Stary Zamek w Grodnie: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięcie odwołania do pliku Stary_Zamek2.jpg, ponieważ użytkownik Sealle skasował go z Commons |
drobne merytoryczne |
||
Linia 36: | Linia 36: | ||
== Historia == |
== Historia == |
||
=== Gród drewniano-ziemny === |
=== Gród drewniano-ziemny === |
||
Pierwszy drewniany gród istniał tu w czasach panowania książąt ruskich, co po raz pierwszy wzmiankowano w 1128 roku<ref>{{Cytuj|autor = Tadeusz Polak |tytuł = Zamki na Kresach |data = 1997 |isbn = 83-86351-11-X 83-907506-0-0 |inni = Andrzej Łotysz (fot.) |miejsce = Warszawa |wydawca = wyd. Pagina |s = 151 |oclc = 750970753}}</ref>. W obrębie wałów wzniesiono murowaną cerkiew (tzw. Dolna świątynia), którą datuje się na 2 połowę XII wieku<ref name=":0">{{Cytuj|autor=Maria Kałamajska-Saeed|rozdział=Kościoły i Klasztory Grodna (1)|tytuł=Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa trockiego tom IV/1|data=2012|isbn=978-83-89273-98-7|miejsce=Kraków|wydawca=Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie|s=8|praca=Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczpospolitej}}</ref> |
Pierwszy drewniany gród istniał tu w czasach panowania książąt ruskich, co po raz pierwszy wzmiankowano w 1128 roku<ref>{{Cytuj|autor = Tadeusz Polak |tytuł = Zamki na Kresach |data = 1997 |isbn = 83-86351-11-X 83-907506-0-0 |inni = Andrzej Łotysz (fot.) |miejsce = Warszawa |wydawca = wyd. Pagina |s = 151 |oclc = 750970753}}</ref>. W obrębie wałów wzniesiono murowaną cerkiew (tzw. Dolna świątynia), którą datuje się na 2 połowę XII wieku<ref name=":0">{{Cytuj|autor=Maria Kałamajska-Saeed|rozdział=Kościoły i Klasztory Grodna (1)|tytuł=Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa trockiego tom IV/1|data=2012|isbn=978-83-89273-98-7|miejsce=Kraków|wydawca=Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie|s=8|praca=Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczpospolitej}}</ref>. Przypuszczalnie to jej spalenie od pioruna zanotował [[Kodeks Hipacki|latopis hipacki]] w 1183 roku<ref>Zdzisław Durczewski, ''Stary zamek w Grodnie w świetle wykopalisk 1937-1938,'' Grodno 1939, s.18</ref>. Najpóźniej w [[1253]] roku [[Grodno]] zostało opanowane przez [[Mendog|Mendoga]] i tym samym przeszło we władanie [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]]. Pod koniec XIII wieku lub w 1 ćw. XIV wieku na dziedzińcu zbudowano z cegły gotyckiej kaplicę zamkową na planie kwadratu o boku 9 m (tzw. Górna świątynia)<ref name=":0" />. W 1277 roku wzmiankowano istnienie na terenie grodu murowanej wieży [[stołp]]u, będącej miejscem ostatecznej ochrony obrońców w razie oblężenia. Gród ten został zdobyty i zniszczony przez [[Zakon krzyżacki|Krzyżaków]] w latach 1284 i 1295. Kolejne najazdy Krzyżaków miały miejsce w 1305, 1306, 1311, 1314, 1328 roku. Po 1385 roku Jagiełło przekazał gród księciu [[Witold Kiejstutowicz|Witoldowi]]. Po tym, gdy Witold w 1389 roku zdradził Jagiełłę i uciekł do Krzyżaków, w kwietniu 1390 roku gród został zdobyty przez wojska Jagiełły. W 1393 roku gród ponownie oblegali Krzyżacy i go zniszczyli. Gdy na mocy [[Ugoda w Ostrowie|Ugody w Ostrowie]] Witold pogodził się z Jagiełłą, w [[1393]] roku [[gród]] ponownie objął Witold. |
