Charles Martel (1893)

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Charles Martel
Ilustracja
Pocztówka przedstawiająca okręt
Klasa

pancernik

Historia
Stocznia

Arsenal de Brest, Brest

Położenie stępki

1 sierpnia 1891

Wodowanie

29 sierpnia 1893

 Marine nationale
Wejście do służby

20 lutego 1897

Wycofanie ze służby

30 października 1919

Los okrętu

złomowany w 1922

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność

normalna: 11 693 tony
pełna: 12 830 ton

Długość

121,59 m całkowita

Szerokość

21,71 m

Zanurzenie

8,29 m

Materiał kadłuba

stal

Napęd
2 maszyny parowe potrójnego rozprężania o łącznej mocy 14 900 KM
24 kotły, 2 śruby
Prędkość

18 węzłów

Zasięg

3520 Mm przy 10 w.

Uzbrojenie
2 działa kal. 305 mm L/45 (2 x I)
2 działa kal. 274 mm L/45 (2 x I)
8 dział kal. 138 mm L/45 (8 x I)
4 działa kal. 65 mm L/50 (4 x I)
12 dział kal. 47 mm L/40 (12 x I)
8 rewolwerowych dział kal. 37 mm L/20 (8 x V)
Wyrzutnie torpedowe

4 × 450 mm (4 x I)

Opancerzenie
pas pancerny 250–450 mm
wieże artylerii głównej 370 mm
barbety 150 mm
wieża dowodzenia 230 mm
pokład 70–100 mm + 25 mm
Załoga

648

Multimedia w Wikimedia Commons

Charles Martel – francuski pancernik (przeddrednot) z końca XIX wieku. Był jedną z pięciu podobnych do siebie jednostek zamówionych w ramach programu rozbudowy floty francuskiej z 1890 roku (prócz niego były to: „Carnot”, „Jauréguiberry”, „Masséna” i „Bouvet”). Okręt wypierał 11 693 tony, a jego główne uzbrojenie stanowiły dwa działa kalibru 305 mm i dwa kalibru 274 mm, uzupełniane przez osiem dział kalibru 138 mm i lżejszą artylerię. Zwodowany 29 sierpnia 1893 roku w stoczni Arsenal de Brest w Breście, został przyjęty do służby w Marine nationale 20 lutego 1897 roku. Nazwę otrzymał na cześć frankijskiego majordomusa, faktycznego władcy państwa Franków z przełomu VII i VIII wieku – Karola Młota. Służył na Morzu Śródziemnym i Oceanie Atlantyckim do kwietnia 1914 roku, kiedy został wycofany z czynnej służby. Z listy floty skreślono go 30 października 1919 roku, po czym został złomowany w 1922 roku.

Projekt i budowa[edytuj | edytuj kod]

Doświadczenia z prób i początków eksploatacji zbudowanych w ramach programu rozbudowy floty francuskiej z 1881 roku pancerników (okrętów pancernych) „Hoche”, „Marceau” i „Neptune” skłoniły admiralicję do rozpoczęcia prac projektowych nad ich następcami[1]. W przyjętym nowym programie rozbudowy floty z 1890 roku (z planową realizacją w latach 1892–1901), którego twórcą był ówczesny minister marynarki Édouard Barbey, znalazło się m.in. zbudowanie pięciu nowych pancerników, przez co Marine nationale miała mieć w służbie 24 jednostki tej klasy (prócz „Charles’a Martela” powstały „Carnot”, „Jauréguiberry”, „Masséna” i „Bouvet”)[2][3]. Okręty powstały według jednolitych założeń projektowych, choć różniły się między sobą szczegółami konstrukcji oraz wyglądem zewnętrznym; przenosiły jednak identyczne uzbrojenie, były podobnie opancerzone oraz miały zbliżoną prędkość i manewrowość[1]. W założeniach miały mieć wyporność normalną około 14 000 ton, opancerzenie na całej długości linii wodnej i uzbrojenie składające się z dwóch dział kal. 340 mm, dwóch kal. 274 mm oraz ośmiu kal. 138 mm[4]. Naciski ze strony parlamentu oraz zwolenników Jeune École na obniżenie kosztów budowy spowodowały zmniejszenie kalibru dział artylerii głównej do 305 mm i umieszczenie dział artylerii średniej w wieżach zamiast w kazamatach, przez co wyporność normalna miała nie przekroczyć 12 000 ton[4].

