Wyjście Izraelitów z Egiptu

Wyjście Izraelitów z Egiptu, Exodus – wydarzenie z historii Izraelitów opisane przede wszystkim w Księdze Wyjścia i Liczb obejmujące uwolnienie Izraelitów z Egiptu oraz ich wędrówkę przez Synaj do Palestyny, będącej Ziemią Obiecaną.

Mojżesz i miedziany wąż – obraz Antoona van Dycka przedstawiający jedno z wydarzeń wędrówki Izraelitów

Zesłanie manny (obraz Jacopa Tintoretta z roku 1577)

We współczesnym ujęciu, obecnym m.in. w katolicyzmie, biblijny opis wyjścia oparty jest na wydarzeniach historycznych, ale nie jest elementem historiografii, a teologii historii. Historia wyjścia jest rozpatrywana jako mit założycielski narodu izraelskiego, który w jego trakcie dokonał ponownego przymierza z Bogiem. W katolickim ujęciu mity zawarte w Pięcioksięgu mają przynajmniej częściowo umocowanie w wydarzeniach historycznych. Natomiast według niektórych badaczy historia wyjścia i wędrówki Izraelitów jest wyłącznie mityczna, przykładowo zatopienie wojsk egipskich można interpretować jako reminiscencję mitu o walce Marduka z Tiamat opisanej w Enuma elisz, i nie ma podłoża w rzeczywistych wydarzeniach. Przy założeniu historyczności eksodusu, umiejscawia się go w XIII wieku p.n.e.. Współcześnie istnieją różne wersje zrekonstruowanej trasy wędrówki Izraelitów.

Przebieg wyjścia

Według opisu biblijnego Izraelici zasiedlali Egipt od czasów Józefa. W pewnym okresie zaczęli być prześladowani, czego kulminacją była zarządzona przez faraona eksterminacja nowo narodzonych chłopców. Mimo to części udało się przeżyć, a jeden z nich – Mojżesz – został adoptowany przez córkę faraona. Jednocześnie był świadomy swojego pochodzenia i w pewnym momencie popadł w konflikt z przyrodzonym ojcem, przez co musiał uciec do Madianitów. W czasie mieszkania wśród tego plemienia przeżył objawienie, w czasie którego Jahwe za pośrednictwem krzewu gorejącego nakazał mu powrót do Egiptu w celu wymuszenia na faraonie wyzwolenia Izraelitów. Zgodnie z poleceniem Boga, Mojżesz udał się faraona, który nie przystał na prośbę uwolnienia Izraelitów, ale uległ po serii cudownych znaków znanych jako plagi egipskie. Uwolnieni Izraelici udali się w kierunku Kanaanu. Faraon zmienił zdanie i wypuścił w pogoni wojsko, które zostało zniszczone w cudowny sposób podczas przejścia przez Morze Czerwone. Wydarzenie to zaowocowało powstaniem Kantyku Mojżesza i pieśni Miriam. Lokalizacja miejsca określonego w Septuagincie i opierających się na niej kolejnych wersjach Biblii jako Morze Czerwone nie jest jasna. Oryginalna nazwa oznacza raczej Morze Sitowia lub Morze Trzcin, a więc mokradła śródlądowe, a nie rzeczywiste morze. Może więc chodzić o Wielkie lub Małe Jezioro Gorzkie, jezioro Sirbonis albo inne.

