Prusowie

Plemiona Bałtów ok. 1200 roku

Prusowie w XIII wieku

Papież Innocenty IV poleca dominikanom krakowskim głosić krucjatę do Prus i Liwonii dla wspomożenia zakonu krzyżackiego, dokument z 24 września 1243 roku

Prusowie – ludy bałtyckie zamieszkujące w średniowieczu tereny między Pomorzem, Mazowszem, Litwą, Bałtykiem (wybrzeże Bałtyku między dolną Wisłą a dolnym Niemnem) oraz Niwą. Obecnie ich terytorium zajmują: województwo warmińsko-mazurskie, fragment województwa pomorskiego i część województwa kujawsko-pomorskiego (ziemia chełmińska) oraz obwód kaliningradzki.

Geneza i terytorium

Nazwa krainy – Prusy została przejęta od nazwy ludu. Nazwa Prusowie (Bruzi) została pierwszy raz wymieniona przez tzw. Geografa Bawarskiego. W połowie IX wieku lud ten zasiedlał ziemie między rzeką Dzierzgoń a Niemnem. Przybyli na ten obszar zapewne około VI – V w p.n.e. z obszaru środkowej Rusi z dorzeczy Dniepru i Wołgi. W XIII wieku ich terytorium zajmowało około 42 000 km² przy 170 000 mieszkańców. Oprócz Prusów jako odrębny lud wymieniani są Jaćwingowie.

Nazwy pruskich krain, pochodzące od nazw plemion je zamieszkujących (od zachodu):

• Pomezania
• Pogezania
• Galindia
• Sasinia
• Warmia
• Barcja
• Sambia
• Natangia
• Nadrowia
• Skalowia
• Sudawia (Sudowia, Jaćwież)

Prusowie nigdy nie stworzyli organizacji państwowej i pozostając na etapie związków plemiennych byli łatwym przeciwnikiem dla sąsiadów. Prusowie jako wyznawcy religii etnicznej czcili siły natury: ciała niebieskie, jak Słońce czy Księżyc, zjawiska atmosferyczne, jak piorun czy grzmot, a także zwierzęta i rośliny. Miejscami kultu były święte gaje, miejsca składania ofiar bogom. Prusowie wierzyli też w demony i bóstwa, kultywowali kult przodków. Ze znanych dziś bóstw pruskich należy wymienić bóstwo żeńskie Kurko (Kurche), bogini stworzenia i urodzaju, oraz bóstwo męskie Perkuna (Perkunis), boga wojny, władcę burzy i grzmotów. Wierzyli w życie pozagrobowe. Utrzymywali, że dusze zmarłych snują się po ich rodzimych okolicach.

Organizacja państwa

Najwyższą władzą pruską był wiec. Na nim decydowano o sprawach obrony, wyprawach wojennych i ustalano podział prac. W okresach wojen, na wiecach, wybierano wodzów.

Wojska zwoływane były przez gońców. Dużą rolę odgrywały grodziska, stanowiące miejsca schronień podczas wojen i rozruchów. Prawo oparte było na zasadach rodowych. Dziedziczenie odbywało się wyłącznie w linii męskiej.

W życiu politycznym główną rolę stanowili możni – nobiles. Najwięcej było pospólstwa (wolni) – z takimi samymi prawami jak możni. Niewolników pozyskiwano w trakcie wojen.

Życie codzienne

Prusowie byli przede wszystkim rolnikami. Uprawiali rolę, zbierali grzyby, zioła, jagody, orzechy, hodowali konie, krowy, owce, świnie. Zakładali barcie. Gospodarstwa nad jeziorami posiadały wyłączność na połów ryb. Handlowali z Germanami (w tym Anglosasami), Czechami, Arabami.

Próby chrystianizacji

Prusowie najeżdżani byli już w IX wieku – do 1210 Duńczycy najeżdżali Sambię, jednak bez trwałych efektów. W X wieku wyprawy prowadzili Rusini, jednak prawdopodobnie nie wyszły one poza Jaćwież. Gdy nie powiodła się misja chrystianizacyjna czeskiego biskupa Wojciecha w roku 997, który został zabity przez Prusów zaraz na początku swej wyprawy, stając się pierwszym męczennikiem polskim oraz niemieckiego biskupa Brunona z Kwerfurtu w roku 1009, doszło do polskich wypraw Bolesława Chrobrego. Kolejne wyprawy polskie odbyły się w latach 1107 / 1108 i 1110 / 1111, podjęte przez Bolesława Krzywoustego. Jednak podobnie jak poprzednie, nie pozostawiły trwałych zdobyczy. W roku 1141 do Prus wyruszył biskup ołomuniecki Henryk Zdik, zapewne nie bez porozumienia z polskimi książętami, jednak bez trwałych rezultatów.

W 1147 roku odbyła się wyprawa na Prusy z udziałem Rusinów, zorganizowana przez Bolesława Kędzierzawego na fali zainteresowania drugą krucjatą lewantyńską. Wyprawa ta wywołała pruski odwet i najazd na ziemie polskie w roku 1149. Kolejne wyprawy w latach 1149–1157 zaowocowały podbiciem części ziem pruskich. Kolejna próba chrystianizacji nie powiodła się na skutek buntu Prusów, a w roku 1166 zginął w karnej wyprawie młodszy brat Bolesława, książę Henryk Sandomierski.

