ORP Krakowiak (1951)

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
ORP Krakowiak
Ilustracja
Polskie okręty podwodne typu M w porcie
Klasa

okręt podwodny

Typ

M-XV

Projekt

96

Historia
Stocznia

Nr 196, Leningrad

Położenie stępki

12 października 1950

Wodowanie

10 lutego 1951

 MW ZSRR
Nazwa

M-279[a]

Wejście do służby

9 czerwca 1951

Wycofanie ze służby

6 lipca 1955

 Marynarka Wojenna (PRL)
Nazwa

ORP „Krakowiak”

Wejście do służby

18 października 1954

Wycofanie ze służby

15 marca 1965

Los okrętu

złomowany w 1966

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność
• na powierzchni
• w zanurzeniu


283 tony
353 tony

Długość

49,5 metra

Szerokość

4,4 metra

Zanurzenie

2,6–2,8 metra

Zanurzenie testowe

80 metrów

Rodzaj kadłuba

półtorakadłubowy

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 silniki wysokoprężne o mocy 441 kW (600 KM) każdy
2 silniki elektryczne o mocy 160 kW (218 KM) każdy
2 śruby
Prędkość
• na powierzchni
• w zanurzeniu


15,7 węzła
7,8 węzła

Zasięg

powierzchnia: 4500 Mm przy 8 węzłach
zanurzenie: 85 Mm przy 2,9 węzła

Uzbrojenie
1 działo uniwersalne kal. 45 mm
4 torpedy
Wyrzutnie torpedowe

4 × 533 mm

Załoga

31

ORP Krakowiak – polski okręt podwodny z okresu zimnej wojny, a wcześniej radziecki M-279[a], jeden z sześciu pozyskanych przez Polskę okrętów serii XV (projektu 96) typu M. Okręt wypierał 283 tony w położeniu nawodnym i 353 tony pod wodą, a jego główną bronią były cztery torpedy kalibru 533 mm wystrzeliwane z czterech wewnętrznych wyrzutni. Jednostka rozwijała na powierzchni prędkość ponad 15 węzłów, osiągając zasięg 4500 Mm przy prędkości 8 węzłów.

Okręt został zwodowany 10 lutego 1951 roku w stoczni numer 196 w Leningradzie, a do służby w Marynarce Wojennej ZSRR wcielono go 9 czerwca 1951 roku, z przydziałem do Floty Bałtyckiej. W 1954 roku jednostka została wydzierżawiona przez Polskę i 18 października tego roku weszła w skład Marynarki Wojennej. Okręt, oznaczony znakami burtowymi M-102, P-102 i 303, po intensywnej eksploatacji został wycofany ze służby 15 marca 1965 roku i następnie złomowany.

Projekt i budowa[edytuj | edytuj kod]

Rzut boczny okrętów projektu 96 (serii M-XV)
Rzut boczny okrętów projektu 96 (serii M-XV)

W latach 30. XX wieku w ZSRR rozpoczęto produkcję seryjną niewielkich okrętów podwodnych typu M serii VI, a następnie VIbis i XII, budując łącznie 96 okrętów (30 sztuk serii VI, 20 sztuk serii VIbis i 46 serii XII)[1]. Pod koniec lat 30., wobec planów dalszej rozbudowy liczebnej Marynarki Wojennej ZSRR, podjęto prace m.in. nad nowym projektem małego okrętu podwodnego, bazując na konstrukcji jednostek XII serii[1][2]. 13 sierpnia 1938 roku została zatwierdzona charakterystyka taktyczno-techniczna nowych okrętów, mających być powiększoną wersją poprzedników[1]. W sierpniu 1938 roku główny inżynier biura konstrukcyjnego CKB-18 (ros. ЦКБ-18) F.F. Połuszkin(inne języki) opracował dwa wstępne projekty nazwane M-VI i M-VII, z których do dalszych prac wybrano ten drugi[1][2]. Zakładał on zbudowanie okrętu o konstrukcji półtorakadłubowej, uzbrojonego w cztery wyrzutnie torpedowe, z dwuwałową siłownią o powiększonej mocy, charakteryzującego się większym zasięgiem i głębokością zanurzenia[3][4]. Zewnętrzne siodłowe zbiorniki balastowe były demontowalne, co umożliwiało transport kolejowy[5][6].