Według Biblii wędrówka przez Synaj odbyła się okrężną drogą, zajmując 40 lat, czyli symboliczną długość życia pokolenia. W jej trakcie Bóg miał w cudowny sposób wybawiać Izraelitów od groźby śmierci z pragnienia lub głodu, jak również od przegranej podczas ataku Amalekitów. Wśród cudów było zesłanie łatwego do zdobycia pożywienia – przepiórek i manny oraz wody – uzdatnienie niezdatnych do picia gorzkich wód oraz utworzenie źródła w skale. W czasie wędrówki Mojżesz spotkał teścia z plemienia Madianitów, Jetrę. Według jednej z interpretacji Mojżesz wybrał tę drogę, zamiast najkrótszej wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego, aby dotrzeć do góry Synaj (Horeb). Centralnym punktem wędrówki przez pustynię było przymierze między Jahwe a narodem wybranym na tej górze. Wówczas Bóg przekazał Izraelitom za pośrednictwem Mojżesza Dekalog i Kodeks Przymierza. W czasie spotkania Mojżesza z Bogiem Izraelici praktykowali kult złotego cielca, przez co konieczne było odnowienie przymierza. Widomym znakiem przymierza stała się Arka Przymierza przechowywana w Przybytku. Mojżesz już wcześniej był w tym miejscu, jako uciekinier z Egiptu, pasąc owce Jetry. Tu miało miejsce objawienie w krzewie gorejącym i powołanie go na wyzwoliciela Izraelitów. Wówczas Bóg ujawnił swoje imię – Jahwe, zapisywane jako tetragram, a oznaczające Jestem, który jestem. Po wydarzeniach na górze Synaj Izraelici skierowali się ponownie w stronę Kanaanu. Rozpoczęło się to od spisu ludności i organizacji, w jakiej miała się ona przemieszczać. W trakcie tej wędrówki doszło do kilku buntów przeciwko Mojżeszowi lub Bogu, surowo ukaranych. W pewnym momencie wysłano dwunastu mężczyzn na rekonesans ziemi, którą Izraelici mieli w przyszłości podbić. Wędrówka musiała jednak ominąć Edom, co ją wydłużyło. W czasie kolejnego buntu Bóg w ramach kary zesłał plagę węży, a ratunkiem miało być zawierzenie Mu symbolizowane przez spojrzenie na miedzianego węża. W tym czasie Izraelici walczyli z kolejnymi lokalnymi plemionami, podbijając Zajordanie i rozpoczynając osiedlanie się. W ramach jednej z walk, przeciwko Izraelitom wystawiono Balaama, proroka zawodowo zajmującego się rzucaniem klątw. Prorok ten jednak ostatecznie zamiast przekląć Izraelitów, pobłogosławił ich. Również jego oślica została natchniona przez Boga. Wśród przepowiedni pojawił się motyw mesjański symbolizowany przez gwiazdę. Kolejny spis ludności dokonany przed ostatecznym podbojem Zajordania wskazał, że prawie nikt z osób opuszczających Egipt już nie żył. Część Izraelitów (plemię Rubena, Gada i połowa plemienia Manassesa) wbrew pierwotnym planom osiedliła się na wschodnim brzegu Jordanu. Sam Mojżesz nie dożył do końca wędrówki, a do Ziemi Obiecanej Izraelitów wprowadził Jozue, a drugim Izraelitą, który z Egiptu wyszedł jako dorosły i dotarł do Palestyny był Kaleb.

Opis wyjścia w Biblii stał się podstawą m.in. greckojęzycznego dramatu Eksagoge autorstwa Ezechiela, zhellenizowanego Żyda, żyjącego w Aleksandrii w III lub II wieku p.n.e. Tekst dramatu był stosunkowo wiernym odzwierciedleniem przekazu biblijnego, w odróżnieniu od treści poematu innego zhellenizowanego Żyda, Artapanosa, u którego leżące u podstaw wyjścia prześladowanie Mojżesza i Izraelitów było przejawem rażącej niewdzięczności Egipcjan, którzy Mojżeszowi mieli zawdzięczać tak wiele, że wcześniej oddawali mu cześć boską.

Wyzwolenie Izraelitów (narodu Musy) spod władzy Egiptu w celu swobodnego sprawowania kultu Boga jest też opisane w Koranie, przy czym w tej wersji Ziemia Obiecana nie jest im dana za darmo, lecz warunkowo jako nagroda za posłuszeństwo.

Rola wyjścia w kształtowaniu religii abrahamicznych

Mojżesz z tablicami prawa – obraz Rembrandta

Wyjście z Egiptu i wędrówka przez pustynię są punktem odniesienia dla narodowej i religijnej konsolidacji Żydów. Były one przez późniejszych Żydów rozpatrywane nie tylko jako wydarzenie historyczne, ale teologiczny model wszystkich wydarzeń w ich historii, zarówno już minionej, jak i nadchodzącej. Jedną z teologicznych interpretacji jest traktowanie eksodusu nie tylko jako wędrówki do Ziemi Obiecanej, ale wędrówki ku poznaniu Boga. Przymierze Jahwe i Izraela jako Jego narodu wybranego jest uważane za najważniejszy punkt Starego Testamentu. W jego ramach Bóg miał przekazać ludziom przepisy religijne spisane w Torze z Dekalogiem na czele. Powstająca wówczas tradycja doprowadziła po wiekach przekazywania ustnego do spisania wczesnych form Biblii. Według niej w trakcie zawierania przymierza Izraelici mieli poznać dwie podstawowe prawdy judaizmu – że Jahwe jest jedynym Bogiem oraz, że Izraelici są jego szczególną własnością, z którą zawarł unikatowe przymierze. Naród wybrany zgodnie z tą zasadą zobowiązany został do specjalnego wypełniania Bożej woli. Wierność Bożym przykazaniom przekazanym wraz z przymierzem miała być odpłatą Izraelitów za wyzwolenie z niewoli. Do wydarzeń z wyjścia nawiązują żydowskie święta Paschy i Namiotów.

