Kreda (okres): Różnice pomiędzy wersjami
| [wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
→Linki zewnętrzne: 2.1 |
→Fauna: ichtiozaury |
||
| Linia 74: | Linia 74: | ||
W kredzie następuje szybki rozwój współcześnie dominującej grupy ryb [[Doskonałokostne|Teleostei]], ale jednocześnie co najmniej równie pospolite są [[rekiny]]. Natomiast ryby [[kostnochrzęstne]] i [[przejściowce]] bardzo podupadają. |
W kredzie następuje szybki rozwój współcześnie dominującej grupy ryb [[Doskonałokostne|Teleostei]], ale jednocześnie co najmniej równie pospolite są [[rekiny]]. Natomiast ryby [[kostnochrzęstne]] i [[przejściowce]] bardzo podupadają. |
||
We wczesnej kredzie w Australii rozwijają się wielkie, dochodzące do 5 m długości i 0,5 tony wagi [[labiryntodonty|płazy tarczogłowe]]. Jednak pod koniec tej epoki giną ostatni światowi przedstawiciele tej grupy. Kreda jest, wraz z [[jura|jurą]], nazywana wiekiem gadów. W morzach przez cały okres |
We wczesnej kredzie w Australii rozwijają się wielkie, dochodzące do 5 m długości i 0,5 tony wagi [[labiryntodonty|płazy tarczogłowe]]. Jednak pod koniec tej epoki giną ostatni światowi przedstawiciele tej grupy. Kreda jest, wraz z [[jura|jurą]], nazywana wiekiem gadów. W morzach przez cały okres żyją [[plezjozaury]]{{fakt}}, we wczesnej kredzie dość częste są [[ichtiozaury]], które jednak giną na początku późnej kredy, pod koniec cenomanu<ref>Fischer V., Bardet N., Benson R.B.J., Arkhangelsky M.S., Friedman M. 2016: Extinction of fish-shaped marine reptiles associated with reduced evolutionary rates and global environmental volatility. Nature Communications, 7, 10825</ref>. W kredzie późnej dominuje w morzach nowo powstała grupa morskich jaszczurek – [[mozazaury|mozazaurów]], z których największe gatunki przekraczały 20 metrów długości. Pospolite są także morskie [[krokodyle]] sięgające 17 metrów długości i wielkie żółwie. Istniały także mniejsze krokodyle i żółwie słodkowodne. |
||
W powietrzu dochodzi do rozkwitu [[Pterozaury|gadów latających]], zwłaszcza [[pterodaktyle|pterodaktyli]], z których największe osobniki szacuje się na 12 metrów rozpiętości skrzydeł. Natomiast [[ramforynchy]] były rzadsze. |
W powietrzu dochodzi do rozkwitu [[Pterozaury|gadów latających]], zwłaszcza [[pterodaktyle|pterodaktyli]], z których największe osobniki szacuje się na 12 metrów rozpiętości skrzydeł. Natomiast [[ramforynchy]] były rzadsze. |
||
Wersja z 23:20, 10 kwi 2020
| Średnia objętość w atmosferze | |||
| Tlenu |
ok. 30% obj.[a] | ||
|---|---|---|---|
| Dwutlenku węgla | |||
| Inne uśrednione dane | |||
| Temperatura |
ok. 18 °C[c] | ||
| Tabela stratygraficzna | |||
| |||
| |||
Kreda – ostatni okres ery mezozoicznej, trwający około 80 milionów lat (od ~145,0 do 66,0 mln lat temu). Kreda dzieli się na dwie epoki: wczesną kredę i późną kredę. W sensie chronostratygraficznym kreda to system, który dzieli się na dwa oddziały: kredę dolną i kredę górną.
Nazwa pochodzi od kredy piszącej – skały powszechnie występującej w utworach tego okresu. Wprowadzona została przez belgijskiego geologa d'Halloya w I połowie XIX w.
