49°54′N 28°34′E/49,900000 28,566667Berdyczów
 Klasztor Karmelitów w Berdyczowie fundacji Janusza Tyszkiewicza | |||||
| |||||
| Państwo |  Ukraina
| ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Obwód |  żytomierski
| ||||
| Burmistrz | Wasyl Mazur | ||||
| Powierzchnia | 35,33 km² | ||||
| Populacja (2019) • liczba ludności |
74 940[1] | ||||
| Nr kierunkowy | +380 | ||||
| Kod pocztowy | UA-13300 | ||||
| Tablice rejestracyjne | AM | ||||
Położenie na mapie obwodu żytomierskiego  | |||||
Położenie na mapie Ukrainy  | |||||
| 49°54′N 28°34′E/49,900000 28,566667
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Portal  Ukraina
| |||||
Berdyczów (ukr. Бердичів, Berdycziw; jid. באַרדיטשעװ, Bardiczew) – miasto w obwodzie żytomierskim Ukrainy, siedziba władz rejonu berdyczowskiego, położone 44 km na południe od Żytomierza, nad rzeką Hnyłopjat´, prawym dopływem Teterewu.
Prywatne miasto szlacheckie położone było w powiecie żytomierskim województwa kijowskiego, własność wojewody kijowskiego Janusza Tyszkiewicza w latach 30. i 40. XVII wieku[2], które później od Tyszkiewiczów kupili Radziwiłłowie[3].
Ośrodek handlowo-przemysłowy. W mieście znajduje się stacja kolejowa Berdyczów.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Na mocy unii lubelskiej w 1569 roku miasto stało się częścią Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Około 1626 roku wojewoda kijowski Janusz Tyszkiewicz po uwolnieniu z niewoli tureckiej jako wotum dziękczynne ufundował w Berdyczowie kościół i sprowadził karmelitów. Stanisław Zaremba (biskup kijowski) w 1647 roku został, według relacji wiernych, uzdrowiony za wstawiennictwem Matki Bożej Berdyczowskiej, której obraz ogłosił cudownym. Obraz koronowany został w 1756 roku papieskimi koronami. Berdyczów, w którym znajduje się kościół karmelitów bosych z XVIII w., był słynnym ośrodkiem kultu maryjnego, a w XIX wieku centrum chasydzkim na Wołyniu.
W 1593 roku uzyskał prawa miejskie. Czasy Augusta III i Stanisława Augusta Poniatowskiego były dla Berdyczowa okresem rozwoju. Sanktuarium otoczono potężnym wałem, z mostem zwodzonym i z bastionami uzbrojonymi w 60 armat. Była to prawdziwa twierdza. W tych murach wzrastał karmelita o. Marek Jandołowicz – duchowy przywódca konfederacji barskiej, którego Juliusz Słowacki uczynił głównym bohaterem dramatu „Ksiądz Marek” (1843). W 1768 roku Kazimierz Pułaski z 700 konfederatami i 800 cywilami przetrwał 17 dni oblężenia Berdyczowa, trzykrotnie odpierając szturmy.
Od 1721 roku wszedł w posiadanie rodziny Radziwiłłów jako spadek dla Barbary Franciszki Zawiszy zamężnej z Mikołajem Faustynem Radziwiłłem[4].
W 1777 roku w Berdyczowie ukazała się pierwsza polska encyklopedia przeznaczona dla dzieci i młodzieży Krótkie zebranie zarzutów ciekawych o rzeczach tego świata pod, zmysły nam podpadających i je zadziwiających ku pożytkowi młodzi zwięzłemi odpowiedziami ułatwione napisana przez Józefa Iwanickiego[5][6].
Berdyczów w 1793 roku w wyniku II rozbioru Polski został włączony do Rosji, od 1846 roku był siedzibą ujezdu berdyczowskiego. W 1837 roku w Berdyczowie powstał Związek Ludu Polskiego. 15 marca 1850 roku w Berdyczowie odbył się ślub Eweliny Hańskiej, dziedziczki pobliskiej Wierzchowni, i Honoré de Balzaca. W dniu 3 grudnia 1857 roku w Berdyczowie przyszedł na świat Józef Teodor Konrad Korzeniowski, który uciekł w wieku siedemnastu lat do Francji, by tam, jako prosty marynarz, zaciągnąć się na statek, a 20 lat później napisać swoją pierwszą powieść jako Joseph Conrad. Wiosną 1920 roku zajęty przez wojska polskie podczas wyprawy kijowskiej. W lecie 1920 roku podczas wojny polsko-bolszewickiej Rosjanie wymordowali w szpitalu w Berdyczowie 600 rannych polskich żołnierzy wraz z opiekującymi się nimi pielęgniarkami[7]. Od 1922 roku miasto było w Ukraińskiej SRR Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. W 1941 roku zajęte przez III Rzeszę. Po II wojnie światowej wróciło do ZSRR. Od 1991 roku należy do państwa ukraińskiego.
