Dialekt wielkopolski

Dialekt wielkopolski na mapie dialeków polskich wg Stanisława Urbańczyka

Dialekt wielkopolski – jeden z dialektów języka polskiego, używany w Wielkopolsce.

Obecnie obejmuje tereny ograniczone linią przechodzącą nieco na południe od Koła, Kalisza, Ostrowa Wielkopolskiego, Rawicza i Babimostu, na zachód od Międzychodu, do Noteci koło Krzyża, i wzdłuż tej rzeki do jej źródeł i do Warty pod Kołem.

Wyróżnia się gwary

• Wielkopolski środkowej,
• Wielkopolski południowej (część południowa, od powiatów leszczyńskiego, gostyńskiego, krotoszyńskiego, ostrowskiego i kaliskiego włącznie),
• Wielkopolski zachodniej (na zachód od Pniew, Nowego Tomyśla i Wolsztyna)
• Wielkopolski północnej (na północ od Gniezna i Międzychodu).

Według większości językoznawców dialekt chełmińsko-kociewsko-warmiński jest odgałęzieniem dialektu wielkopolskiego (gwara warmińska najczęściej zaliczana do dialektu mazowieckiego). Stanisław Urbańczyk, wyodrębniający ten subdialekt, przez pewien okres nazywał dialekt wielkopolski dialektem wielkopolsko-pomorskim, zaznaczając przynależność części gwar, pierwotnie pomorskich, do tego zespołu gwarowego.

Do cech dialektu należą:

• brak mazurzenia (jedynym wyjątkiem są gwary chazackie, chwalimska i Mazurów wieleńskich).
• udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa (na całym obszarze)
• dyftongizacja, np. ptauk, buoso, myj (na zachodzie), loudzie (ptak, boso, my, ludzie), najsilniejsze uwargowienie sam. o występuje w Zachodniej i Środkowej Wielkopolsce, gdzie 2-głoskowe o występuje właściwie po każdej spółgłosce twardej
• samogłoski nosowe wymawiane wąsko i asynchronicznie, np. wy̨ch, wiųzać, wszyńdzie, widzom (węch, wiązać, wszędzie, widzą)
  • na południu wymowa beznosówkowa, np. ksiużka, wuchać (książka, wąchać)
• na północy pomieszanie nagłosowego o- i wo-, np. woda, wokno lub uoda, uokno
• na południu przejście n w ń po i, y, np. drabinia, winio, pierzyjnia (drabina, wino, pierzyna)
• silne uproszczenie grup spółgłoskowych, np. leki, stasze, szur (lekki, starsze, szczur)
• brak ubezdźwięcznienia w, np. chwila, twardyj, świat, kwiat (literacka wymowa [chfila, tfardy, śfiat, kfiat])
• przejście eł w åu, óu, np. kiåubasa, koukiouka
• zachowanie dwanego e po spógł. miękkich, obecnie i historycznie (historycznie miękkie to: l, rz, ż, sz, cz, c, dz). Cecha ta występuje: 1) w nazwach miejscowych, jak np. Kąkolewo (a nie Kąkolowo), Wijewo (a nie Wijowo), Kołodziejewo, Pleszew 2) w przymiotnikach z przyrostkiem -ow: majewy (a nie majowy), różewe(a nie różowe), różańcewe, wiśniewy; a także w pochodnych od takich przymiotników rzeczownikach: krawcewo (krawcowa), bojewica (klepisko w stodole); w miejscu ogólnopolskiego -ów- po spógł. miękkiej jest -yw-(np. gnojywka, pokojywka) 3) w końcówce celownika rzeczowników męskich, czyli g^uesp^uedarzewi, kóniewi, ale już na przykład chłopowi , sómsiadowi. Kiedyś było to zjawisko powszechne (śladem jest wyraz królewski), teraz dotyczy tylko gwar wielkopolskich na zachód od linii Miejska Górka - Gostyń - Środa - Wągrowiec -Nakło - Sępólno. Pojedyncze wyrazy ilustrujące to zjawisko spotkać czasem można również na wschód od tej linii (np. hrabieski).
• formy dopełniacza liczby pojedynczej rzeczowników rodzaju nijakiego typu kazanio, picio
• formy mianownika liczby mnogiej typu kawalyrzo, sołtysio
• końcówka -ygo lub -ygó w dopełniaczu zaimków, np. tanigo, tygo, tegu, tégó, gu (go)
• zachowanie końcówki -i w odmianie liczebników 5-10, np. w szyści miejscach
• dyftongiczna wymowa y jako yj, zwłaszcza na końcu wyrazu, rzadko w środku (darujmyj, ździebk^uœ słemyj), spotykana w Zachodniej Wielkopolsce, aż po miasto Wągrowiec i rzekę Prosnę(według Z. Sobierajskiego) lub do granicy wschodniej Ostrzeszów - Pleszew - Września - do Noteci (według M. Gruchmanowej).