Stratygrafia
Podstawowymi skamieniałościami przewodnimi są amonity, a w kredzie górnej także małże inoceramy, belemnity i otwornice. Okres/system kredowy dzieli się na epoki/piętra[1]:
| Górna/Późna kreda | |
| mastrycht | (72,1 ± 0,2 – 66,0 mln lat temu) |
| kampan | (83,6 ± 0,2 – 72,1 ± 0,2 mln lat temu) |
| santon | (86,3 ± 0,5 – 83,6 ± 0,2 mln lat temu) |
| koniak | (89,8 ± 0,3 – 86,3 ± 0,5 mln lat temu) |
| turon | (93,9 – 89,8 ± 0,3 mln lat temu) |
| cenoman | (100,5 – 93,9 mln lat temu) |
| Dolna/Wczesna kreda | |
| alb | (~113,0 – 100,5 mln lat temu) |
| apt | (~125,0 – ~113,0 mln lat temu) |
| barrem | (~129,4 – ~125,0 mln lat temu) |
| hoteryw | (~132,9 – ~129,4 mln lat temu) |
| walanżyn | (~139,8 – ~132,9 mln lat temu) |
| berrias | (~145,0 – ~139,8 mln lat temu) |
Ogólne
W kredzie panował bardzo ciepły i dość wilgotny klimat. Nawet na biegunie średnia roczna temperatura wynosiła około plus 4 °C i zimą raczej nie spadała poniżej zera. Pod koniec wczesnej kredy zaczęła się największa w dziejach Ziemi transgresja, dzięki czemu w późnej kredzie poziom oceanów był wyższy od dzisiejszego o ponad 200 metrów. Znaczna część lądów uległa zalaniu i utworzyły się tam liczne płytkie morza epikontynentalne. Istniały już wtedy dobrze rozwinięte oceany Atlantyk i Indyjski, choć były jeszcze znacznie węższe niż obecnie. Pod koniec kredy zaczęły się intensywne ruchy górotwórcze orogenezy alpejskiej, dzięki czemu doszło do sfałdowania i częściowego wypiętrzania osadów wcześniejszych mórz. Powstały wtedy m.in. płaszczowiny Tatr.
Flora
Wśród morskiej flory najważniejsza jest grupa jednokomórkowych glonów – kokolitów, które (zwłaszcza w późnej kredzie) występowały masowo. Szczątki kokolitów są jednym z głównych składników wielu odmian wapieni, w tym kredy piszącej. Kokolity mają też spore znaczenie w datowaniu skał.
We wczesnej kredzie pojawiły się pierwsze rośliny okrytonasienne, które w późnej kredzie były już podstawowym składnikiem flory lądowej. Przez cały okres bardzo powszechne były rośliny iglaste, zwłaszcza araukarie i zastrzaliny. Z innych roślin nagonasiennych we wczesnej kredzie pospolite były liściaste: miłorzębowe, sagowce i benetyty, jednak w późnej kredzie te ostatnie wymierają, a pozostałe podupadają. We wczesnej kredzie giną ostatnie paprocie nasienne. Rośliny zarodnikowe reprezentują prawie wyłącznie formy zielne, zwłaszcza pospolite były paprocie. W kredzie zanikają ostatnie drzewiaste paprocie.
Fauna
W kredzie dochodzi do bardzo bujnego rozwoju pierwotniaków, zwłaszcza istotne skałotwórczo i stratygraficznie są otwornice, w tym pierwsze gatunki planktoniczne. Na przełomie jury i kredy bardzo rozpowszechnione były inne jednokomórkowe pierwotniaki – kalpionelle budujące niektóre wapienie i używane w datowaniu skał. Wśród bezkręgowców żyjących na dnie szczególnie liczne były małże, w tym bardzo ważny stratygraficznie rodzaj Inoceramus. Niektóre małże o nietypowych kształtach rogu, tzw. rudysty tworzyły struktury rafopodobne. Pospolite były w kredzie także ramienionogi, gąbki i ślimaki. W toni wodnej mórz dominowały amonity. Dość liczne stały się wtedy amonity o nietypowych kształtach heteromorfy, czasami też formy gigantyczne (do 2,5 m). Drugą podstawową grupą nektonicznych bezkręgowców były belemnity.