||
=== Zamek gotycki === |
=== Zamek gotycki === |
||
Gród spłonął w [[1398]] w związku z czym Witold polecił wybudować na jego miejscu murowany [[zamek]] gotycki z pięcioma [[baszta]]mi i łączącymi je murami o grubości 3 metrów. Z tego założenia zachowały się do dzisiaj jedynie fragmenty. Po wybuchu w 1401 roku powstania antykrzyżackiego na Żmudzi, Krzyżacy w odwecie zaatakowali Grodno, jednak zamek wytrzymał oblężenie. W tym okresie zbudowano także Zamek Dolny (w miejscu dzisiejszego Nowego Zamku). |
Gród spłonął w [[1398]] w związku z czym Witold polecił wybudować na jego miejscu murowany [[zamek]] gotycki z pięcioma [[baszta]]mi i łączącymi je murami o grubości 3 metrów. Z tego założenia zachowały się do dzisiaj jedynie fragmenty. Po wybuchu w 1401 roku powstania antykrzyżackiego na Żmudzi, Krzyżacy w odwecie w 1402 roku zaatakowali Grodno, jednak zamek wytrzymał oblężenie. W tym okresie zbudowano także Zamek Dolny (w miejscu dzisiejszego Nowego Zamku). |
||
W XV wieku na Zamku Dolnym powstał Dom Królewski (tzw. ''Domus Regia''), który stał się główną rezydencją królewską. W [[1445]] roku [[Władcy Litwy|wielki książę litewski]] [[Kazimierz IV Jagiellończyk]] przyjął w nim poselstwo koronne, oferujące mu [[korona (atrybut)|koronę]] Królestwa Polskiego. Król zmarł na zamku w [[1492]] roku. Na zamku w Grodnie mieszkał i zmarł w 1483 roku także syn króla Kazimierza – [[Kazimierz (święty)|święty Kazimierz]]. Zamek przedstawiony jest na rycinie Grodna autorstwa Adelhausera-Zündta z lat 1567-1568 – nad zamkiem umieszczony jest napis ''Ary Latericia'' (budynek z cegły). Opis zamku zachował się w inwentarzu z 1578 r., w którym odnotowano cztery murowane wieże<ref>AGAD, AK, sygn. I/10, k. 6–7</ref>. |
W XV wieku na Zamku Dolnym powstał Dom Królewski (tzw. ''Domus Regia''), który stał się główną rezydencją królewską. W [[1445]] roku [[Władcy Litwy|wielki książę litewski]] [[Kazimierz IV Jagiellończyk]] przyjął w nim poselstwo koronne, oferujące mu [[korona (atrybut)|koronę]] Królestwa Polskiego. Król zmarł na zamku w [[1492]] roku. Na zamku w Grodnie mieszkał i zmarł w 1483 roku także syn króla Kazimierza – [[Kazimierz (święty)|święty Kazimierz]]. Zamek przedstawiony jest na rycinie Grodna autorstwa Adelhausera-Zündta z lat 1567-1568 – nad zamkiem umieszczony jest napis ''Ary Latericia'' (budynek z cegły). Opis zamku zachował się w inwentarzu z 1578 r., w którym odnotowano cztery murowane wieże<ref>AGAD, AK, sygn. I/10, k. 6–7</ref>. |
Wersja z 11:51, 28 lis 2019
Stary Zamek w Grodnie | |
Państwo | |
---|---|
Miejscowość | |
Typ budynku | |
Architekt |
budowniczy - Antonio Greppi z Ronco (de Greto, Degryp, Greppi); Józef Roiten ze Lwowa |
Rozpoczęcie budowy | |
Ważniejsze przebudowy |
ok. 1580, 1674, 1740, 1845 |
Zniszczono |
1659, 1729, 1735 |
Pierwszy właściciel | |
Położenie na mapie Grodna | |
Położenie na mapie Białorusi | |
Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego | |
53°40′38″N 23°49′23″E/53,677222 23,823056 | |
Strona internetowa |
Stary Zamek – zamek królewski w Grodnie, miejsce sejmów walnych I Rzeczypospolitej. Miejsce śmierci królów Polski: Kazimierza Jagiellończyka i Stefana I Batorego, a także patrona Rzeczypospolitej św. Kazimierza.
