Gustaw Herling-Grudziński
Gustaw Herling-Grudziński – zdjęcie NKWD (Grodno, 1940) | |
Data i miejsce urodzenia | |
---|---|
Data i miejsce śmierci | |
Język | |
Dziedzina sztuki | |
Ważne dzieła | |
| |
Odznaczenia | |
Nagrody | |
|
Gustaw Herling-Grudziński (ur. 20 maja 1919 w Kielcach, zm. 4 lipca 2000 w Neapolu) – polski pisarz, eseista, krytyk literacki, dziennikarz, żołnierz, więzień obozów pracy Gułagu. Aresztowany przez NKWD po agresji ZSRR na Polskę, podczas próby przejścia niemiecko-sowieckiej linii demarkacyjnej. Jako przedwojenny sympatyk Polskiej Partii Socjalistycznej po wojnie dał się poznać jako krytyk dyktatury komunistycznej w Polsce i całej Europie Środkowo-Wschodniej. Przez cały okres komunizmu w Polsce pozostał na wygnaniu jako polski emigrant polityczny. Kawaler Orderu Orła Białego. Twórca określenia „kłamstwo kołymskie”.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Urodził się 20 maja 1919 w Kielcach[1], w spolonizowanej, ale wyznającej judaizm rodzinie żydowskiej, jako Gecel (vel Gustaw) Herling (vel Grudziński), syn Doroty (Dobrysi) z Bryczkowskich i Jakuba (Joska) Herlinga vel Grudzińskiego[2]. W 1919 rodzice pisarza mieszkali w Kielcach, jednakże sporo czasu spędzali też w pobliskich Skrzelczycach w gm. Pierzchnica, gdzie mieścił się duży folwark, którego byli właścicielami. Narodziny syna, czwartego dziecka po Eugenii, Maurycym zwanym Morkiem i Łucji zwanej Sarą, ojciec zgłosił dopiero 17 lipca 1919 w Daleszycach[1].
W 1921 folwark w Skrzelczycach został sprzedany i od tej pory, do wojny, rodzina mieszkała w Kielcach – matka z dziećmi, i w Suchedniowie – Jakub Herling-Grudziński, który nabył tam duży młyn i dom[1]. W późniejszych latach pisarz wspominał z sentymentem Suchedniów, niewielkie miasto w województwie świętokrzyskim, m.in. w dziele Inny świat. Korespondował i przyjaźnił się z Anną Musiałówną[3][4][5], która pochodzi z tej samej miejscowości[3].
Matka Herlinga-Grudzińskiego zmarła na tyfus w 1932 i pochowana jest na cmentarzu żydowskim w Bodzentynie, ojciec zmarł w 1943, brat Maurycy i siostry przeżyli II wojnę światową i zostali w Polsce[2]. Maurycy Herling-Grudziński (adwokat, po wojnie sędzia Sądu Najwyższego PRL) działał podczas wojny w Żegocie (swą rolę ujawnił w 1976) i uratował ok. 500 Żydów[6][7]. Siostra Łucja była żoną[8] płk. Mariana Utnika (jeden z powierników Funduszu Obrony Narodowej, był oskarżony w tzw. procesie TUN).
Gustaw Herling-Grudziński uczęszczał do Gimnazjum im. M. Reja w Kielcach.
Wbrew woli ojca (który namawiał go na Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego)[9] studiował 2 lata filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim, pisał dla czasopism „Ateneum”, „Pion”, „Nowy Wyraz” oraz redagował tygodnik „Orka na Ugorze”.