23 lipca 1939 roku projekt M-VII został zaakceptowany przez dowództwo Marynarki Wojennej ZSRR, a na jego podstawie w CKB-18 opracowano dokumentację wykonawczą pod oznaczeniem projektu 96 (serii XV), zatwierdzonego ostatecznie 8 lutego 1940 roku[1][3]. 31 marca tego roku w leningradzkiej stoczni numer 196 (Sudomech)(inne języki) położono stępki pierwszych dwóch jednostek projektu 96 – M-200 i M-201[1]. Podczas II wojny światowej w stoczniach Sudomech i numer 112 (Krasnoje Sormowo)(inne języki) w Gorkim w budowie znajdowało się 15 okrętów serii XV, z czego do jej zakończenia ukończono zaledwie cztery; łącznie do 1953 roku powstało 57 jednostek, zbudowanych w zasadzie według tej samej specyfikacji (nie licząc zmian w wyposażeniu)[1][7][b].

M-279 zbudowany został w stoczni numer 196 w Leningradzie (nr budowy 509)[8][9]. Stępkę okrętu położono 12 października 1950 roku, a zwodowany został 10 lutego 1951 roku[9][10]. M-236 także powstał w stoczni numer 196 (nr budowy 355); jego stępkę położono 19 lutego 1947 roku, a wodowanie odbyło się 19 czerwca 1948 roku[6][8]. Z kolei M-274 również zbudowany został w stoczni numer 196 (nr budowy 504): stępkę okrętu położono 29 kwietnia 1950 roku, a zwodowany został 18 września tego roku[8][11].

Dane taktyczno-techniczne[edytuj | edytuj kod]

Charakterystyka ogólna[edytuj | edytuj kod]

Jednostka była małym okrętem podwodnym o konstrukcji półtorakadłubowej, przeznaczonym do operowania na wodach przybrzeżnych, przystosowanym do długości bałtyckiej fali[6][12]. Wykonany ze stali techniką spawania kadłub podzielony był pięcioma grodziami wodoszczelnymi na sześć przedziałów (kolejno od dziobu): I – torpedowy (z kojami dla marynarzy), II – pomieszczenie załogi (kubryk), III – główne stanowisko dowodzenia (centrala), IV – pomieszczenie załogi, V – silników wysokoprężnych i VI – silników elektrycznych[7][13]. Nad centralą znajdował się kiosk, zaś pod przedziałami załogowymi umieszczono baterie akumulatorów[7][13]. Zewnętrzne siodłowe zbiorniki balastowe znajdowały się po obu burtach od połowy I przedziału do połowy V przedziału, a na rufie wewnątrz kadłuba sztywnego znajdował się kolejny zbiornik balastowy; pod przedziałem III znalazły się także zbiornik trymowy i zbiornik szybkiego zanurzania[7][13]. Dziobowe stery głębokości znajdowały się na wysokości przedziału torpedowego i na rufie za śrubami (tam umieszczono też pojedynczy ster kierunku)[13].

Długość całkowita wynosiła 49,5 metra, szerokość 4,4 metra i zanurzenie od 2,6 metra na dziobie do 2,8 metra na rufie[10][14][c]. Wyporność normalna w położeniu nawodnym wynosiła 283 tony, a w zanurzeniu 353 ton[10][14]. Dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 80 metrów, zaś operacyjna (robocza) 60 metrów[10][15][d]. Maksymalny czas nieprzerwanego przebywania pod wodą wynosił 48 godzin[16]. Autonomiczność okrętu wynosiła 14 dób[17][18].

Załoga okrętu składała się z sześciu oficerów, 15 podoficerów i 10 marynarzy (łącznie 31 osób)[19][20][e].

Urządzenia napędowe[edytuj | edytuj kod]

Okręt napędzany był na powierzchni przez dwa silniki wysokoprężne 11D o mocy 441 kW (600 KM) każdy, a ich spaliny odprowadzane były rurami wydechowymi do kiosku[19][21]. Napęd podwodny zapewniały dwa silniki elektryczne PG-17 o mocy 160 kW (218 KM) każdy[19][22]. Dwa wały napędowe obracające dwiema śrubami umożliwiały osiągnięcie maksymalnej prędkości 15,7 węzła na powierzchni i 7,8 węzła w zanurzeniu (ekonomiczna wynosiła odpowiednio 10 i 3 węzły)[10][14]. Zasięg wynosił 4500 Mm przy prędkości 8 węzłów w położeniu nawodnym oraz 85 Mm przy prędkości 2,9 węzła w zanurzeniu (lub przy prędkościach maksymalnych 965 Mm na powierzchni oraz 9,7 Mm w zanurzeniu)[2][16][f]. Zapas paliwa płynnego wynosił 28 ton[14][20][g]. Energia elektryczna magazynowana była w dwóch bateriach akumulatorów kwasowo-ołowiowych 2-MS po 60 ogniw każda[22].