Podczas II wojny światowej w sanktuarium berdyczowskim mieściło się radzieckie więzienie.
„Pisz do mnie na Berdyczów” oznacza dziś kpiące „pisz donikąd”. Dawniej było zupełnie odwrotnie. Jeszcze w czasach króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Radziwiłłowie, którzy kupili miasto od Tyszkiewiczów, wystarali się o szczególny przywilej, który zezwalał na organizowanie w Berdyczowie aż 10 jarmarków rocznie, co w praktyce oznaczało, że trwały niemal cały czas. Berdyczów stał się, tym sposobem, wielkim centrum handlowym, do którego przyjeżdżali kupcy z Rosji, Niemiec, Włoch, Austrii, Turcji, w związku z czym, jeśli ktoś chciał skontaktować się z kupcem, miał pewność, że ten albo właśnie jest w Berdyczowie, albo niebawem tam przyjedzie[3].
Ludność[edytuj | edytuj kod]
Ludność
| 1789 | 2640 |
| 1867 | 52 563 |
| 1897 | 53 351 |
| 1926 | 55 556 |
| 1939 | 62 014 |
| 1959 | 53 206 |
| 1970 | 71 475 |
| 1979 | 80 171 |
| 1989 | 91 629 |
| 2001 | 87 575 |
| 2012 | 78 799 |
Zgodnie z danymi spisu powszechnego 2001 w Berdyczowie mieszka 87,6 tys. osób.
Liczba ludności[edytuj | edytuj kod]
| 1926[8] | 1939[9] | 1959[10] | 2001[11] | |
| Ukraińcy | 26,4% | 42,1% | 56,2% | 84,8% |
| Rosjanie | 8,1% | 8,7% | 18,6% | ≈9,5% |
| Polacy | 8,5% | 10,1% | 11,7% | ≈5,0% |
| Żydzi | 55,5% | 37,5% | 11,8% | ≈0,5% |
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Związani z Berdyczowem[edytuj | edytuj kod]
- Władysław Bukowiński – polski ksiądz katolicki, długoletni misyjny duszpasterz w Kazachstanie i całej sowieckiej Azji Środkowej,
- Wanda Wolska-Conus – polska historyk, bizantynolog, filolog klasyczny, mecenas kultury, po drugiej wojnie światowej związana z Francją,
- Polina Gelman – radziecka żołnierka, Bohater Związku Radzieckiego (1946),
- Antonina Girycz (ur. 1939) – polska aktorka teatralna i filmowa,
- Wasilij Grossman – rosyjski pisarz żydowskiego pochodzenia,
- Vladimir Horowitz – amerykański pianista pochodzenia żydowskiego,
- Józef Konrad Korzeniowski (Joseph Conrad) – polski pisarz i nowelista, tworzący w języku angielskim,
- Władysław Kozłowski – polski filozof, socjolog, psycholog, pedagog, literat, powstaniec z 1863 roku,
- Jurij Krymarenko – ukraiński lekkoatleta, mistrz świata,
- Noach Pryłucki – poseł na Sejm Ustawodawczy (1919–1922) pochodzenia żydowskiego, fołkista,
- Udalryk Krzysztof Radziwiłł – polski pisarz i prozaik, generał i poseł Rzeczypospolitej,
- Mikołaj Faustyn Radziwiłł – polski szlachcic, miecznik wielki litewski,
- Ołeksandr Razumkow – ukraiński polityk.
W kulturze: „Pisz na Berdyczów”[edytuj | edytuj kod]
W Pieśni I poematu dygresyjnego „Beniowski” Juliusz Słowacki pisze:
Lecz pan Beniowski liczył lat dwadzieścia,
O doświadczenie jak o grosz złamany
Nie dbał – wolałby mieć wioskę i teścia,
To jest ślubem być dozgonnym związany
Z panną Anielą. – Téj sztuka niewieścia
Sprawiła, że był srodze zakochany;
Na gitarze grał i rym śpiewał włoski,
I wszystko dobrze szło – dopóki wioski
Nie stracił... wtenczas po włosku: addio!
Po polsku: pisuj do mnie na Berdyczów.
Okropne słowa! jeśli nie zabiją,
To serce schłoszczą tysiącami biczów.
Władysław Kopaliński w Słowniku mitów i tradycji kultury[12] o Berdyczowie napisał:
...prawdopodobnie, sądząc z przysłowia, słynne niegdyś ze źle funkcjonującej poczty na kresach polskich...
