Przejdź do zawartości

Jan Brzechwa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
(Przekierowano z Szer-Szeń)
Jan Brzechwa
Szer-Szeń, Inspicjent Brzeszczot
Ilustracja
Jan Brzechwa (ok. 1945–1950)
Imię i nazwisko

Jan Wiktor Lesman

Data i miejsce urodzenia

15 sierpnia 1898
Żmerynka

Data i miejsce śmierci

2 lipca 1966
Warszawa

Narodowość

polsko-żydowska

Alma Mater

Wydział Prawa Uniwersytetu Warszawskiego

Dziedzina sztuki

literatura piękna
literatura dla dzieci i młodzieży

Epoka

dwudziestolecie międzywojenne
literatura współczesna

Ważne dzieła
Faksymile
Odznaczenia
Order Sztandaru Pracy I klasy Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Medal 10-lecia Polski Ludowej
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Jan Brzechwa (1964)
Grób Jana Brzechwy na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie
Pomnik w Szczebrzeszynie nawiązujący do słów z wiersza Chrząszcz:
W Szczebrzeszynie chrząszcz brzmi
w trzcinie
i Szczebrzeszyn z tego słynie...
Pomnik Jana Brzechwy w Tarnowie

Jan Brzechwa, właśc. Jan Wiktor Lesman, pseudonimy Szer-Szeń, Inspicjent Brzeszczot (ur. 15 sierpnia 1898[a] w Żmerynce, zm. 2 lipca 1966 w Warszawie[1]) – polski poeta i adwokat żydowskiego pochodzenia, autor bajek i wierszy dla dzieci, satyrycznych tekstów dla dorosłych, a także tłumacz literatury rosyjskiej.

Życiorys

Lata młodości

Był synem Aleksandra Stanisława Lesmana, który był inżynierem kolejowym i często zmieniał miejsce zamieszkania, oraz Michaliny z Lewickich[b], nauczycielki francuskiego[3][4].

Młodość spędził na Kresach Wschodnich. W latach 1907–1910 uczył się w gimnazjum handlowym w Kijowie[3]. Następnie przeniósł się z rodziną do Warszawy, gdzie uczęszczał do gimnazjum Jeżewskiego[3]. Po roku nauki w Warszawie wyjechał z siostrą do Petersburga, gdzie w 1916 r. zdał maturę[3].

Według innych źródeł, w latach 1907–1913 uczył się w Kijowie[4], a następnie w w Zakładzie Naukowo-Wychowawczym Ojców Jezuitów w Chyrowie[4][5][6][7], po czym zdał maturę w Petersburgu[4].

W 1916 r. wyjechał do rodziców do Kazania. Na uniwersytecie w Kazaniu rozpoczął studia na wydziale weterynarii, ale rzucił je i przeniósł się na polonistykę. Studia polonistyki również rzucił[3]. W 1918 r. wraz z rodziną przyjechał do Polski i rozpoczął studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu Warszawskiego. Jednocześnie z zapisaniem się na studia wstąpił do 36 pułku piechoty Legii Akademickiej i jako ochotnik uczestniczył w latach 1920–1921 w wojnie polsko-bolszewickiej[4].

Działalność zawodowa

Z zawodu był adwokatem[c]. W latach 1924–1939 był radcą prawnym ZAiKS-u. Był specjalistą w dziedzinie prawa autorskiego, które wybrał jako specjalizację studiów[d].

Jako specjalista prawa autorskiego reprezentował w sądzie m.in. Zenona Przesmyckiego („Miriama”) w sprawie toczącej się przeciwko poecie Tadeuszowi Piniemu, który poprzez wydanie edycji dzieł Cypriana Kamila Norwida bez zgody właściciela praw autorskich, Przesmyckiego, naruszył jego prawa do spuścizny po Norwidzie.

Po II wojnie światowej Brzechwa powrócił do zawodu prawnika, był m.in. radcą prawnym w Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik”; jednocześnie działał w PEN Clubie. Był również członkiem rzeczywistym Międzynarodowej Komisji Prawa Autorskiego[8].

Rodzina

Był wnukiem warszawskiego księgarza i wydawcy Bernarda Lesmana i stryjecznym bratem poety Bolesława Leśmiana, który wymyślił jego pseudonim artystyczny: Brzechwa (nawiązanie do części strzały[e]).

Był trzykrotnie żonaty[9]. Pierwszą żoną była Maria Sunderland, drugą Karolina Lentowa, z domu Meyer, a trzecią Janina Serocka, z domu Magajewska (1915–1989)[10]. Jego jedyna córka, Krystyna Brzechwa (ur. 1928, z pierwszą żoną) została malarką, absolwentką warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych[11]. Córkę poznał, gdy miała dziewięć lat, podczas pogrzebu Bolesława Leśmiana[12].