Historia
Gród drewniano-ziemny
Pierwszy drewniany gród istniał tu w czasach panowania książąt ruskich, co po raz pierwszy wzmiankowano w 1128 roku[1]. W obrębie wałów wzniesiono murowaną cerkiew (tzw. Dolna świątynia), którą datuje się na 2 połowę XII wieku[2]. Przypuszczalnie to jej spalenie od pioruna zanotował latopis hipacki w 1183 roku[3]. Najpóźniej w 1253 roku Grodno zostało opanowane przez Mendoga i tym samym przeszło we władanie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pod koniec XIII wieku lub w 1 ćw. XIV wieku na dziedzińcu zbudowano z cegły gotyckiej kaplicę zamkową na planie kwadratu o boku 9 m (tzw. Górna świątynia)[2]. W 1277 roku wzmiankowano istnienie na terenie grodu murowanej wieży stołpu, będącej miejscem ostatecznej ochrony obrońców w razie oblężenia. Gród ten został zdobyty i zniszczony przez Krzyżaków w latach 1284 i 1295. Kolejne najazdy Krzyżaków miały miejsce w 1305, 1306, 1311, 1314, 1328 roku. Po 1385 roku Jagiełło przekazał gród księciu Witoldowi. Po tym, gdy Witold w 1389 roku zdradził Jagiełłę i uciekł do Krzyżaków, w kwietniu 1390 roku gród został zdobyty przez wojska Jagiełły. W 1393 roku gród ponownie oblegali Krzyżacy i go zniszczyli. Gdy na mocy Ugody w Ostrowie Witold pogodził się z Jagiełłą, w 1393 roku gród ponownie objął Witold.
Zamek gotycki
Gród spłonął w 1398 w związku z czym Witold polecił wybudować na jego miejscu murowany zamek gotycki z pięcioma basztami i łączącymi je murami o grubości 3 metrów. Z tego założenia zachowały się do dzisiaj jedynie fragmenty. Po wybuchu w 1401 roku powstania antykrzyżackiego na Żmudzi, Krzyżacy w odwecie w 1402 roku zaatakowali Grodno, jednak zamek wytrzymał oblężenie. W tym okresie zbudowano także Zamek Dolny (w miejscu dzisiejszego Nowego Zamku).
W XV wieku na Zamku Dolnym powstał Dom Królewski (tzw. Domus Regia), który stał się główną rezydencją królewską. W 1445 roku wielki książę litewski Kazimierz IV Jagiellończyk przyjął w nim poselstwo koronne, oferujące mu koronę Królestwa Polskiego. Król zmarł na zamku w 1492 roku. Na zamku w Grodnie mieszkał i zmarł w 1483 roku także syn króla Kazimierza – święty Kazimierz. Zamek przedstawiony jest na rycinie Grodna autorstwa Adelhausera-Zündta z lat 1567-1568 – nad zamkiem umieszczony jest napis Ary Latericia (budynek z cegły). Opis zamku zachował się w inwentarzu z 1578 r., w którym odnotowano cztery murowane wieże[4].
Zamek w czasach Stefana Batorego
Powrót do świetności zamku górnego nastąpił w czasach panowania króla Stefana Batorego, który w trakcie wojny z Moskwą w latach 1577-1582 o Inflanty uczynił z zamku swoją główną rezydencję. Z inicjatywy Batorego zamek został przebudowany w ciągu lat 1580-ch w stylu manierystycznym przez architekta Józefa Roitena i budowniczego Antonio de Greto (Degryp, Greppi). Król Stefan Batory zmarł na zamku w Grodnie 12 grudnia w 1586 roku. Wygląd zamku z 1 połowy XVII wieku przedstawia inwentarz z 1650 roku.
W grudniu 1659 roku zamek został zniszczony przez wojska moskiewskie pod dowództwem Iwana Chowańskiego[5].