15 października 1939 założył wraz z kolegami Polską Ludową Akcję Niepodległościową (PLAN), jedną z pierwszych polskich organizacji konspiracyjnych. Był jej szefem przez 2 miesiące. Wyjechał do Lwowa, gdzie czasowo korzystał z protekcji Marii Dąbrowskiej i Juliusza Kleinera, następnie udał się do Grodna i tam znalazł pracę w teatrzyku kukiełkowym[10]. W marcu 1940 próbował przedostać się na Litwę. Wynajęci przez niego przemytnicy okazali się jednak być na usługach NKWD i Grudziński został aresztowany zaraz po opuszczeniu miasta. Umieszczono go w tamtejszym więzieniu, gdzie został szybko skazany na 5 lat pobytu w obozach. Następnie, poprzez więzienia w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie, trafił do łagru w Jercewie. 20 stycznia 1942 po dramatycznej głodówce protestacyjnej został stamtąd zwolniony na mocy – obowiązującego już od niemal pół roku – układu Sikorski-Majski. Wstrząsający opis rzeczywistości obozowej zawarł później w książce Inny świat.
12 marca w miejscowości Ługowoje udało mu się przyłączyć do armii gen. Andersa. W stopniu kanoniera służył w 3 Karpackim Pułku Artylerii Lekkiej na stanowisku radiotelegrafisty II dywizjonu. Walczył m.in. pod Monte Cassino, za co został odznaczony Orderem Virtuti Militari[11]. Służąc jako bombardier otrzymał też Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino (nr 466)[12]. Od 1 października 1944 do 15 lutego 1945 był słuchaczem kursu Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii w Matera, który ukończył z wynikiem dobrym i 60. lokatą. Awansował na stopień kaprala podchorążego.
Po wojnie, w 1945, został emigrantem politycznym. Wraz z żoną Krystyną (z domu Stojanowską) przeniósł się z Włoch do Londynu, gdzie był publicystą londyńskiego tygodnika „Wiadomości”. Współtworzył i redagował miesięcznik „Kultura”. Był także członkiem Instytutu Literackiego. W 1952 jego żona Krystyna popełniła samobójstwo.
W połowie 1946 we Włoszech przystąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej[13]. Publikował w czasopismach partyjnych „Robotniku Polskim” i „Świetle”. W 1948 wybrany zastępcą członka Komitetu Głównego PPS w Wielkiej Brytanii, zaś na II zjeździe emigracyjnej PPS w Lens w 1952 został wybrany w skład Centralnego Sądu Partyjnego[14]. Wystąpił z PPS w 1960, gdy wskutek sporów wśród emigracyjnych socjalistów usunięto z PPS Adama Ciołkosza[15]. Laureat Nagrody Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie w 1965 roku[16].
W późniejszym okresie współpracował z Komitetem Obrony Robotników i Polskim Porozumieniem Niepodległościowym w kraju[17]. W III RP działał w Ruchu Stu[18].
W latach 1952–1955 pracował dla Radia Wolna Europa w Monachium. W 1955 osiadł na stałe w Neapolu, gdzie poślubił Lidię, córkę Benedetto Crocego. Podpisał list pisarzy polskich na Obczyźnie, solidaryzujących się z sygnatariuszami protestu przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (List 59)[19].
W październiku 1989 wszedł w skład Rady Honorowej Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej[20].
W 1990 został laureatem literackiej Nagrody Polskiego PEN Clubu im. J. Parandowskiego[21], w 2000 odebrał w Krakowie doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Postanowieniem Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego z 5 czerwca 1998 został odznaczony Orderem Orła Białego w uznaniu znamienitych zasług dla Rzeczypospolitej Polskiej[22][23].
Zmarł 4 lipca 2000 na skutek wylewu krwi do mózgu. Został pochowany na neapolitańskim cmentarzu Poggio Reale. Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.