Twórczość

Jeszcze jako nastolatek zadebiutował w 1915, kiedy to opublikował swoje pierwsze wiersze w piotrogrodzkim „Sztandarze” oraz w kijowskich „Kłosach Ukraińskich”. Nie wiązał jednak wówczas swej przyszłości z karierą pisarską – chciał zostać prawnikiem.

Po demobilizacji w 1920 i rozpoczęciu studiów prawniczych zaczął dorabiać jako autor tekstów satyrycznych oraz piosenek i skeczy. Współpracował wówczas z takimi znanymi kabaretami, jak m.in.: Qui Pro Quo, Czarny Kot czy Morskie Oko. Posługiwał się najczęściej pseudonimami „Szer-Szeń” oraz „Inspicjent Brzeszczot”.

W 1926 ogłosił tom poezji Oblicza zmyślone. Pierwszy tomik wierszy dla dzieci – Tańcowała igła z nitką wydano w 1938 (w tym tomiku znalazły się takie popularne do dziś wiersze, jak: Pomidor, Żuraw i czapla, czy też Na straganie). Rok po wydaniu pierwszego tomu z wierszami dla dzieci, w 1939 wydano tom Kaczka dziwaczka (m.in. wiersze: Znaki przestankowe i Sójka).

Podczas II wojny światowej (tuż przed jej wybuchem mieszkał w Warszawie przy ul. Żurawiej 35[13]) uniknął wywózki do getta czy obozu zagłady, mimo iż się nie ukrywał; był wówczas robotnikiem rolnym w gospodarstwie na Służewcu[14].
Na ten okres przypada jeden z najważniejszych okresów twórczości bajkopisarza – napisał on w tym czasie takie utwory, jak m.in. Akademia pana Kleksa czy Pan Drops i jego trupa. Dwie książki kontynuujące Akademię... (Podróże pana Kleksa i Tryumf pana Kleksa) napisał kolejno w 1961 i w 1965.

Brzechwa był zaprzyjaźniony z grafikiem Janem Marcinem Szancerem, autorem licznych ilustracji do jego tekstów. W latach 50. XX w. pisał socrealistyczne wiersze propagandowe, gloryfikujące partię (do której sam nie należał) i ustrój socjalistyczny (np. Marsz, Głos Ameryki). W latach późniejszych nie angażował się w twórczość polityczną, uchodził za biernego kontestatora ustroju. W 1964 podpisał list pisarzy polskich, protestujących przeciwko listowi 34, wyrażając protest przeciwko uprawianej na łamach prasy zachodniej oraz na falach dywersyjnej rozgłośni radiowej Wolnej Europy, zorganizowanej kampanii, oczerniającej Polskę Ludową[15].

Tłumaczył z języka rosyjskiego, m.in. utwory Aleksandra Puszkina, Siergieja Jesienina i Władimira Majakowskiego.

Autor komentarza do ustawy o prawie autorskim z 1926 (książka przygotowywana do druku w 1939 ocalała w formie egzemplarzy korekty drukarskiej).

Zmarł z przyczyn naturalnych 2 lipca 1966 w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera 2C–6–4)[16][17].

Utwory

Nagrody

Odznaczenia

Ekranizacje

 Z tym tematem związana jest kategoria: Filmowe adaptacje utworów Jana Brzechwy.

Brzechwa w piosenkach

  • 1995 – Grzegorz Turnau: To tu, to tam – teksty utworów W prowincjonalnym małym mieście i Marta
  • 1997 – Grzegorz Turnau: Tutaj jestem – teksty utworów Wzdłuż ulic, 24 smutki, Niebo i ziemia i Słowicza
  • 2012 – Le Moor: – tekst utworu Taktowne umieranie

Uwagi

  1. ↑ Istnieją niejasności co do roku urodzenia poety. Większość encyklopedii podaje rok urodzenia 1900; sytuację tę tłumaczy Janusz Odrowąż-Pieniążek, dyrektor Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie, w liście opublikowanym w „Gazecie Wyborczej” w 2000 (nr 195 z 22 sierpnia):
    Posiadamy niezbite dowody na to, że urodził się w Żmerynce na Podolu 15 sierpnia 1898 r., co stwierdzał własnoręcznie choćby w podaniu o weryfikację jako członka ZAIKS-u dnia 1 września 1945 r. Aliści po drugim małżeństwie z osobą znacznie od siebie młodszą zaczął Brzechwa podawać datę 1900 i to tak konsekwentnie, że dziś we wszystkich encyklopediach i słownikach PWN, a nawet w podstawowym wydawnictwie IBL „Współcześni pisarze polscy i badacze literatury” figuruje rok urodzenia 1900 i jakoś nikogo nie zdziwiło, że debiutował, mając lat 15.
  2. ↑ W nekrologu podano „z Korenfeldów Michalina Lesmanowa wdowa po ś.p. Aleksandrze”[2].
  3. ↑ Zawodowo posługiwał się nazwiskiem metrykalnym; zob. Lista adwokatów Okręgu Sądu Apelacyjnego w Warszawie, Warszawa 1938, s. 31 – Jan Lesman.
  4. ↑ W 1939 opracował komentarz do prawa autorskiego.
  5. ↑ Porównaj hasło „brzechwa” w Encyklopedii Staropolskiej.