Zamek w czasach Jana III Sobieskiego jako siedziba Sejmu
Na Sejmie pacyfikacyjnym w 1673 roku na wniosek posłów litewskich podjęto decyzję by w Grodnie odbywał się co trzeci sejm zwyczajny Rzeczypospolitej. W związku z tą decyzją pod nadzorem kanclerza wielkiego litewskiego i starosty grodzieńskiego Krzysztofa Zygmunta Paca w latach 1673-1678 przebudowano zamek i wzniesiono przy murze od strony Niemna specjalny piętrowy czworokątny budynek mieszczący Izbę Poselską i Izbę Senatorską. Przebudowę tę upamiętniła specjalna tablica wmurowana nad bramą zamkową[6]. W trakcie Wielkiej wojny północnej (na ziemiach Rzeczypospolitej toczonej od 1701 roku) zamek został częściowo uszkodzony przez wojska szwedzkie Karola XII, o czym świadczy inwentarz sporządzony w 1708 r., w którym odnotowano zerwane okna, drzwi, dachówki i posadzki. Po wojnie Zamek nie powrócił już do swojej poprzedniej funkcji. Od 1718 r. król zatrzymywał się w pałacu Sapiehów przy Rynku, a w głębi parceli, na której stał budynek, wybudowane zostało drewniane skrzydło na Izbę Senatorską i Izbę Poselską. W 1729 roku mur od strony rzeki oraz czworoboczna wieżą osunęły się do Niemna, a dodatkowo w 1735 roku zamek zniszczył pożar. Stary Zamek został odbudowany za czasów Augusta III około 1740 roku przy okazji budowy nowego pałacu na sąsiednim wzgórzu, ale przeznaczony miał być już jedynie dla urzędników dworskich.
Zamek w czasach Augusta III Sasa
W związku z tym, że stary zamek nie mógł w sposób dostateczny pełnić swoich funkcji, król August III Sas na potrzeby reprezentacyjne wybudował w latach 1737-1742 na sąsiednim wzgórzu barokowy pałac zwany Nowym Zamkiem, jednak Stary Zamek także przypuszczalnie został wyremontowany o czym świadczą rzuty elewacji z około 1740 roku w stylu saskiego baroku. Przebudowa ta miała jednak na celu jedynie w celu umieszczenia na starym zamku niższych rangą oficjalistów i urzędników dworskich[7][8]. W 1769 roku na Starym Zamku znajdowała się Izba Sądowa, Archiwum Grodzkie, Archiwum Ziemskie, Archiwum Komisji Skarbowej Wielkiego Księstwa Litewskiego, mieszkanie namiestnika skarbowego, Kasa Rzeczypospolitej, skarbiec, mieszkania m.in. burgrabiego i kasjera, kuchnia, spiżarnia oraz wozownia i trzy stajnie zbudowane na sposób pruski[9]. Z dokumentu z około 1780-1783 roku wynika, że na Starym Zamku mieściła się m.in. kancelaria grodzka i ziemska, kasa, izba sądowa[10]. W latach 1783-1784 pod kierunkiem architekta królewskiego Józefa Sacco przeprowadzono remont Starego Zamku w związku z przygotowaniami do Sejmu.
Zamek jako koszary
Po 1845 roku stary zamek został przebudowany na koszary rosyjskiej armii. Wtedy też obniżono kryty dachówką dach na Pałacu Batorego, uproszczono jego elewacje oraz przekształceniu uległy wnętrza pałacu.
Czasy współczesne
Po odzyskaniu przez Polskę Grodna w 1919 roku, stary zamek został przystosowany do pełnienia funkcji muzealnych – jego twórcą i kustoszem był Józef Jodkowski (1890–1950), miłośnik miasta, historyk i archeolog, autor wielu prac o Grodnie i ziemi grodzieńskiej. Powstały także niezrealizowane projekty przebudowy zamku. Po 1939 roku w czasie II wojny światowej większość zbiorów zgromadzonych na zamku uległo rozkradzeniu. Zachował się jednak m.in. oryginalny testament Tadeusza Kościuszki z 1817 roku, który prezentowany jest obecnie w muzeum[11]
Około 1993 roku powstał plan przebudowy istniejących budynków zamkowych w stylistyce nawiązującej do wyglądu zamku z końca XVI wieku, czyli z czasów panowania Stefana Batorego[12]. Projekt ten w 2017 roku został skierowany do realizacji. W 2018 roku w związku z rozpoczęciem odbudowy, nie zmierzajacej jednak do odtworzenia historycznego wyglądu zamku[13], wyburzono część górną bramy oraz sklepienie nad korytarzem łączącym bramę i pałac Batorego[14].