Osobny artykuł:W PRL informacje na temat Gustawa Herling-Grudzińskiego podlegały cenzurze. Jego nazwisko znajdowało się na specjalnej liście osób objętych całkowitym zakazem publikacji. Zalecenia cenzorskie dotyczące jego osoby zanotował Tomasz Strzyżewski, który w swojej książce o peerelowskiej cenzurze opublikował notkę informacyjną nr 9 z 1975 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Wytyczne dla cenzorów zawierały na liście autorów zakazanych jego nazwisko głosząc: „(...) w stosunku do niżej wymienionych pisarzy, naukowców i publicystów przebywających na emigracji (w większości współpracowników wrogich wydawnictw i środków propagandy antypolskiej) należy przyjąć zasadę bezwarunkowego eliminowania ich nazwisk oraz wzmianek o ich twórczości, poza krytycznymi, z prasy, radia i TV oraz publikacji nieperiodycznych o nienaukowym charakterze (literatura piękna, publicystyka, eseistyka)”[24]. Jego twórczość pisarska została upowszechniona w Polsce dopiero po 1989 r.
Upamiętnienie
[edytuj | edytuj kod]W 1998 powstał film dokumentalny o Gustawie Herlingu-Grudzińskim zatytułowany Rozważania o cnotach (realizatorzy Aleksandra Czernecka, Marcin Baran przy współpracy Józefa Opalskiego), emitowany w formie 10 odcinków w TVP2 w 1999.
We wrześniu 2009 w Jercewie odsłonięto pomnik pisarza.
Uchwałą Sejmu RP VIII kadencji z 20 lipca 2018 rok 2019 został ustanowiony rokiem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego[25].
W 2024 roku Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Kielcach otrzymała imię Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W uroczystościach w Kielcach i Suchedniowie brała udział jego córka Marta Herling[26].
Dorobek literacki
[edytuj | edytuj kod]- 1945 Żywi i umarli (Rzym) – debiut książkowy ; (Wydawnictwo FIS, Lublin 1990 – wydanie I krajowe)
- 1951 Inny świat (Londyn, wyd. polskie 1953)
- 1960 Skrzydła ołtarza (Instytut Literacki, Paryż)
- 1963 Drugie Przyjście oraz inne opowiadania i szkice (Instytut Literacki, Paryż)
- 1969 Upiory rewolucji (Paryż)
- 1973 Dziennik pisany nocą 1971–1972 (Paryż)
- 1980 Dziennik pisany nocą 1973–1979 (Paryż)
- 1983 Podróż do Burmy (Londyn)
- 1984 Dziennik pisany nocą 1980–1983 (Paryż)
- 1986 Pierścień (Neapol)
- 1988 Wieża i inne opowiadania (Poznań: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów W drodze, 1988. ISBN 83-85008-77-2)
- 1989 Dziennik pisany nocą 1984–1988 (Warszawa)
- 1993 Dziennik pisany nocą 1989–1992 (Czytelnik, Warszawa, ISBN 83-07-02303-3)
- 1994 Sześć medalionów i Srebrna Szkatułka (Czytelnik, Warszawa, ISBN 83-07-02371-8)
- 1995 Portret wenecki. Trzy opowiadania (Lublin)
- 1997 Don Ildebrando: opowiadania (Warszawa)
- 1997 Gorący oddech pustyni (Warszawa) – finał Nagrody Literackiej Nike 1998[27]
- 1999 Biała noc miłości (Warszawa)
- 2000 Podzwonne dla dzwonnika (Czytelnik, Warszawa, ISBN 83-07-02760-8)
- 2000 Najkrótszy przewodnik po sobie samym (Wydawnictwo Literackie, Kraków, ISBN 83-08-03039-4)
- 2005 Wędrowiec cmentarny (Warszawa)
- 2007 Wiek biblijny i śmierć (Wydawnictwo Literackie, Kraków, ISBN 978-83-08-04093-5)
Wiele książek pisarza, tłumaczonych przez Thérèse Douchy, ukazało się we Francji, np.
- Nuits blanches d’amour, Seuil, 2001 (ISBN 978-2-02-043049-4)
- Journal écrit la nuit, 1971-1983, Gallimard, 1989 (ISBN 2-07-078009-0) ze wstępem Krzysztofa Pomiana
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Złodziei pamięci nazywał po imieniu, Krzysztof Masłoń, „Rzeczpospolita”, 23–24 maja 2009. rp.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-16)]..