Noc paschalna jest kluczowym punktem kalendarza liturgicznego w judaizmie. Przypada ona w pierwszym miesiącu tego kalendarza – nisan. Przebieg święta Paschy ma odwzorowywać wydarzenia z oryginalnej nocy paschalnej, a Święta Przaśników – tygodnia po niej następującego. Przejście przez morze przez jakiś czas było odtwarzane w starożytnym Izraelu. Symbole chorągwi ludu wędrującego spod Synaju do Kanaanu – człowiek, wół, orzeł i lew, stały się później symbolami ewangelistów.

Wyjście Izraelitów z Egiptu było podawane jako zapowiedź wyzwolenia z niewoli asyryjskiej i babilońskiej u kolejnych proroków i psalmistów. Już u nich jest uważane za typ ery nadejścia mesjasza, co zostało przejęte w teologii chrześcijańskiej. Przejście przez Morze Czerwone jest interpretowane przez Świętego Pawła jako typ chrztu, a przez Jana w Apokalipsie jako typ zwycięstwa wybranych przez Boga. To pierwsze ma odzwierciedlenie w katolickiej liturgii Wielkiej Soboty, gdy odśpiewywany jest Kantyk Mojżesza w ramach liturgii chrzcielnej. Paweł cudownie pojawiające się w trakcie wyjścia mannę i wodę tryskającą ze skały uznaje za typ eucharystii, a Jezusa nazywa Paschą. Z kolei Jan w listach porównuje Mojżesza-prawodawcę do Jezusa. Symbol węża miedzianego stał się jednym z ważniejszych motywów Starego Testamentu komentowanym w kolejnych księgach, a w chrześcijaństwie stał się typem ukrzyżowania Jezusa.

Wyjście z Egiptu, a zwłaszcza wędrówka przez pustynię, było dla twórców judaizmu obrazem relacji Jahwe z narodem żydowskim jako ojca wychowującego syna. W tym wychowaniu Bóg-ojciec wystawia Izraela-syna na próby, a ten zwykle wykazuje się nieposłuszeństwem, w odróżnieniu od wcześniejszej postawy Abrahama. Tym religijni przywódcy Żydów z okresu upadku starożytnego Izraela tłumaczyli ówczesne niepowodzenia narodu. Również w islamie w historii eksodusu tradycyjnie eksponowane jest odchodzenie Żydów od Boga i Jego kary. Wystawianie na próby pozwala w tej interpretacji na ukazanie Bożej łaski i w ogóle Jego działania.

Wyjście z Egiptu stało się podstawą do ukucia teologicznych pojęć takich jak zbawienie i odkupienie oraz łaska będąca wynikiem nie zasług wyznawców, ale wolnego wyboru Boga.

Wyjście z ucisku i wędrówka ku lepszej rzeczywistości obrazowana przez eksodus jest jest motywem występującym w rastafarianizmie. U jego podstaw była sformułowana przez Marcusa Garveya wizja powrotu Czarnych, potomków niewolników sprowadzanych przez europejskich kolonizatorów, z Ameryki do Afryki. Jednym z hymnów tego ruchu stała się piosenka Boba Marleya – Exodus z płyty o tym samym tytule, gdzie Egipt został zastąpiony przez Babilon. W najbardziej radykalnym rozumieniu, chodziło o dosłowną przeprowadzkę do Etiopii rządzonej przez Hajle Sellasjego jako jedynego w pewnym momencie państwa rządzonego przez Czarnych i jednocześnie o jednej z najstarszych tradycji chrześcijańskich. W mniej radykalnym o powrót do dowolnego miejsca Afryki, a w niedosłownym – o wyjście z mentalnej niewoli określanej jako Babilon. Tak rozumiane wyjście zdaniem rastafarian czyni ich realizatorami współczesnej wersji judaizmu i chrześcijaństwa.

Zobacz też

{{Przypisy}} Nieprawidłowe pola: przypisy.

Bibliografia

• Waldemar Chrostowski: Pięcioksiąg, czyli Tora Mojżesza. Skrypt dla studentów II roku na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Warszawa: 2007.
• Anna Świderkówna: Bogowie zeszli z Olimpu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-15488-2.