-
Fragment widoku Grodna - po lewej stronie Stary Zamek, po prawej gotycki Domus Regia z XV wieku na terenie obecnego Zamku Nowego -
Zamek około 1600 roku na rycinie Makowskiego -
Pozostałości gotyckiej piwnicy -
Stary Zamek w Grodnie na fresku z poł. XVII wieku -
Elewacja Pałacu Batorego po barokowej przebudowie wg rysunku z ok. 1740 r. -
Elewacja Pałacu Batorego na Starym Zamku w Grodnie ok. 1740 -
Stary Zamek w 1845 roku -
Projekt odbudowy zamku z lat 30. XX wieku -
Plan zamku z 1938 roku
-
Korytarz barokowy - foto z 1932 r.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Tadeusz Polak , Zamki na Kresach, Andrzej Łotysz, Warszawa: wyd. Pagina, 1997, s. 151, ISBN 83-86351-11-X, ISBN 83-907506-0-0, OCLC 750970753 .
- ↑ a b Kościoły i Klasztory Grodna (1), [w:] Maria Kałamajska-Saeed , Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa trockiego tom IV/1, [w:] Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczpospolitej, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie, 2012, s. 8, ISBN 978-83-89273-98-7 .
- ↑ Zdzisław Durczewski, Stary zamek w Grodnie w świetle wykopalisk 1937-1938, Grodno 1939, s.18
- ↑ AGAD, AK, sygn. I/10, k. 6–7
- ↑ Volumina Legum, tom 5, Petersburg 1860, s.214
- ↑ J. Kowalczyk, Pałace i dwory późnobarokowe w mieście sejmowym Grodnie, [w:] Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI–XVIII w., red. J. Lileyko, Lublin 2000, s. 451
- ↑ J. Lileyko, Przebudowa grodzieńskich pałaców Batoriańskiego i Sapieżyńskiego na gmach sejmowy w 1717–1718 roku, [w:] Między Padwą a Zamościem: Studia z historii sztuki i kultury nowożytnej ofiarowane Profesorowi Jerzemu Kowalczykowi, [kom. red. Marta i Wojciech Boberscy et al.], Warszawa 1993, s. 263–279
- ↑ P.J. Jamski, Pałace niedoszłego króla. Artystyczne przygotowania Kazimierza Jana Sapiehy do sejmu grodzieńskiego w roku 1693, [w:] "Studia nad sztuką renesansu i baroku", t. 6: Fundator i dzieło w sztuce nowożytnej, cz. 1, pod red. J. Lileyki i I. Rolskiej-Boruch, Lublin 2005, s. 53–82
- ↑ Lietuvos valstybės istorijos archyve, f. 11, ap. 1, b. 1094, 1.
- ↑ BUW, Gabinet Rycin, Zb. Król., P.187, nr 165, Dokument przy planach pałacu grodzieńskiego.
- ↑ Michał Sobecki: Kultura symboliczna a tożsamość. Białystok: Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie, 2007, s. 166. ISBN 978-83-89190-99-4.
- ↑ Як можа выглядаць адноўлены Стары замак у Горадні – Беларуская Інтэрнэт-Бібліятэка КАМУНІКАТ.org.
- ↑ Adam Białous: Odbudowa zamku w Grodnie. Rekonstrukcja czy twórcza swoboda?. PCh24.pl, 2018-09-25. [dostęp 2018-09-25].
- ↑ ZAMKI W POLSCE • Grodno [online], www.forum.zamki.pl [dostęp 2018-05-28] (pol.).