Projektując nowe okręty zaczerpnięto niektóre rozwiązania techniczne z ich poprzedników: z „Hoche” przejęto układ rozmieszczenia najcięższej artylerii w „romb” (dwa pojedyncze działa na dziobie i rufie oraz dwa kolejne w wieżach przyburtowych), z typu Marceau natomiast kształt kadłuba z wysokimi, pochylonymi dośrodkowo burtami zapewniający dobrą dzielność morską (z wyjątkiem obniżonego pokładu rufowego zastosowanego w celu zmniejszenia masy konstrukcji)[5][6].

Projektantem przyszłego „Charles’a Martela” był inż. Charles Ernest Huin, pracujący w państwowej stoczni Arsenal de Lorient[7]. Okręt miał mieć wiele wspólnych elementów z projektowanym w tym samym czasie pancernikiem „Brennus”[4]. Pierwsze przymiarki projektowe powstały w 1887 roku, zaś po wielu korektach ostateczną wersję planów zaakceptowano 27 października 1890 roku[7]. Zmiany obejmowały m.in. likwidację części nadbudówek czy przesunięcie w kierunku dziobu pancernego stanowiska dowodzenia wraz z masztem bojowym, przedniej kotłowni oraz wież dział kal. 305 i 138 mm[7].

„Charles Martel” zamówiony został 10 września 1890 roku w stoczni Arsenal de Brest w Breście[8]. Stępkę okrętu położono 1 sierpnia 1891 roku[7][8], a jego kadłub zwodowany został 29 sierpnia 1893 roku[a]. Nazwa jednostki została nadana na cześć frankijskiego majordomusa, faktycznego władcy państwa Franków z przełomu VII i VIII wieku – Karola Młota (fr. Charles Martel)[7]. Koszt budowy jednostki wyniósł około 29 000 000 franków (w przeliczeniu 1 092 830 £)[9][10][11]. Fundusze pochodziły z kredytów przyznanych w 1891 roku[12].

W lutym 1895 roku na nowo zbudowanym okręcie zaczęła prace komisja odbiorcza[13]. 28 maja rozpoczęły się próby siłowni, a we wrześniu testy na uwięzi[13]. Podczas prób układu napędowego osiągnięto następujące wyniki: w 24-godzinnej próbie prędkości przy mocy nominalnej zanotowano 17 węzłów, przy 12 000 KM 17,8 węzła, zaś w próbie 4-godzinnej przy przeciążeniu maszyn do 14 996 KM osiągnięto prędkość 18,13 węzła[14][15]. 10 stycznia 1896 roku rozpoczęły się oficjalne próby pokładowej artylerii, poczynając od małokalibrowej, a kończąc na głównej (nie wypadły korzystnie ze względu na niską szybkostrzelność i problemy z wentylacją wież)[13].

Dane taktyczno-techniczne[edytuj | edytuj kod]

Charakterystyka ogólna[edytuj | edytuj kod]

Rozkład opancerzenia i uzbrojenia na podobnym pancerniku „Carnot” tego samego programu

„Charles Martel” był zbudowanym ze stali pancernikiem z wysokimi, silnie dośrodkowo pochylonymi burtami[16][17]. Na większości długości kadłuba była nadbudowa, na której była posadowiona wieża dziobowa działa; wieża rufowa była niżej na pokładzie górnym, a na samej rufie kadłub obniżał się do pokładu głównego[18]. Kadłub podzielony był za pomocą 14 grodzi na 15 przedziałów wodoszczelnych, oznaczonych od A do O[16]. Maszynownia zajmowała przedział J, zaś kotłownie i zasobnie węglowe mieściły się w przedziałach G i H[16]. Łącznie w kadłubie było 209 przedziałów, w tym 138 wodoszczelnych[16]. Okręt miał trzy ciągłe pokłady: bateryjny, główny i górny oraz dwa ciężkie maszty bojowe, każdy z trzema pomostami (marsami)[16]. Charakterystyczną cechą „Charles’a Martela” był umieszczony na wysokości 11,7 metra nad pokładem górnym ciężki pomost komunikacyjny łączący nadbudówki dziobową i rufową, a na dziobie w miejscu planowanego pierwotnie działa pościgowego zbudowano pomieszczenie z reflektorami Mangina[17][19].