W początku XIII wieku Prusowie rozpoczęli prowadzić działania militarne w całej strefie Pojezierza Iławskiego, w efekcie czego upadły wszystkie polskie grody położone w zachodniej części Pomezanii, w ziemi lubawskiej i ziemi świeckiej (michałowskiej).

Schyłek Prusów

Dalsza misja ewangelizacyjna

W XIII wieku nasiliła się akcja misyjna w Prusach, zapoczątkowana bullą papieża Innocentego III z dnia 26 października 1206 roku, w której polskie duchowieństwo zostało wezwane do poparcia działań misyjnych opata łeknieńskiego Godfryda. Z bulli tej wynika, że początek misji cystersów datować należy na początek XIII wieku. Około 1210 na czele misji stanął mnich z Oliwy, Chrystian, a cała misja chrystianizacji Prusów nabrała rangi krucjaty. W 1215 / 1216 Chrystian został biskupem pruskim, zyskał od papieża prawo rzucania klątwy na krzyżowców, którzy wkroczyliby na ziemie nawróconych Prusów. Dzięki takiemu wsparciu w latach 20. XIII wieku liczne wyprawy podjęli Leszek Biały, Henryk Brodaty i Świętopełk pomorski. Z kolei plemiona pruskie dokonywały najazdów w latach 1213, 1216, 1220. W roku 1222 najazd Prusowie dotarli do Płocka, a w roku 1226 w wyniku najazdu zniszczony został klasztor w Oliwie oraz zajęto na krótko ziemię chełmińską. W wyniku prowadzonych przez Prusów najazdów Polacy utracili m.in. grody Gutowo, Zwiniarz, Kołodzieje, Nowy Dwór Bratiański, Węgry koło Malborka, Podzamcze koło Kwidzyna oraz Prusowie trwale podbili cały rejon Pojezierza Iławskiego. Skutki tych najazdów nie były porównywalne ze zniszczeniami po późniejszych najazdach Krzyżaków na ziemie pruskie, posłużyły jednak za pretekst do stosowania drastycznych metod.

Ekspansja zakonu krzyżackiego

Dla ochrony szlaku wiślanego przed Prusami zostały sprowadzone na pogranicze pruskie zakony rycerskie – do ziemi chełmińskiej Krzyżacy, kalatrawensi Świętopełka do Tymawy, w Dobrzyniu nad Wisłą bp Chrystian założył zakon braci dobrzyńskich. Zakony te miały m.in. przejąć zadania ochrony granic od pogranicznych rodów rycerskich. Ambicje polityczne Konrada mazowieckiego i zaangażowanie w Małopolsce skłoniły go do sprowadzenia zakonu krzyżackiego na pogranicze polsko-pruskie, przy czym nie docenił on roli Zakonu jako zaplecza dla żywiołu niemieckiego, zainteresowanego ekspansją w rejonie Bałtyku.

Po nadaniu ziemi chełmińskiej zakonowi krzyżackiemu ściągnęło tam początkowo dwóch rycerzy, którzy zajęli gródek Vogelsang. Dopiero w roku 1230 przybył do Prus właściwy oddział 7 braci rycerzy pod dowództwem Hermana Balka. Oddział ten, dzięki wsparciu papiestwa, a także oddziałów polskich, śląskich, pomorskich i zachodnioeuropejskich, podbił Pomezanię i kolejne ziemie pruskie. W roku 1233 biskup Chrystian dostał się do niewoli pruskiej na Sambii, a uwolniony został dopiero w roku 1238, kiedy biskupstwo pruskie dostało się pod władzę papieża i Krzyżaków. W roku 1233 Chełmno i Toruń otrzymały nowe prawo chełmińskie od Hermana von Salza i Hermana Balka, które stało się podstawą regulacji miejskich i administracyjnych w przyszłym państwie krzyżackim. W roku 1235 Krzyżacy wchłonęli zakon braci dobrzyńskich, a w roku 1237 inflancki zakon kawalerów mieczowych. W roku 1236, pod nieobecność Chrystiana, legat papieski Wilhelm z Modeny otrzymał polecenie podziału Prus na 3 diecezje i mianowania 3 biskupów z zakonu dominikanów. Pomimo oporu uwolnionego Chrystiana w roku 1243 powstały 4 diecezje. Chrystian umarł w roku 1245.

Podbój Prus został przerwany kilkoma powstaniami pruskimi. Za ostateczną datę podboju przyjmuje się rok 1283, gdyż według krzyżackiego kronikarza Piotra z Dusburga rozpoczęły się wówczas walki na Litwie i Żmudzi. Pomimo dużej przewagi liczebnej Prusów i znajomości terenu, wyprawy zbrojne w XIII wieku górowały nad nimi lepszą organizacją i przewagą uzbrojenia. Słabe związki plemienne i niemożność zjednoczenia się sprawiała, że najeźdźcy prowadzili skuteczną walkę. Stosowana często przez Krzyżaków taktyka spalonej ziemi była drastyczna i różniła się od wcześniejszych walk, toczonych głównie dla zdobycia sławy i łupów.