Bibliografia
opracowania
- Dubas-Urwanowicz E., Grodno do XVIII wieku. Miasto i ludność, [w:] Grodno w XVIII wieku. Miasto i ludność (na tle trendów rozwojowych od średniowiecza do 1939 roku), red. A. Woltanowski, J. Urwanowicz, Białystok 1997
- Zdzisław Durczewski, Stary zamek w Grodnie w świetle wykopalisk 1937-1938, Grodno 1939, s.18
- Kieszkowski Witold, Grodno średniowieczna Troja, Arkady nr 7, 1937, s.550
- Sprawozdanie Wojewódzkiego Komitetu Uczczenia Króla Stefana Batorego z prac na Starym Zamku w Grodnie (1933 – 1937). – Grodno: Wydawnictwo Wojewódzkiego Komitetu Uczczenia Króla Stefana Batorego w Grodnie, 1938. – 46 s.
- Jankowski T., Śmierć Stefana Batorego w Grodnie, Grodno 1930
- Tkaczou Michaił Aleksandrowicz (Ткачоў Міхаіл Аляксандравіч), "Zamki Bełarusi" ("Замки Беларуси"), Minsk 2007, ISBN 978-985-01-0706-0
- Polak Tadeusz, Zamki na kresach: Białoruś, Litwa, Ukraina, Pracownia Badań i Konserwacji Obiektów Zabytkowych, Wydawnictwo "Pagina", Warszawa 1997, s.151, ISBN 83-86351-11-X
- Bożena Wierzbicka , Gmachy i wnętrza sejmowe w Polsce, Warszawa: Kancelaria Sejmu, 1998, s. 106, ISBN 83-7059-285-6, OCLC 169956315 .
- Wojciechowski Jarosław, Stary zamek w Grodnie, I // Biuletyn Historii Sztuki i Kultury Nr. 2. – Warszawa: Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej, 1938
- Wojciechowski Jarosław, Stary zamek w Grodnie, II // Biuletyn Historii Sztuki i Kultury Nr. 3. – Warszawa: Zakład Architektury Polskiej i Historii Sztuki Politechniki Warszawskiej, 1938
- Віцько Д., Да пытання пра выгляд Верхняга замка ў Горадні часоў Вітаўта, „Arche. Гарадзенскі міленіум” 2014, № 11.
- Волкаў М. (Volkau Mikoła), Архітэктура Старога замку часоў Вітаўта ў Гародні, „Беларускі гістарычны часопіс” 2014, № 2
- Волкаў М., Архітэктура Старога замка ў Гродна ў XVI – XVIII стст.: выгляд і прызначэнне збудаванняў размешчаных уздоўж нёманскай сцяны / The architecture of Hrodna Old castle in 16th – 18th: view and function of buildings along the Nioman wall // Беларускі гістарычны часопіс, 2015, №11, 5-22.
- Волкаў М.А., Аб некаторых аспектах архітэктуры Старога замка ў Горадні часоў Стэфана Баторыя / On some aspects of the architecture of the Old castle in Hrodna (Belarus) under Stephen Báthory, Краязнаўчыя запіскі, 2013, № 9, s. 16-20.
źródła archiwalne
- AGAD, Archiwum Kameralne, sygn. I/10, III/421; III/422; III/427; III/429.
- AGAD, F. 459, Dz. 1, Nr 5, s. 33-41 (Inwentarz z 1730 roku)
- AGAD, Archiwum Radziwiłłów, dz. VI, sygn. II-55.
- AGAD, Archiwum Tyzenhauza, sygn. D-18, D-25/81.
- Archiwum Państwowe w Poznaniu, sygn. 2103.
- Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Rycin, Zb. Król. P.187 nr 160, 164, 165.
- Hauptstaatsarchiv Dresden, R. Schr. VII, fach. 87 nr 9 cc, fach. 89 nr 2 H 34, fach. 87 nr 9 dd/1 i etc.
- Lietuvos Vaistybes Istorijos Archyvas, f. 11, ap. 1, b. 1378, l. 1.
- Lietuvos Vaistybes Istorijos Archyvas, F.110.A.1.B.3.P. 2-3v. (Inwentarz z 1680 roku)
- Lietuvos Vaistybes Istorijos Archyvas, SA-11291.S. 2v-5 (Inwentarz z 1712 roku)
Źródła drukowane
- VL, t. 1, Petersburg 1860.
- VL, t. 5, Petersburg 1860.