Uzbrojenie i wyposażenie[edytuj | edytuj kod]

Okręt wyposażony był w cztery stałe dziobowe wyrzutnie kalibru 533 mm, z łącznym zapasem czterech torped[10][22]. Używano parogazowych torped typu 53-38 o długości 7,19 metra i masie 1615 kg (w tym głowica bojowa zawierająca 300 kg materiału wybuchowego) z zapalnikiem kontaktowym[22][23]. Zasięg torpedy przy prędkości 44,5 węzła wynosił 4000 metrów, zaś przy prędkości zredukowanej do 34,5 węzła zasięg wzrastał do 8000 metrów[22][23]. Naprowadzanie odbywało się za pomocą żyroskopu, a jej zanurzenie wynosiło od 0 do 14 metrów[24]. Torpedy można było odpalać z głębokości do 30 metrów, a ich ładowanie odbywało się od dziobu w bazie, za pomocą dźwigu, po zanurzeniu rufy i podniesieniu dziobu za pomocą zbiorników balastowych[22][25].

Uzbrojenie artyleryjskie stanowiło początkowo umieszczone przed kioskiem pojedyncze pokładowe działo uniwersalne kalibru 45 mm 21-KM, z zapasem amunicji wynoszącym 200 sztuk[10][22]. Masa działa wynosiła 867 kg, kąt podniesienia lufy od -10° do +85, donośność pozioma 11 000 metrów, a pionowa 7000 metrów[15][26]. Działo wykorzystywało amunicję zespoloną o masie 2,389 kg (pocisk 1,43 kg, ładunek miotający 0,384 kg i łuska 0,575 kg)[15]. Używano naboi z pociskiem odłamkowo-smugowym, odłamkowym, zapalającym, przeciwpancerno-smugowym i z lanego żelaza (ćwiczebnych), które wystrzeliwano z szybkostrzelnością 30–40 strz./min[15].

Niektóre opracowania (Górski 2011 ↓, s. 78 i Koszela 2017 ↓, s. 256) podają informacje o możliwości zabierania zamiast torped min dennych AMD-500, jednak w związku z tym, że były to miny lotnicze, polskie okręty serii XV ich nie przenosiły[8][27]. Natomiast Fontenoy 2007 ↓, s. 276 i Volkov i Brichevsky 2023 ↓ podają, że okręt uzbrojony był ponadto w dwa karabiny maszynowe kalibru 7,62 mm.

Wyposażenie radioelektroniczne obejmowało radiostację R-641, której maszt antenowy umożliwiał łączność na głębokości peryskopowej wynoszącej 5 metrów, szumonamiernik Mars-16K o zasięgu 30 kabli oraz radionamiernik z anteną umieszczoną na kiosku[13][22]. Jako optyczny środek wykrywania na okręcie zamontowano jeden peryskop PZ-7[7][26]. Wyposażenie ratownicze stanowiła boja awaryjna z telefonem przewodowym, nadajnikiem sygnału radiowego i ze światłem sygnałowym, a także aparaty „RUKTY”, pochłaniające dwutlenek węgla i emitujące tlen[28].

Służba[edytuj | edytuj kod]

Przejęcie przez Polskę okrętów podwodnych typu M w 1954 lub 1955 roku
Przejęcie przez Polskę okrętów podwodnych typu M w 1954 lub 1955 roku

M-279 został wcielony do służby w Marynarce Wojennej ZSRR 9 czerwca 1951 roku[8][10]. Okręt otrzymał przydział do Floty Bałtyckiej[12][h].

W 1953 roku, wobec pogarszającego się stanu technicznego wchodzących w skład Dywizjonu Okrętów Podwodnych ORP „Ryś” i ORP „Żbik”, podjęto rozmowy z władzami ZSRR na temat możliwości wydzierżawienia przez Polskę okrętów podwodnych i ścigaczy okrętów podwodnych[19][29]. Związek Radziecki zgodził się na dzierżawę w 1954 roku czterech małych okrętów podwodnych projektu 96, a w 1955 roku kolejnych dwóch okrętów podwodnych tego samego typu oraz czterech ścigaczy okrętów podwodnych projektu 122bis[19][30]. Czas dzierżawy dla okrętów podwodnych ustalono na osiem lat, a jej roczny koszt na 93 tys. rubli za jednostkę[29][30].

