sierpnia 1814 członek Akademii Św. Łukasza w Rzymie, a od 11 marca 1817 do 18 sierpnia 1818 prof. Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego, działał w Warszawie (do 1825) i Krakowie, w 1827 wyjechał na stałe do Włoch.

Twórczość Aignera reprezentuje dojrzały klasycyzm, inspirowany bezpośrednio przez wpływy włoskie wzbogacony później formami empiru, obok którego przebijał nurt romantyczny, będący wyrazem budzących się zainteresowań przeszłością narodu, a wyrażony głównie w formach neogotyckich lub wzbogaconych układach przestrzennych.

W Królestwie Polskim został kawalerem Orderu Świętego Stanisława 3. klasy.

Wybrane prace

• Pałac w Przeworsku
• Pałac w Olesinie (1782–1830), z udziałem Stanisława Kostki Potockiego, klasycystyczny
• Pałac w Igołomi
• Pałac w Zarzeczu
• przebudowa zamku w Łańcucie
• fasada kościoła w Międzyrzecu Podlaskim
• Świątynia Sybilli, Dom Gotycki, park i kościół w Puławach
• Pałac Marynki w Puławach
• Kościół św. Aleksandra w Suwałkach
• Kościół św. Apostołów Piotra i Pawła w Żyrzynie
• Nagrobek biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka w katedrze wawelskiej
• Dworek w Cieszacinie Wielkim powiat jarosławski

W Warszawie:

• Pałacyk w Rozkoszy (1785–1786), obecny Ursynów, z udziałem Stanisława Kostki Potockiego, przebudowany w 1858 przez Zygmunta Rozpędowskiego
• przebudowa warszawskiego pałacu na Lesznie (1785–1788) prawdopodobnie tylko wnętrza
• Kościół św. Aleksandra
• Fasada kościoła św. Anny w Warszawie (1786–1788), wspólnie ze Stanisławem Kostką Potockim
• Fasada kościoła św. Andrzeja
• przebudowa Arsenału w Warszawie (1792)
• przebudowa sieni głównej w pałacu wilanowskim (1792)
• Willa księżny Marszałkowej Izabelli Lubomirskiej w Krzeszowicach (1792)
• Biblioteka Ignacego Potockiego (1788), nie istnieje, w miejscu warszawskiego Hotelu Bristol
• przebudowa pałacu w Natolinie (1808)
• pałacyk letni w Morysinie k. Wilanowa – współpraca ze Stanisławem Kostką Potockim
• budynek mennicy (1817–1821) przy ul. Bielańskiej (rozebrany w 1905 przez władze carskie)
• Obserwatorium Astronomiczne
• rozbudowa pałacu Krasińskich
• przebudowa pałacu Namiestnikowskiego

Działalność naukowa

Publikował prace teoretyczne, m.in.: Rozprawa o świątyniach u starożytnych i o słowiańskich (1811). W czasie insurekcji kościuszkowskiej napisał Krótką naukę o pikach i kosach (1794), gdzie dał wykład teorii operowania formacjami kosynierów na polu walki.

Ważniejsze publikacje

1. Nowa cegielnia wynalazku... architekta warszawskiego, Łowicz 1788 (3 wydania); wyd. następne: Połock 1791; Wrocław brak roku wydania
2. Budownictwo wiejskie z cegły glino-suszonej z plantami chałup wiejskich stosownie do gospodarstwa narodowego, Warszawa 1791
3. Projekt do urządzenia budowniczych policji z umieszczeniem sposobów zagradzających upadkowi miast, a wzrost im nadać zapewniających. Podany... Komisji Policji Obojga Narodów przez budowniczego Wojsk Rzeczypospolitej, brak miejsca wydania (1792)
4. Krótką naukę o pikach i kosach, Warszawa 1794; wyd. następne: Warszawa 1831; Kraków 1831 (2 wydania); (Puławy) 1831; według wyd. z roku 1794 oprac. A. Zahorski, „Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej” zeszyt 10: „Polska sztuka wojenna w okresie powstania kościuszkowskiego”, Warszawa 1960
5. Słownik architektury, rękopis złożony w kwietniu 1807 w warszawskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk
6. Historia budowniczej sztuki, rękopis złożony w maju 1807 w warszawskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk
7. Rozprawa o świątyniach u starożytnych i o słowiańskich przez... członka Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk czytana na posiedzeniu publicznym w maju 1807 r., „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 7 (1811), s. 293–311
8. Rozprawa o guście w ogólności, a w szczególności w architekturze, miana na posiedzeniu publicznym Towarzystwa Królewskiego Przyjaciół Nauk dnia 30 kwietnia 1812 r. przez..., Warszawa 1812; wyd. następne „Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” t. 9 (1816), s. 429–458
9. Budowy kościołów. Część pierwsza zamykająca 4 projekta kościołów parafialnych różnej wielkości w 9 tablicach, przez..., Warszawa 1825.

Opracowania nt. Aignera

Opracowania monograficzne

1. T.S. Jaroszewski: Ch. P. Aigner. 1756–1841, monografia, Warszawa 1865 „Studia i Materiały do Historii i Teorii Architektury i Urbanistyki” nr 5

Wybrane opracowania nt. twórczości

1. Akty powstania Kościuszki t. 1–2: oprac. Sz. Askenazy, W. Dzwonkowski, Kraków 1918; t. 3, oprac. W. Dzwonkowski, E. Kipa, R. Morcinek, Wrocław 1955
2. S. Ciampi: Notizie di medici, maestri di musica e cantori, pittori, architetti, scultori ed altri artisti Italiani in Polonia e Polacchi in Italia, Lucca 1830, s. 111
3. G.K. Nagler: Neues allgemeines Künstler-Lexicon oder Nachrichten von dem Leben und Werken der Maler, Bildhauer, Baumeister, Kupfersticher, Formschneider, Lithographen, Zeichner, Medailleure, Elfenbeinarbeiter, Monachium 1835, s. 33
4. F.M. Sobieszczański: Wiadomości historyczne o sztukach pięknych w dawnej Polsce t. 2, Warszawa 1849, s. 228–230
5. Ż. Pauli: Collectanea, rękopis: Biblioteka Jagiellońska sygn. 5396 II, k. 769
6. J.I. Kraszewski: Ikonoteka, „Teka Wileńska” 1858 nr 3, s. 7
7. „Encyklopedia powszechna” Orgelbranda, t. 1 (1859); wyd. następne: t. 1, (1898)
8. E. Dobbert, J.V. Łepkowski: „Allgemeines Künstler Lexicon” J. Meyera, t. 1 (Lipsk 1872)
9. E. Diehl: „Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana” t. 1 (1890)
10. A. Kraushar: Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk t. 1–8, Kraków 1900–1906.

Bibliografia

• Tadeusz Jaroszewski: Chrystian Piotr Aigner. Architekt warszawskiego klasycyzmu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.
• Stefan Pomarański, w: Polski Słownik Biograficzny. T. 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 34–35. Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989, ​ISBN 83-04-03484-0​.
• T. 6, cz. 1: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 557–559.

Linki zewnętrzne

• Architektura Olesina w malarstwie Zygmunta Vogla (1764–1826)