Podobną etymologię powiedzenia Pisz na Berdyczów podają Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich[13] oraz Jerzy Bralczyk w książce 444 zdania polskie[14]. Natomiast językoznawca Maciej Malinowski na blogu Obcy język polski[15] stawia w wątpliwość przypuszczenie W. Kopalińskiego o źle działającej poczcie w Berdyczowie. Pisze (bez podania źródła tej informacji): ...w rzeczywistości poczta berdyczowska działała bez zarzutu i uchodziła za jedną z najlepszych w regionie. Informuje, że w drugiej połowie XVIII wieku Radziwiłłowie uzyskali od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego przywilej dla Berdyczowa zezwalający na organizowanie dziesięciu jarmarków rocznie. Regularnie bywający w mieście wędrowni kupcy jako adres korespondencyjny podawali pocztę w Berdyczowie. Stąd kupieckie zawołanie pisz na Berdyczów. Znaczenie tego zawołania zmieniło swój sens, obecnie używane jest w sytuacjach, w których jedna osoba chce zerwać kontakt z drugą.
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
- klasztor warowny karmelitów Bosych z XVII w., ufundowany przez Janusza Tyszkiewicza
- Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP z XVIII w. z cudownym obrazem Matki Bożej Berdyczowskiej.
- kościół farny pw. św. Barbary z 1826 roku, w którym ślub wzięli Honoré de Balzac i Ewelina Hańska
- pałac Radziwiłłów z XVIII i XIX wieku
- sobór prawosławny św. Mikołaja z lat 1908–1910
- zamek obronny na stoku góry, odbudowany po zniszczeniu przez Fedora Tyszkiewicza[16]
- gród cadyka Lewi Izaaka z Berdyczowa
- Synagoga Chóralna z XIX wieku
- cerkiew św. Trójcy
Współpraca[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Чисельність населення (за оцінкою) на 1 листопада 2019 року // Головне управління статистики у Житомирській області.
- ↑ Наталія Білоус, Приватні міста Київського воєводства в першій половині XVII ст.: кількість, особливості розвитку та функціонування, w: Україна в Центрально-Східній Європі Випуск 15, Kijów 2015, s. 143.
- ↑ a b Anna Mieszczanek, Przedwojenni. Historia ziemian. s. 70, Warszawa, 2020.
- ↑ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom I, s.134.
- ↑ Iwanicki 1777 ↓.
- ↑ Iwanowska 1990 ↓.
- ↑ Polacy w Kijowie, wyborcza.pl [dostęp 2017-11-22] (pol.).
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. М.: Издание ЦСУ Союза ССР, 1928-29.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1939 года. Национальный состав населения районов, городов и крупных сел союзных республик СССР.
- ↑ Кабузан В. М. – Украинцы в мире динамика численности и расселения. 20-е годы XVIII века – 1989 год Форм. этн. и политических границ укр. этноса. Ин-т рос. истории РАН. М. Наука, 2006.
- ↑ Про кількість та склад населення України за підсумками Всеукраїнського перепису населення 2001 року.
- ↑ Władysław Kopaliński, Słowników mitów i tradycji kultury, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1985, s. 91, ISBN 83-06-00861-8.
- ↑ Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969.
- ↑ Pisz na Berdyczów, [w:] Jerzy Bralczyk, 444 zdania polskie, Warszawa: Świat Książki, 2007, s. 315, ISBN 978-83-247-0776-8.
- ↑ Maciej Malinowski, Pisz na Berdyczów, Obcy język polski [dostęp 2019-11-14] (pol.).
- ↑ Antoni Urbański: Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi (II cz. książki Memento kresowe). Warszawa: 1928, s. 76.
- ↑ Бердичів – офіційний портал міста.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Józef Iwanicki: Krótkie zebranie zarzutów ciekawych o rzeczach tego świata.... Berdyczów: W Drukarni Fortecy Najświętszej Maryi Panny za Przywilejem Jego Królewskiej Mości, 1777.
- Aleksandra Iwanowska, Rozwój polskiej terminologii morskiej w XVIII w.”, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 35/4., Warszawa 1990, s. 533–560.
- Antoni Urbański, Podzwonne na zgliszczach Litwy i Rusi, Warszawa 1928, s 76-78
- Sanktuaria – Berdyczów
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Berdyczów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 134.
- Berdyczów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 101.
- Aktualności Berdyczowa (ukr.)
- Historia Żydów w Berdyczowie na portalu Wirtualny Sztetl
- Historia Berdyczowa w Rzeczypospolitej i pod zaborami, związki miasta z Polską, wirtualna mapa okolic – Rzeczpospolita wirtualna
- Zdjęcia z Berdyczowa
- Archiwalne widoki miasta w bibliotece Polona