Przypisy

  1. ↑ Brzechwa Jan, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-02].
  2. ↑ Nekrolog Michaliny Lesmanowej, „Kurjer Warszawski. Wydanie wieczorne”, R.113 nr 113, 25 kwietnia 1933, s. 8.
  3. ↑ a b c d e Mariusz Urbanek, Brzechwa. Poeta w adwokackiej todze, Księgarnia beck.pl, s. 4–6 [dostęp 2024-09-15].
  4. ↑ a b c d e Tomasz Lerski, Adwokat Jan Lesman (1898–1966) znany jako pisarz Jan Brzechwa – w pięćdziesięciolecie śmierci, „Palestra”, 7-8, palestra.pl, 2016 [dostęp 2024-09-15].
  5. ↑ Janusz R. Kowalczyk, Jan Brzechwa [online], culture.pl [dostęp 2024-09-22].
  6. ↑ Józef Słotwiński, Widziane z balkonu [online], Rocznik Lwowski 1993/94, 1994 [dostęp 2024-09-21].
  7. ↑ Beata Bednarz, Zakład Ojców Jezuitów w Chyrowie we wspomnieniach wychowanków, „Cravovia Leopolis”, 3 (112), 2023, s. 48–56 [dostęp 2024-09-22].
  8. ↑ Jan Brzechwa. bn.org.pl, 1 lipca 2016. [dostęp 2020-12-21].
  9. ↑ Donata Subbotko, Brzechwy życie niebajkowe [online], Wyborcza.pl, 31 maja 2013 [dostęp 2016-12-29].
  10. ↑ Akta Urzędu Bezpieczeństwa jak plotkarski magazyn. Życie Jana Brzechwy pod obserwacją [online], przystanekhistoria.pl, 23 maja 2023 [dostęp 2024-01-30].
  11. ↑ Krystyna Brzechwa, córka znanego autora wierszy dla dzieci, będzie w Iłży [online], Ewschodnia.eu, 30 kwietnia 2013 [dostęp 2016-12-29].
  12. ↑ Agnieszka Dajbor, Jan Brzechwa nie lubił dzieci i miał obsesję na punkcie kobiety, która została jego trzecią żoną [online], Viva.pl, 22 października 2022 [dostęp 2023-04-22] [zarchiwizowane z adresu 2022-07-16].
  13. ↑ Spis abonentów warszawskiej sieci telefonów Polskiej Akcyjnej Spółki Telefonicznej i rządowej warsz. sieci okręgowej 1938/1939. Cz. 1: Spis abonentów prywatnych w porządku alfabetycznym. Warszawa, ul. Marszałkowska 3-5-7: Polska Akcyjna Spółka Telefoniczna, 1938, s. 193. [dostęp 2021-12-26]. Cytat: 9 55 34 Jan Lesman, literat, Żurawia 35.
  14. ↑ Pół wieku temu zmarł Jan Brzechwa. Dzieje.pl, 2016-07-01. [dostęp 2022-08-01].
  15. ↑ Dziennik Polski, rok XX, nr 111 (6303), 12 maja 1964 roku, s. 2.
  16. ↑ Tadeusz Sobieraj: Orły Niepodległości. Cmentarz Wojskowy na Powązkach w Warszawie w setną rocznicę jego powstania (1912–2012). Ząbki: Apostolicum, 2012, s. 97. ISBN 978-83-7031-808-6.
  17. ↑ Wyszukiwarka cmentarna – Warszawskie cmentarze.
  18. ↑ M.P. z 1953 r. nr 93, poz. 1254.
  19. ↑ M.P. z 1955 r. nr 70, poz. 888.
  20. ↑ Wręczenie odznaczeń w Belwederze. „Nowiny”, s. 2, nr 170 z 20 lipca 1964. 
  21. ↑ Dziennik Urzędowy Rady Narodowej m.st. Warszawy, nr 11, 30 czerwca 1965, s. 7.

Bibliografia

  • Janusz R. Kowalczyk, Jan Brzechwa [online], culture.pl [dostęp 2024-09-22].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jan_Brzechwa&oldid=75174307”