18 października 1954 roku dwa kolejne wydzierżawione okręty podwodne pod nazwami ORP „Krakowiak” i „Ślązak” zostały uroczyście wcielone w skład Marynarki Wojennej, co sankcjonował rozkaz Dowódcy MW nr 055/Org. z 20 października tego roku[9][31][i]. Pierwszym polskim dowódcą jednostki został por. mar. Leon Ratajczak[10]. Okręt z oznaczeniem burtowym M-102 wszedł w skład Dywizjonu Okrętów Podwodnych, dołączając wraz ze „Ślązakiem” do „Sępa”, „Rysia”, „Żbika”, „Kaszuba” i „Mazura”[32]. Podczas pierwszych miesięcy służby na jednostce przebywała grupa marynarzy radzieckich, pozostałych w celu szkolenia polskiej załogi[33]. Stan techniczny okrętu po przejęciu przez Polskę nie był najlepszy, w rezultacie trafił on w 1955 roku na kilkumiesięczny remont stoczniowy; brak też było dokumentacji technicznej okrętów[33]. 16 września ORP „Krakowiak” został przyporządkowany do 1. Brygady Okrętów Podwodnych, powstałej w miejsce rozwiązanego Dywizjonu Okrętów Podwodnych[8][34]. Na koniec roku 1955 ORP „Krakowiak” zdobył tytuł przodującego okrętu Marynarki Wojennej[10][35].

W 1956 roku dowództwo 1. Brygady otrzymała do realizacji następujące zadania: przygotować okręty do działań na wodach przybrzeżnych we współdziałaniu z lotnictwem, rozpocząć szkolenie w realizacji grupowych ataków torpedowych, doskonalić umiejętności prowadzenia rozpoznania oraz operacji blokowania baz i unikania ataków sił ZOP oraz rozpocząć szkolenie w pokonywaniu strefy obrony sił ZOP[36][37]. W kolejnym roku szkoleniowym zadania wyglądały następująco: doskonalenie prowadzenia działań dziennych i nocnych oraz prowadzenia rozpoznania i blokady baz przeciwnika, prowadzenie strzelań torpedowych i działań na liniach komunikacyjnych domniemanego wroga, prowadzenie służby dozorowej oraz ćwiczenia w wysadzaniu niewielkich grup dywersyjnych[36][37]. W 1957 roku sześć okrętów podwodnych 1. Brygady („Krakowiak”, „Kaszub”, „Kujawiak”, „Mazur”, „Sęp” i „Ślązak”) wzięło udział w ćwiczeniach całej floty pod kryptonimem Reda ’57[36]. W pierwszej połowie marca „Krakowiak”, „Mazur” i „Kurp” uczestniczyły w rejsie szkoleniowo-nawigacyjnym z zawinięciem do Szczecina i Świnoujścia[36]. W lipcu i sierpniu „Krakowiak”, „Kujawiak” i „Kurp” wzięły udział w autonomicznym rejsie na Morze Północne, osiągając wschodnie wybrzeże Wielkiej Brytanii[36][38]. Latem tego roku z pokładu okrętu zdemontowano działo pokładowe kalibru 45 mm[26][39][j]. 15 grudnia oznaczenie burtowe okrętu zmieniono na P-102[39][40].

W kolejnych latach szkoleniowych wszystkie polskie jednostki projektu 96 przeprowadzały intensywne rejsy szkoleniowe, wykonując regularne strzelania torpedowe, a także doskonaląc pozorowane działania na szlakach komunikacyjnych przeciwnika, blokowanie jego baz, rozpoznanie i współdziałanie z okrętami nawodnymi i lotnictwem[39]. W 1958 roku okręt odbył rejs na wody Cieśnin Duńskich, wchodząc także na Morze Północne[38]. Na koniec tego roku ORP „Krakowiak” po raz drugi zdobył tytuł przodującego okrętu Marynarki Wojennej[10][35]. 1 stycznia 1960 roku numer burtowy okrętu został zmieniony z P-102 na 303[39][41]. W tym roku ze względu na pogarszający się stan techniczny kadłubów okrętów podwodnych projektu 96 Dowództwo Marynarki Wojennej zdecydowało o ograniczeniu maksymalnej głębokości zanurzania do 40 metrów oraz pływania pod wodą na akwenach o głębokości maksymalnie 60 metrów[35]. Latem „Krakowiak”, „Kurp”, „Mazur” i „Ślązak” wzięły udział w manewrach flot Układu Warszawskiego pod kryptonimem „Bałtyk”[39]. Między 25 a 29 września dowodzony przez kmdra Henryka Pietraszkiewicza zespół okrętów MW w składzie: niszczyciel ORP „Wicher”, trałowiec ORP „Rosomak” i okręty podwodne ORP „Krakowiak” i ORP „Ślązak” odbyły wizytę w Rostocku[39][42].