Dalsze losy Prusów

Herb rycerski Prus, przyjęty przez możniejsze rodziny Prusów, które zasiliły szeregi rycerstwa mazowieckiego, tworząc jeden ród heraldyczny.

Podbici Prusowie przejęli język i kulturę niemiecką, natomiast na wschodzie zasymilowali się z Litwinami, a na południu z Mazurami.

W latach 1262–1270, gdy po śmierci Siemowita I (1262) regentką Mazowsza była wdowa po nim, księżna Perejesława halicka, nobile pruscy wraz z rodzinami, poddanymi i dobytkiem uciekali z ziem pruskich, opanowywanych przez Krzyżaków, na sąsiednie Mazowsze, czyli Księstwo Mazowieckie. Tam zapewne przyjmowali chrzest, składali hołd władzy książęcej i otrzymywali do zagospodarowania działy ziemi z obowiązkiem służby wojskowej na ustalonych wcześniej warunkach, zasilając szeregi rycerstwa mazowieckiego. Terenem nowego osadnictwa były między innymi dzisiejsze Słubice (obecnie w powiecie płockim). Prusowie otrzymali tam ogromne nadania. Inną nazwą herbu Prus jest Słubica. Miejsca te były oddalone od granicy Mazowsza z państwem krzyżackim, co zapewniało bezpieczeństwo przed zemstą Krzyżaków. Osadnicy owi, objęci wspólnym prawem (przywilejem książęcym), utworzyli ród heraldyczny Prusów.

Prusowie uciekali również na inne tereny – Pomezanie i Pogezanie wyemigrowali na Kociewie i Kaszuby, Bartowie i Jaćwingowie przenieśli się na obszar dzisiejszej południowej Litwy i północnej Białorusi. Szacuje się, że w sumie nawet 15 tysięcy Prusów mogło opuścić swoją ojczyznę. Część z nich w następnych latach powróciła do Prus w związku z możliwością otrzymania nowych nadań. Pozostali osiedlili się na wcześniej wymienionych terenach. Nieliczni Prusowie zamieszkali również Wielkopolskę, Małopolskę i Lubelszczyznę.

Prusowie (wraz z Jaćwięgami) zostali poddani przesiedleniom, głównie na tereny Warmii, Pomezanii oraz Sambii. Uważa się, że doprowadziło to do powstania tzw. pustki osadniczej na terenie Jaćwieży, Sasinii i Galindii, choć istnieją również głosy twierdzące, że tereny te nie mogły stać się zupełnie bezludnymi, czego dowodem ma być pruska proweniencja części toponimii na terenach objętych akcją wysiedleńczą. Niewykluczone również, że pruskie nazwy są w istocie nie tyle spadkiem po pierwotnych mieszkańcach, a efektem kolonizacji wewnętrznej. W okresie względnej stabilności państwa zakonnego Prusowie przeżywając swoistą demograficzną rekompensatę powojenną, uczestniczyli w ponownym zasiedlaniu opuszczonych ziem.

Według szacunków opartych na źródłach historycznych walki z Krzyżakami przetrwało ok. 100 tysięcy Prusów. Na podstawie liczby wsi zakładanych na tzw. prawie pruskim szacuje się, że na początku XV wieku na terenie Prus mieszkało ok. 150 tysięcy Prusów, blisko 40% ludności. Zamieszkiwali przede wszystkim Sambię (95–100%), Natangię (90%), na Warmii stanowili ok. 60%, między 30 a 50% w Pomezanii, Pogezanii i Barcji. Pozostali byli rozproszeni na innych terytoriach plemiennych. W następnych wiekach zasymilowali się z ludnością napływową z Polski, Niemiec, Litwy i innych.

Pogańskie obyczaje Prusów przetrwały sporadycznie w Sambii do pierwszej połowy XVI w. Jeszcze w 1561 r. pastor Abel Will z Pobethen opublikował Mały katechizm Marcina Lutra w języku pruskim, jednak mowa ta ostatecznie wymarła na przełomie XVII i XVIII wieku.

Bibliografia

• Jadwiga Chwalibińska: Ród Prusów w wiekach średnich. Toruń: 1948.
• Małgorzata Jackiewicz-Garniec, Mirosław Garniec: Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach. Powiśle, Warmia, Mazury. Olsztyn: Arta, 2006. ISBN 83-912840-4-2.brak strony w książce
• Szymon Wrzesiński: Polscy krzyżowcy. Tajemnice średniowiecznych krucjat. Warszawa: Egros, 2007. ISBN 978-83-89986-30-6.brak strony w książce

Linki zewnętrzne

• Towarzystwo Naukowe – Pruthenia
• Grodziska i szlaki Prusów
• Prusowie.pl – Dzieje, genealogia i podbój Prus
• Forum dyskusyjne w zrekonstruowanym języku pruskim

{{Kontrola autorytatywna}} Nieznane pola: "WORLDCATID".