W kredzie następuje szybki rozwój współcześnie dominującej grupy ryb Teleostei, ale jednocześnie co najmniej równie pospolite są rekiny. Natomiast ryby kostnochrzęstne i przejściowce bardzo podupadają.
We wczesnej kredzie w Australii rozwijają się wielkie, dochodzące do 5 m długości i 0,5 tony wagi płazy tarczogłowe. Jednak pod koniec tej epoki giną ostatni światowi przedstawiciele tej grupy. Kreda jest, wraz z jurą, nazywana wiekiem gadów. W morzach przez cały okres żyją plezjozaury[potrzebny przypis], we wczesnej kredzie dość częste są ichtiozaury, które jednak giną na początku późnej kredy, pod koniec cenomanu[2]. W kredzie późnej dominuje w morzach nowo powstała grupa morskich jaszczurek – mozazaurów, z których największe gatunki przekraczały 20 metrów długości. Pospolite są także morskie krokodyle sięgające 17 metrów długości i wielkie żółwie. Istniały także mniejsze krokodyle i żółwie słodkowodne.
W powietrzu dochodzi do rozkwitu gadów latających, zwłaszcza pterodaktyli, z których największe osobniki szacuje się na 12 metrów rozpiętości skrzydeł. Natomiast ramforynchy były rzadsze.
Na lądzie dominują dinozaury. Szczególny rozkwit przechodzą dinozaury ptasiomiedniczne, w tym nowo powstałe dinozaury rogate (np. Triceratops) i dinozaury kaczodziobe, tworzące największe wśród dinozaurów stada (do 10 000 osobników) i kolonie lęgowe. W kredzie nastąpiła też maksymalizacja rozmiarów drapieżnych teropodów. Do takich drapieżnych olbrzymów należy m.in. północnoamerykański Tyrannosaurus i gobijski Tarbosaurus. Istniały też wielkie zauropody, ale były one rzadsze niż w jurze.
W kredzie powoli ewoluują ssaki, powstają wtedy pierwsze torbacze i łożyskowce, tym niemniej była to grupa marginalna.
Wymieranie kredowe
Kreda skończyła się jednym z pięciu największych masowych wymierań zwierząt w historii. Wymarły m.in. amonity, belemnity, mozazaury, plezjozaury, pterozaury, wszystkie dinozaury oprócz ptaków.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ International Stratigraphic Chart. International Comission on Stratigraphy, styczeń 2015. [dostęp 2015-04-10]. (ang.).
- ↑ Fischer V., Bardet N., Benson R.B.J., Arkhangelsky M.S., Friedman M. 2016: Extinction of fish-shaped marine reptiles associated with reduced evolutionary rates and global environmental volatility. Nature Communications, 7, 10825
Bibliografia
- Włodzimierz Mizerski, Stanisław Orłowski, 2005: Geologia historyczna dla geografów. PWN
Linki zewnętrzne
- ICS-Chart/Time Scale. Międzynarodowa Komisja Stratygrafii. [dostęp 2015-08-28]. (ang.).
- Ronald Blakey: Late Cretaceous (90 Ma). [w:] Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].
- Ronald Blakey: late Early Cretaceous (105 Ma). [w:] Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].
- Ronald Blakey: Early Cretaceous (120 Ma). [w:] Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].
- Mapy paleogeograficzne dla kredy w Kazmin V. G. i Natapov L. M.: The paleogeographic atlas of northern Eurasia. Institute of Tectonics of the Lithospheric Plates, Russian Academy of Natural Sciences, 1998. [dostęp 2018-11-29]. Część 2.1 Legenda
← mln lat temu Kreda
| ||||||||||||
| ←4,6 mld | 541 | 485 | 443 | 419 | 359 | 299 | 252 | 201 | 145 | 66 | 23 | 2 |