W latach szkoleniowych 1961 i 1962 ORP „Krakowiak” został wybrany najlepszym okrętem 1. Brygady Okrętów Podwodnych[35]. W 1962 roku Polska zdecydowała się odkupić od ZSRR dzierżawione okręty podwodne w cenie 400 tys. złotych za sztukę[29][31]. Okres od kwietnia do lipca 1962 roku okręt spędził w doku Gdańskiej Stoczni „Remontowa”, gdzie przeprowadzono przegląd i konserwację podwodnej części kadłuba[35]. Jesienią członkowie Komitetu Technicznego przy Dowództwie Marynarki Wojennej zarekomendowali wycofanie ze służby wszystkich jednostek projektu 96, wobec niemożliwości pełnego oszacowania stanu technicznego ich kadłubów w związku z brakiem dostępu do radzieckiej dokumentacji pomiaru wgięć kadłuba sztywnego; ograniczono też maksymalną głębokość zanurzania do 20 metrów[35]. W połowie 1963 roku „Krakowiak” i „Mazur” ze względu na stan techniczny zostały przesunięte do II linii[35].

Ostatnie opuszczenie bandery na ORP „Krakowiak” odbyło się 15 marca 1965 roku, a z listy floty został skreślony 31 marca, rozkazem Dowódcy MW nr 019/Org. z 13 marca tego roku[31][43]. Rozformowanie załogi jednostki odbyło się na podstawie rozkazu Dowódcy MW nr 058/Org. z 9 września tego roku[31]. Wycofany okręt oddano do Rejonowej Składnicy Złomu w Gdańsku w celu złomowania, gdzie został rozebrany w 1966 roku[10][35].

Dowódcy[edytuj | edytuj kod]

Zestawienie zostało opracowane na podstawie Sołkiewicz 2018 ↓, s. 135 i Ciślak 2012 ↓, s. 22:

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b ORP „Krakowiak” jako M-279 identyfikują Ciślak 2012 ↓, s. 21, Koszela 2017 ↓, s. 256, Rochowicz 1997 ↓, s. 56, Volkov i Brichevsky 2023 ↓ oraz Sołkiewicz 2018 ↓, s. 110. Natomiast Gogin 2023K ↓, Gogin 2023S ↓ i Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108 identyfikują okręt jako M-236, w związku z tym podają oni inne daty położenia stępki, wodowania i wcielenia do służby. Z kolei Rochowicz 2017 ↓, s. 28 na podstawie polskich archiwów generalnie identyfikuje „Krakowiaka” jako M-279, jednak podaje również możliwość, że mógł to być M-274.
  2. ↑ Fontenoy 2007 ↓, s. 276 podaje, że do końca II wojny światowej nie ukończono żadnej jednostki serii XV.
  3. ↑ Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108 podaje, że okręt miał długość 50,5 metra.
  4. ↑ Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108 podaje, że dopuszczalna głębokość zanurzenia wynosiła 60, a operacyjna 50 metrów, natomiast Volkov i Brichevsky 2023 ↓ podaje wartości odpowiednio 70 i 60 metrów.
  5. ↑ 31 osób załogi potwierdzają także Koszela 2017 ↓, s. 256, Rochowicz 2017 ↓, s. 27, Soroka 1986 ↓, s. 30 i Piwowoński 1989 ↓, s. 329. Natomiast Gogin 2023K ↓ i Gogin 2023S ↓ podają liczebność załogi na 23 osoby, Fontenoy 2007 ↓, s. 276 na 24, Górski 2011 ↓, s. 79, Rochowicz 1997 ↓, s. 57 i Volkov i Brichevsky 2023 ↓ na 28, zaś Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108 podaje, że załoga liczyła 32 osoby.
  6. ↑ Identycznie podają Rochowicz 2017 ↓, s. 27, Gogin 2023K ↓, Gogin 2023S ↓ i Volkov i Brichevsky 2023 ↓. Natomiast Koszela 2017 ↓, s. 256, Soroka 1986 ↓, s. 30, Piwowoński 1989 ↓, s. 329 i Górski 2011 ↓, s. 77 podają, że zasięg wynosił 3000 Mm przy prędkości 8 węzłów w położeniu nawodnym oraz 90 Mm w zanurzeniu, zaś Ciesielski, Pater i Przybylski 1992 ↓, s. 221 i Sołkiewicz 2018 ↓, s. 110 podają zasięg na powierzchni 900 Mm i w zanurzeniu 79 Mm bez informacji, przy jakiej prędkości.
  7. ↑ Gogin 2023K ↓ i Gogin 2023S ↓ podają, że zapas paliwa wynosił 14 ton.
  8. ↑ Volkov i Brichevsky 2023 ↓ podaje, że okręt wszedł w skład Floty Oceanu Spokojnego.
  9. ↑ Okręt został oficjalnie skreślony z listy radzieckiej floty 6 lipca 1955 roku[8].
  10. ↑ Gardiner i Chumbley 1996 ↓, s. 312, Górski 2011 ↓, s. 78 i Gogin 2023K ↓ podają, że działo pokładowe zdemontowano na przełomie lat 1958 i 1959.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e f g Rochowicz 1997 ↓, s. 55.
  2. ↑ a b c Pietlewannyj 2009 ↓, s. 108.
  3. ↑ a b Rochowicz 2017 ↓, s. 25.
  4. ↑ Fontenoy 2007 ↓, s. 276.
  5. ↑ Pietlewannyj 2009 ↓, s. 109.
  6. ↑ a b c Gogin 2023S ↓.
  7. ↑ a b c d e Rochowicz 2017 ↓, s. 26.
  8. ↑ a b c d e f g Rochowicz 2017 ↓, s. 28.
  9. ↑ a b c Ciślak 2012 ↓, s. 21.
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l Koszela 2017 ↓, s. 256.
  11. ↑ Volkov i Brichevsky 2023 ↓.
  12. ↑ a b Górski 2011 ↓, s. 76.
  13. ↑ a b c d e Rochowicz 1997 ↓, s. 56.
  14. ↑ a b c d Górski 2011 ↓, s. 77.
  15. ↑ a b c d Górski 2011 ↓, s. 79.
  16. ↑ a b Rochowicz 1997 ↓, s. 57.
  17. ↑ Piwowoński 1989 ↓, s. 329.
  18. ↑ Górski 2011 ↓, s. 77–78.
  19. ↑ a b c d e Ciesielski, Pater i Przybylski 1992 ↓, s. 221.
  20. ↑ a b Sołkiewicz 2018 ↓, s. 110.
  21. ↑ Rochowicz 2017 ↓, s. 26–27.
  22. ↑ a b c d e f g h Rochowicz 2017 ↓, s. 27.
  23. ↑ a b DiGiulian 2023 ↓.
  24. ↑ Sołkiewicz 2018 ↓, s. 120.
  25. ↑ Górski 2011 ↓, s. 78.
  26. ↑ a b c Sołkiewicz 2018 ↓, s. 122.
  27. ↑ Sołkiewicz 2018 ↓, s. 121.
  28. ↑ Górski 2011 ↓, s. 80.
  29. ↑ a b c Sołkiewicz 2018 ↓, s. 104.
  30. ↑ a b Rochowicz 2017 ↓, s. 23–24.
  31. ↑ a b c d Rochowicz 2017 ↓, s. 24.
  32. ↑ Rochowicz 2017 ↓, s. 24, 28.
  33. ↑ a b Rochowicz 2017 ↓, s. 29.
  34. ↑ Sołkiewicz 2018 ↓, s. 131.
  35. ↑ a b c d e f g h Rochowicz 2017 ↓, s. 32.
  36. ↑ a b c d e Rochowicz 2017 ↓, s. 30.
  37. ↑ a b Sołkiewicz 2018 ↓, s. 125.
  38. ↑ a b Górski 2011 ↓, s. 81.
  39. ↑ a b c d e f Rochowicz 2017 ↓, s. 31.
  40. ↑ Rochowicz 1998 ↓, s. 31.
  41. ↑ Serafin 2008 ↓, s. 64.
  42. ↑ Serafin 2008 ↓, s. 66.
  43. ↑ Serafin 2008 ↓, s. 77.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Okręty podwodne typu M
M-VI
M-VIbis
M-XII
XV
Polska flota podwodna
Typy okrętów
Okręty
II RP
PRL
III RP
Jednostki organizacyjne
Operacje
Ludzie
Inne
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=ORP_Krakowiak_(1951)&oldid=71617338”