Okręt miał długość całkowitą wynoszącą 121,59 m, a na linii wodnej 119,68 m (między pionami 115,51 m), szerokość 21,71 m i maksymalne zanurzenie 8,29 m[b]. Wyporność normalna wynosiła 11 693 tony, zaś pełna 12 830 ton[9][18][c]. Na długości 107 metrów (od 10 do 118 wręgu) rozciągało się dno podwójne, mieszczące m.in. zbiorniki wody słodkiej[16]. Wysokość metacentryczna miała wielkość 1 metra[17].

Załoga okrętu składała się pierwotnie z 29 oficerów oraz 639 podoficerów i marynarzy, a później liczyła 32 oficerów oraz 616 podoficerów i marynarzy[20][d]. Jednostka była przystosowana do pełnienia roli okrętu flagowego, wyposażona m.in. w salon admiralski[21].

Urządzenia napędowe[edytuj | edytuj kod]

Okręt był napędzany dwoma trzycylindrowymi pionowymi maszynami parowymi potrójnego rozprężania produkcji zakładów Schneider, umieszczonymi w oddzielnych przedziałach, z których każda poruszała jedną trójłopatową śrubę napędową o średnicy 5,7 metra i skoku 6,2–6,3 metra[18][21]. Parę dostarczały 24 opalane węglem kotły wodnorurkowe systemu Lagrafel-d’Allest, o ciśnieniu roboczym 15 kG/cm², rozmieszczone w czterech kotłowniach[17][20]. Maszyny osiągały łączną maksymalną moc indykowaną 14 900 KM, co pozwalało na osiągnięcie prędkości maksymalnej 18 węzłów (5 maja 1897 roku na próbach przy przeciążeniu maszyn osiągnięto prędkość 18,13 węzła)[17][21]. Spaliny odprowadzane były do dwóch identycznych kominów[21]. Normalny zapas węgla wynosił 650 ton (maksymalnie 980 ton), co zapewniało zasięg 3520 Mm przy prędkości ekonomicznej 10 węzłów[9][18][e]. Zasięg z pełnym zapasem węgla przy prędkości maksymalnej wynosił 1200 Mm, a zużycie paliwa przy pełnej mocy kształtowało się na poziomie 15,17 tony na godzinę[14].

Prąd generowały trzy zespoły prądnic (prawdopodobnie firmy Sautter-Harlé) napędzanych przez dwucylindrowe maszyny parowe, wytwarzające łącznie 90 kWh energii (czwarty zespół prądnic był zapasowy)[21]. Wytwarzały one prąd stały o napięciu 80 V i natężeniu 600 A, używany do zasilania oświetlenia pokładowego, łukowych reflektorów bojowych, napędu wind amunicyjnych czy wentylatorów w kotłowniach (na okręcie używano około 800 żarówek, nie licząc 200 żarówek zainstalowanych w przekaźnikach)[21].

Uzbrojenie[edytuj | edytuj kod]

Główną bronią pancernika były dwa pojedyncze działa kalibru 305 mm L/45 M1887, o masie 44,3 tony, umieszczone w obracanych hydraulicznie wieżach o masie 93,7 tony na pokładzie dziobowym i rufowym na osi symetrii okrętu[17][22]. Działa strzelały pociskami burzącymi o masie 292 kg lub przeciwpancernymi o masie 340 kg na odległość 11,6–13,6 km z prędkością początkową 780–823 m/s[22][23]. Artylerię główną drugiego kalibru stanowiły dwa pojedyncze działa kal. 274 mm L/45 M1887, o masie 35 ton, także umieszczone w hydraulicznie obracanych wieżach o masie 79,1 tony na obu burtach na śródokręciu[17][24]. Na skutek silnego pochylenia dośrodkowego burt, wieże umieszczone były na wysokości pokładu górnego, na zewnątrz od prawej i lewej burty[18]. Armaty strzelały pociskami o masie 216–255 kg na odległość 12,8 km z prędkością początkową 780–800 m/s (początkowo z szybkostrzelnością 1 strzału na 4 minuty, zwiększoną później do 3 strzałów na 2 minuty)[21][23]. Zapas amunicji najcięższej artylerii wynosił od 50 (305 mm) do 80 (274 mm) pocisków na lufę[21].