- ↑ a b Gustaw Herling-Grudziński – wątek żydowski, Zdzisław Kudelski, „Rzeczpospolita”, 5 lipca 2003.
- ↑ a b Michał Olszański , Anna Musiałówna: zawsze byłam skupiona na opowieści [online], PolskieRadio.pl, 27 września 2019 [dostęp 2022-01-22] .
- ↑ Anna Musiałówna, nagranie AHM_3332 [online], audiohistoria.pl [dostęp 2022-01-22] .
- ↑ Joanna Borysiak (red.), Katalog Archiwum Gustawa Herlinga-Grudzińskiego w Fundacji „Biblioteca Benedetto Croce”, Warszawa 2019 .
- ↑ Władysław Bartoszewski. In memoriam. „Dzieje Najnowsze”. R. XXXI, s. 274, 1999. ISSN 0419-8824.
- ↑ Anna Mieszkowska: Dzieci Ireny Sendlerowej. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, 2009, s. 144. ISBN 978-83-7495-766-3.
- ↑ Rozmowa z Martą Herling-Grudzińskńą o jej ojcu – Plus Minus – rp.pl [online] [dostęp 2017-04-04] .
- ↑ Wspomnienia, Gustaw Herling-Grudziński, „Zwoje”, nr 4(32), wrzesień–listopad 2002.
- ↑ Gustaw Herling-Grudziński , Najkrótszy przewodnik po sobie samym, Włodzimierz Bolecki (oprac.), Kraków: Wyd. Literackie, 2000, s. 36–37, ISBN 83-08-03039-4, OCLC 189531187 .
- ↑ Według tego źródła kanonier Gustaw Herling-Grudziński, ur. 20 maja 1919 w Skrzeleszycach zmarł 10 marca 1944 (?) w 103 Brytyjskim Szpitalu Wojskowym. Wykaz poległych i zmarłych żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na obczyźnie w latach 1939–1945. Londyn: Instytut Historyczny im. Gen. Sikorskiego, 1952, s. 190.
- ↑ Lista Krzyży M.C. 3 DSK - "G". krzyz.montecassino.eu. [dostęp 2023-04-30].
- ↑ Anna Siwik: Polska Partia Socjalistyczna na emigracji w latach 1945–1956. Kraków: Wydawnictwo Naukowe „Księgarnia Akademicka”, 1998, s. 185.
- ↑ Anna Siwik: Polska Partia Socjalistyczna na emigracji w latach 1945–1956. Kraków: Wydawnictwo Naukowe „Księgarnia Akademicka”, 1998, s. 107.
- ↑ Anna Siwik: Polskie uchodźstwo polityczne. Socjaliści na emigracji w latach 1956–1990. Kraków: Oficyna Wydawnicza Abrys, 2002, s. 38.
- ↑ Lista laureatów – 1951-2011
- ↑ Gustaw Herling-Grudziński – Socjalista jakich coraz mniej (1972). lewicowo.pl. [dostęp 2014-03-10].
- ↑ Cezary Łazarewicz: Wskrzeszenie Czesława. polityka.pl, 10 października 2010.
- ↑ Kultura 1976/03/342 Paryż 1976, s. 34.
- ↑ Komunikat o powstaniu Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej, [w:] Zeszyty Katyńskie (nr 1), Warszawa 1990, s. 4
- ↑ Nagroda im. Jana Parandowskiego. Dotychczasowi laureaci. Penclub. [dostęp 2019-09-18].
- ↑ Wskazany jako Gustaw Herling-Grudziński, s. Józefa. M.P. z 1998 r. nr 22, poz. 329.
- ↑ Kawalerowie i statuty Orderu Orła Białego 1705–2008, 2008, s. 321.
- ↑ Strzyżewski 2015 ↓, s. 88.
- ↑ M.P. z 2018 r. poz. 728.