Artylerię średnią stanowiło osiem pojedynczych, również umieszczonych w obracanych hydraulicznie cylindrycznych wieżach, szybkostrzelnych dział kal. 138 mm L/45 M1891 (faktyczny kaliber działa wynosił 138,6 mm)[21][23][f]. Armaty ważyły 4,58 tony każda, zaś wieże wraz z działami miały masę 11,2 tony[21]. Strzelały pociskami o masie 30 kg (masa naboju 48,6 kg) na odległość 8 km z prędkością początkową 770 m/s, a zapas amunicji wynosił 250 sztuk na lufę[21][23]. Na każdą z burt strzelały po cztery działa. Dwie wieże umieszczono na wysokości przedniego masztu na poziomie górnego pokładu, a reszta znajdowała się na poziomie głównego pokładu – cztery po obu stronach wież dział kal. 274 mm i dwie przy rufowej wieży działa kal. 305 mm[17][18].

Okręt uzbrojony był też w liczną artylerię małokalibrową, na którą składały się cztery pojedyncze działa kal. 65 mm L/50 M1891 (umieszczone na nadbudówkach dziobowej i rufowej), 12 pojedynczych dział Hotchkiss M1885 L/40 kal. 47 mm (zamontowanych na nadbudówkach i marsach masztów bojowych) oraz 8 rewolwerowych pięciolufowych działek kal. 37 mm L/20 M1885[17][18][g]. Działa kal. 65 mm miały masę 498 kg (540 kg z zamkiem) i strzelały pociskami o masie 4 kg z prędkością wylotową 715 m/s, z szybkostrzelnością do 15 strz./min[25]. Działa kal. 47 mm strzelały pociskami o masie 1,5 kg z szybkostrzelnością 20–25 strz./min, zaś w działkach kal. 37 mm używano pocisków o masie 0,5 kg, wystrzeliwanych z szybkością 25 strz./min[26]. Prócz tego na pancerniku zamontowano cztery pojedyncze wyrzutnie torped (dwie burtowe podwodne i dwie ruchome nawodne) kal. 450 mm[17][21][h].

Opancerzenie[edytuj | edytuj kod]

Pancerz okrętu miał łączną masę 3970 ton[16][i]. Jego podstawowym elementem był wykonany ze stali niklowej pas burtowy o grubości maksymalnej 450 mm na śródokręciu, zmniejszającej się w stronę dziobu i rufy do 305 mm (część górna; dolna miała grubość 250 mm na śródokręciu)[16]. Wysokość rozciągającego się na całej długości kadłuba pancerza burtowego wynosiła 2 metry, z czego 1,5 metra znajdowało się poniżej konstrukcyjnej linii wodnej[22][j]. Ponad nim rozciągał się pas pancerny o grubości 100 mm, chroniący podajniki amunicyjne dział kal. 305 i 274 mm, o wysokości od 2,51 metra na dziobie, poprzez 1,9 metra na śródokręciu i 1,12 metra na rufie[22].

Wypukły pokład pancerny wykonany ze stali miękkiej umieszczony został na górnej części głównego pasa burtowego i miał grubość od 70 mm na środku do 100 mm przy burtach; 0,9 metra poniżej znajdował się przeciwodłamkowy pancerz pokładowy o grubości 25 mm (przestrzeń między tymi pokładami pancernymi została podzielona na wiele małych przedziałów, wypełnionych węglem lub innymi zapasami)[18][22]. Wieża dowodzenia o kształcie walca miała ściany grubości 230 mm[22].

Wieże artylerii głównej kal. 305 i 274 mm były chronione pancerzem ze stali kowalnej o grubości 370 mm (dach 70 mm)[22]. Posadowione były na barbetach o grubości 150 mm[17][18][k]. Wieże artylerii średniej kal. 138 mm miały pancerz o grubości 102 mm (góra 20 mm)[22].

Służba[edytuj | edytuj kod]

Ilustracja przedstawiająca pancernik w morzu

Okręt został po raz pierwszy przyjęty do służby w celu przeprowadzenia prób 10 stycznia 1896 roku[8]. 14 września został wcielony czasowo do Eskadry Północnej w związku z wizytą cara[8]. Od 5 do 16 października 1896 roku „Charles Martel” wziął udział w zorganizowanej w Cherbourgu rewii morskiej na cześć cara Mikołaja II[13]. 21 grudnia nieopodal Brestu pancernik wszedł na mieliznę, w wyniku czego musiał być dokowany[13]. Okręt został oficjalnie przyjęty do służby w Marine nationale 20 lutego 1897 roku, jako pancernik eskadrowy (cuirassé d′escadre)[8]. 5 marca 1897 roku z powodu awarii maszynki sterowej okręt wszedł na skały i uszkodził dziób, naprawiony w maju w stoczni w Tulonie[13]. W 1897 roku liczbę dział kal. 47 mm powiększono do 18[21][l].

20 lipca 1897 roku pancernik uzyskał gotowość bojową, a 2 sierpnia został przydzielony do Eskadry Śródziemnomorskiej w Tulonie[8]. Stało się to mimo zastrzeżeń dotyczących funkcjonowania okrętowej artylerii[9][13]. „Charles Martel” został jednostką flagową 3. Dywizjonu Pancerników Eskadry Śródziemnomorskiej (w skład którego wchodziły ponadto „Marceau”, „Neptune” i „Magenta”)[13]. W 1897 roku „Charles Martel”, „Bouvet” i „Carnot” przepłynęły z Algieru do Tulonu utrzymując prędkość 17 węzłów[15]. Od 14 do 16 kwietnia 1898 roku rejs na pokładzie okrętu odbył prezydent Francji Félix Faure[13]. W dniach 11 października – 21 grudnia 1899 roku „Charles Martel” wraz z innymi okrętami Eskadry Śródziemnomorskiej odbył rejs do krajów Lewantu, zawijając do portów greckich, tureckich i egipskich[13]. W 1900 roku rewolwerowe działka kal. 37 mm zostały wymienione na półautomatyczne działka tego samego kalibru systemu Maxima[21]. Na początku XX wieku z okrętu zdemontowano nadwodne wyrzutnie torped[17]. Pancernik uczestniczył w licznych ćwiczeniach i manewrach, m.in. 3 lipca 1901 roku nieopodal Ajaccio został jako pierwszy w historii pancernik trafiony torpedą ćwiczebną wystrzeloną z zanurzonego okrętu podwodnego „Gustave Zédé” (po przeprowadzeniu ataku jednostka ledwo uniknęła staranowania przez pancernik „Jauréguiberry”)[27].

W 1902 roku „Charles Martel” został włączony w skład Dywizjonu Rezerwowego, grupującego najstarsze pancerniki[28]. Okręt nadal uczestniczył w corocznych manewrach floty francuskiej, m.in. w 1905 roku osiągając fatalne wyniki strzelań artyleryjskich (działa kal. 305 mm strzelały w odstępie 9 minut, zaś działa kal. 274 mm co 4 minuty)[28]. Podczas ćwiczeń przeprowadzonych w roku następnym na jaw wyszły problemy z ładunkami miotającymi do dział kal. 138 mm typu 7.2.96 SM (niestabilne spalanie prochu powodowało wypaczenie łusek i ich blokowanie w lufach)[28].

Ciągłe problemy z artylerią spowodowały przeniesienie okrętu w 1907 roku do Dywizjonu Szkolnego (wraz z pancernikami „Brennus” i „Hoche”)[28]. W 1909 roku „Charles Martel” został przeniesiony do stacjonującej nad Atlantykiem Eskadry Północnej, stając się jednostką flagową 2. Dywizjonu Pancerników (w skład którego wchodziły także „Jauréguiberry” i „Carnot”)[28]. W 1911 roku okręt uczestniczył na Morzu Śródziemnym w wielkich manewrach floty, wchodząc wraz z „Brennusem” w skład 2. Dywizjonu 3. Eskadry Liniowej, a na początku 1912 roku powrócił do Cherbourga[28]. W kwietniu 1913 roku jednostka przeszła do Brestu, gdzie skończyła aktywną służbę[28].

18 marca 1914 roku dowództwo floty podjęło decyzję o wycofaniu z dniem 1 kwietnia ze służby pancerników „Charles Martel”, „Brennus”, „Masséna” i „Carnot”[28]. Okręt został rozbrojony, ogołocony z wyposażenia i pozbawiony metali kolorowych[28]. Działa kal. 305 mm zostały w 1914 roku przerobione na haubice kolejowe kal. 370 mm M1915 i były wykorzystywane na froncie od 1916 roku[29]. Jako działa kolejowe od 1917 roku używano również zdjęte z okrętu armaty kal. 274 mm[29].