- ↑ Ryszard Koziej: Biblioteka Pedagogiczna otrzymała imię wybitnego pisarza. radiokielce.pl, 2024-05-20. [dostęp 2024-05-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2024-05-21)].
- ↑ Nagroda Nike 1998. nike.org.pl. [dostęp 2015-08-22].
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Jacek Hajduk, W rejony mroku, Wojnowice 2017.
- Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 88. ISBN 978-83-61344-70-4.
- Zdzisław Kudelski, Pielgrzym Świętokrzyski: szkice o Herlingu-Grudzińskim, Lublin 1991.
- Gustaw Herling-Grudziński, Włodzimierz Bolecki, Rozmowy w Dragonei, Rozmowy w Neapolu, Kraków 2019.
- Świadectwo – Mit – Tajemnica. O Gustawie Herlingu-Grudzińskim, red. Zdzisław Kudelski, Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2019. ISBN 978-83-7982-375-8
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Gustaw Herling-Grudziński, [w:] Twórcy [online], Culture.pl [dostęp 2024-03-22] .
- Wywiad z pisarzem w „Zeszytach Poetyckich”
- ISNI: 0000000080960538
- VIAF: 17223996
- LCCN: n81056817
- GND: 119309548
- NDL: 00522560
- LIBRIS: 1zcf9ssk16vj67q
- BnF: 119073471
- SUDOC: 031303196
- SBN: RAVV045761
- NLA: 43077630
- NKC: jn19990003424
- DBNL: herl010
- BNE: XX1492692
- NTA: 06994265X
- BIBSYS: 90827441
- CiNii: DA06286981
- Open Library: OL57667A
- PLWABN: 9810648284605606
- NUKAT: n93125707
- J9U: 987007491621505171
- CANTIC: a11374226
- LNB: 000271682
- NSK: 000091073
- LIH: LNB:V*173275;=BL
- Absolwenci I Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Żeromskiego w Kielcach
- Polscy prozaicy XX wieku
- Polscy autorzy pamiętników i dzienników
- Polscy dziennikarze prasowi
- Polscy pisarze emigracyjni
- Pisarze literatury łagrowej
- Pisarze związani z Kielcami
- Członkowie Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej
- Członkowie Polskiej Partii Socjalistycznej na emigracji
- Członkowie Stowarzyszenia Pisarzy Polskich
- Ludzie związani z paryską „Kulturą”
- Działacze PPN
- Ofiary represji ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich
- Polacy i obywatele polscy – więźniowie radzieckich łagrów 1939–1941
- Polacy i obywatele polscy – więźniowie radzieckich więzień
- Polscy zesłańcy do Archangielska
- Polscy zesłańcy do Wołogdy
- Polskie ofiary represji stalinowskich
- Pracownicy sekcji polskiej Radia Wolna Europa
- Sygnatariusze listu pisarzy emigracyjnych popierającego protesty przeciwko zmianom w konstytucji PRL 1975/1976
- Uczestnicy bitwy o Monte Cassino 1944
- Polacy – uczestnicy kampanii włoskiej 1943–1945
- Politycy Ruchu Stu
- Polonia we Włoszech
- Oficerowie 3 Karpackiego Pułku Artylerii Lekkiej
- Podoficerowie Polskich Sił Zbrojnych
- Pisarze związani z Neapolem
- Doktorzy honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
- Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego
- Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej
- Honorowi obywatele Kielc
- Laureaci Nagrody Fundacji im. Kościelskich
- Laureaci Nagrody im. Parandowskiego
- Laureaci Nagrody Literackiej miesięcznika „Kultura”
- Laureaci Nagrody Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie
- Odznaczeni Krzyżem Pamiątkowym Monte Cassino
- Odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari (władze RP na uchodźstwie)
- Odznaczeni Orderem Orła Białego (III Rzeczpospolita)
- Polacy pochodzenia żydowskiego
- Ludzie urodzeni w Kielcach
- Pochowani w Neapolu
- Urodzeni w 1919
- Zmarli w 2000