Stojąca w Breście jednostka została skreślona z listy floty 30 października 1919 roku, po czym została sprzedana na złom do Holandii 20 grudnia 1920 roku[8][m]. Cena sprzedaży wynosiła 675 000 franków[28]. Okręt został złomowany w Hendrik-Ido-Ambacht w 1922 roku[28][30].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Wodowanie 29 sierpnia 1893 według autorytatywnej monografii floty francuskiej Roberts 2021 ↓, s. 194, natomiast Glock 2016a ↓, s. 64 podaje 30 sierpnia 1893 roku, a starsze źródła: Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 293 – w kwietniu 1891 roku, a Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 191 20 sierpnia 1893 roku.
  2. ↑ Wymiary po zbudowaniu według autorytatywnej monografii opartej na dokumentach Roberts 2021 ↓, s. 193. Starsze źródła podawały długość całkowitą 119 m, szerokość 21,64 m i zanurzenie 8,38 m (Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 293).
  3. ↑ Gozdawa-Gołębiowski 1994 ↓, s. 532 podaje wyporność 11 881 ton; Leyland 1900 ↓, s. 233, Crowford 2000 ↓, s. 66 i Roberts 2021 ↓, s. 193 11 880 ton, zaś Labayle-Couhat 1974 ↓, s. 18 – 11 900 ton.
  4. ↑ Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 293, Gogin 2020 ↓ iCrowford 2000 ↓, s. 66 podają, że załoga pancernika liczyła 644 osoby, zaśJane 1900 ↓, s. 139, Leyland 1900 ↓, s. 233 iBrassey 1905 ↓, s. 263 podają liczbę 632.
  5. ↑ Crowford 2000 ↓, s. 66 podaje, że zasięg wynosił 6022 km (3252 Mm) przy prędkości 10 węzłów, zaśGogin 2020 ↓, że 4400 Mm przy prędkości 10 węzłów.
  6. ↑ Crowford 2000 ↓, s. 66 podaje, że wieże były obracane elektrycznie.
  7. ↑ Glock 2016a ↓, s. 68, 72 podaje, że na okręcie zamontowane były trzy działka rewolwerowe kal. 37 mm i dwa działka jednolufowe tego kalibru.
  8. ↑ Jane 1900 ↓, s. 139, Jane 1970 ↓, s. 97Leyland 1900 ↓, s. 233, iBrassey 1905 ↓, s. 263 podają, że okręt był wyposażony w sześć wyrzutni torped – dwie podwodne i cztery nawodne.
  9. ↑ Jane 1970 ↓, s. 97 podaje, że łączna masa opancerzenia wynosiła 3760 ton.
  10. ↑ Gogin 2020 ↓ podaje, że pancerz burtowy miał wysokość 2,3 metra, z czego pod wodą znajdowało się 1,8 metra.
  11. ↑ Identycznie podaje Jane 1970 ↓, s. 97. NatomiastGlock 2016a ↓, s. 67 podaje, że grubość barbet wynosiła 320 mm.
  12. ↑ Gogin 2020 ↓ podaje, że dodano cztery działa kal. 47 mm.
  13. ↑ Skreślenie z listy floty 30 września 1919 roku według Glock 2016b ↓, s. 58

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b Glock 2016a ↓, s. 62.
  2. ↑ Glock 2016a ↓, s. 62, 72.
  3. ↑ Olender 2019 ↓, s. 280.
  4. ↑ a b c Glock 2016a ↓, s. 63.
  5. ↑ Glock 2016a ↓, s. 62–63.
  6. ↑ Crowford 2000 ↓, s. 66.
  7. ↑ a b c d e Glock 2016a ↓, s. 64.
  8. ↑ a b c d e f g Roberts 2021 ↓, s. 194.
  9. ↑ a b c d Glock 2016a ↓, s. 72.
  10. ↑ Leyland 1900 ↓, s. 233.
  11. ↑ Brassey 1905 ↓, s. 263.
  12. ↑ Glock 2016a ↓, s. 65.
  13. ↑ a b c d e f g h i j Glock 2016b ↓, s. 55.
  14. ↑ a b Jane 1970 ↓, s. 97.
  15. ↑ a b Jane 1900 ↓, s. 139.
  16. ↑ a b c d e f g h Glock 2016a ↓, s. 66.
  17. ↑ a b c d e f g h i j k l Gogin 2020 ↓.
  18. ↑ a b c d e f g h i Gardiner, Chesneau i Kolesnik 1979 ↓, s. 293.
  19. ↑ Glock 2016a ↓, s. 64, 66.
  20. ↑ a b Glock 2016a ↓, s. 68, 72.
  21. ↑ a b c d e f g h i j k l m n Glock 2016a ↓, s. 68.
  22. ↑ a b c d e f g h Glock 2016a ↓, s. 67.
  23. ↑ a b c d Olender 2019 ↓, s. 91.
  24. ↑ Glock 2016a ↓, s. 66, 68.
  25. ↑ Chodnicki 2018 ↓, s. 109, 399–400.
  26. ↑ Chodnicki 2018 ↓, s. 109.
  27. ↑ Glock 2016b ↓, s. 55, 58.
  28. ↑ a b c d e f g h i j k Glock 2016b ↓, s. 58.
  29. ↑ a b Glock 2016b ↓, s. 65.
  30. ↑ Gardiner i Gray 1985 ↓, s. 191.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Maciej Chodnicki: Amerykańskie ciężkie okręty artyleryjskie na tle konstrukcji innych państw. Wyd. 2. T. 1: Predrednoty. Warszawa: ACAD, 2018. ISBN 978-83-62989-97-3.
  • Conway’s All The World’s Fighting Ships 1860-1905. Robert Gardiner, Roger Chesneau, Eugene M. Kolesnik (red.). London: Conway Maritime Press, 1979. ISBN 978-0-85177-133-5. (ang.).
  • Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906–1921. Robert Gardiner, Randal Gray (red.). London: Conway Maritime Press, 1985. ISBN 0-85177-245-5. (ang.).
  • Steve Crowford: Pancerniki i lotniskowce. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2000. ISBN 83-11-09060-2.
  • Michał Glock. Pięciu braci z Francji. Część 1. „Morza i okręty”. Nr specjalny 3. II (8), 2016. Warszawa: ZBiAM. ISSN 2450-3509. 
  • Michał Glock. Pięciu braci z Francji. Część 2. „Morza i okręty”. Nr 3. II (9), 2016. Warszawa: ZBiAM. ISSN 2450-2499. 
  • Ivan Gogin: CHARLES MARTEL battleship (1897). Navypedia. [dostęp 2020-12-04]. (ang.).
  • Jan Gozdawa-Gołębiowski, Tadeusz Wywerka Prekurat: Pierwsza wojna światowa na morzu. Warszawa: Lampart, 1994. ISBN 83-902554-2-1.
  • Jane’s Fighting Ships 1900. Fred T. Jane (red.). London: Sampson Low, Marston & Co., 1900. (ang.).
  • Jane’s Fighting Ships 1905/6. Fred T. Jane (red.). New York: ARCO Publishing Company, 1970. (ang.).
  • Jean Labayle-Couhat: French warships of World War I. London: Ian Allan Ltd., 1974. ISBN 0-7110-0445-5. (ang.).
  • Piotr Olender: Wojskowość morska okresu „pary i żelaza” (1860–1905). Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2019. ISBN 978-83-7889-862-7.
  • Stephen Roberts: French Warships in the Age of Steam 1859-1914. Seaforth Publishing, 2021. ISBN 978-1-5267-4533-0. (ang.).
  • The Naval Annual, 1905. T.A. Brassey (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1905. (ang.).
  • The Naval Annual, 1900. J. Leyland (red.). Portsmouth: J. Griffin and Co., 1900. (ang.).
Typy francuskich okrętów z okresu I wojny światowej
Drednoty
Okręty liniowe
Pancerniki obrony wybrzeża
Krążowniki pancerne
Krążowniki pancernopokładowe
Krążowniki lekkie
Niszczyciele
Torpedowce
Okręty podwodne
Kanonierki
Awiza
Ścigacze
Stawiacze min
Trałowce
Transportowce wodnosamolotów

Marine nationale

  1. ↑ a b c budowa anulowana/projekt
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae okręt pojedynczy (unikatowy)
  3. ↑ okręt zdobyczny
  4. ↑ a b c przebudowa
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Charles_Martel_(1893)&oldid=70125488”