Izyda
| ||||
| Izyda w hieroglifach |
| bogini płodności, opiekunka rodzin | |
 Figurka Izydy karmiącej Horusa | |
| Występowanie | |
|---|---|
| Wcielenie zwierzęce |
krowa |
| Teren kultu | |
| Rodzina | |
| Ojciec | |
| Matka | |
| Mąż | |
| Rodzeństwo | |
| Dzieci | |
Izyda (stgr. Ἶσις Isis, dopełniacz Ἴσιδος Isidos, egip. Iset, Iszet) – w mitologii egipskiej bogini płodności, opiekunka rodzin. W okresie rzymskim uważana za jedno z wcieleń Wielkiej Macierzy. Przypisywanym jej niekiedy zwierzęciem kultowym była krowa[potrzebny przypis].
W mitologii egipskiej
Bogini o nieznanym w istocie pochodzeniu. Przypuszczalnie kult jej wywodził się z Iseum – miasta w XII nomie Dolnego Egiptu. W mitach egipskich występowała jako córka bogini Nut i boga Geba, siostra Neftydy, Seta i Ozyrysa, a zarazem małżonka tego ostatniego. Kiedy Set zabił Ozyrysa, Izyda odnalazła jego poćwiartowane ciało i wraz z Neftydą przywróciła męża do życia. Była matką Horusa. Zaopiekowała się małym Anubisem (synem Seta i Neftydy), gdy Neftyda (żona Seta) porzuciła synka ze strachu przed mężem. Wszędzie jest ukazywana jako najlepsza Matka, wcielenie dobroci. Wraz z bratem i synem należała do naczelnej triady bóstw Egiptu.
Według innych źródeł była siostrą Horusa. Egipcjanie nierzadko utożsamiali ją z Hathor, którą w późniejszej kosmogonii wyparła i zastąpiła w roli matki Horusa. W świecie klasycznym była identyfikowana z innymi licznymi boginiami, m.in. z Demeter, Ateną, Selene, Persefoną, Tetydą. Za jej duszę i zarazem niebiański symbol uważano gwiazdę Sothis – Syriusz.
W sztuce z reguły występuje w ludzkiej postaci, nie posiadając żadnego symbolu zwierzęcego. Wielu badaczy uważa, że wyobrażenie Izydy z małym Horusem wywarło wpływ na ukształtowanie obrazu Madonny z Dzieciątkiem w ikonografii chrześcijańskiej[1][2].
W okresie hellenistycznym
Od momentu podboju Egiptu przez Aleksandra Macedońskiego kult Izydy uległ silnej hellenizacji, a Serapejon w Aleksandrii stał się najważniejszą świątynią, w której była czczona. W tej uwspółcześnionej formie obok Izydy występował jej nowy towarzysz Serapis, a jej syn Horus otrzymał nowe, greckie imię Harpokrates. Świątynie poświęcone bogini otrzymywały odtąd dwie różne nazwy: albo Serapejon (od imienia jej partnera), albo Izydejon (od jej własnego imienia). Kobiety z dynastii Ptolemeuszy uznawały Izydę za swoją protektorkę. Żona Ptolomeusza II, Arsinoe, występowała publicznie jako żywe wcielenie bogini, nosząc symboliczne dla niej szaty i atrybuty. Naśladowała ją Kleopatra VII.
Ośrodki kultu i jego zasięg
Najważniejsze ośrodki kultu – poza Aleksandrią – znajdowały się w Chem i Busiris w Delcie (Dolnym Egipcie), na nilowej wyspie File oraz w Abydos (Abdżu) i Koptos (Gebtu) w Górnym Egipcie. Ponadto w okresie hellenistyczno-rzymskim sławne było sanktuarium bogini Neith w Sais (Delta), którą utożsamiano tam z Izydą i Ateną.
Z ziem egipskich kult bogini rozprzestrzenił się we wszystkich koloniach greckich i w całym basenie Morza Śródziemnego – głównie w miastach nadmorskich, gdzie była ona czczona jako patronka marynarzy i kupców, z przydomkiem Pelagia, co znaczy "Morska". W Aleksandrii szczególną cześć odbierała jako Izys Faria (od latarni morskiej na wyspie Faros, wskazującej żeglarzom drogę do portu). W Grecji, w Koryncie stała się tak popularna, że zajęła miejsce naczelnego bóstwa miasta. W II w. p.n.e. jej kult dotarł na Sycylię i do Italii. W Kampanii, w Puteoli – wówczas najważniejszym mieście portowym południa, powstał Serapejon, a w Herkulanum i Pompejach – Izydejony. Stąd kult bogini dotarł do Rzymu. Senat rzymski usiłował zapobiegać napływowemu kultowi, jednak zburzony w roku 48 p.n.e. ołtarz Izydy został odbudowany pięć lat później[3]. Cesarz Kaligula na Polu Marsowym wybudował świątynię bogini, zwanej tam Izydą Polną (Isis Campensis). Jej wyznawcami byli także Domicjan i Kommodus. Kolejny okazały Serapejon powstał w II w. w cesarskiej rezydencji Villa Hadriana (dzis. Tivoli).
Na północy Italii głównym centrum kultu była Akwileja, sięgał on jednak we wschodnich prowincjach cesarstwa aż po Panonię (tj. Węgry), a na zachodzie po Hiszpanię i francuską Bretanię. W Niemczech wspólne sanktuarium Izydy i Wielkiej Macierzy (Kybele) odkryto w Moguncji, we Francji ślad tego kultu pozostał np. w nazwie miejscowości Izieux. W basenie śródziemnomorskim świątynie bogini umiejscowiono nie tylko w Libii, Tunezji, Libanie i Turcji, lecz także w Sudanie i Jordanii[4]. Kult Izydy z pewnością przetrwał aż do pierwszej połowy VI w. n.e., gdyż wówczas cesarz Justynian nakazał zamknięcie sanktuarium na wyspie File (550 r.).
Formy kultu
Głównym świętem Izydy w Rzymie były jesienne Isia, odbywające się między 28 października a 4 listopada. Jego treścią był odtwarzany mit o Izydzie i Ozyrysie. Kolegium sakralne składało się z dożywotnich duchownych, ubierających się w olśniewająco białe szaty. Na ich czele stał najwyższy kapłan, propheta, czyli prorok. Wyznawcy bogini, tak mężczyźni, jak i kobiety, byli stowarzyszeni w różnych bractwach. Członkowie bractwa "pastoforów" w czasie religijnych procesji nosili kapliczki z posążkami bogini i z symbolami jej kultu. Bractwo "melaneforów" (czarne kolegium) ubierało się w czarne szaty. Także złotą figurkę krowy, jako wyobrażenie Izydy, przystrajano w czarną szatę jako symbol cierpienia bogini[5]. Istniało też kolegium "hipostolów" i tak zwani "pausarii", którzy się opiekowali ołtarzykami wystawianymi bogini. Charakterystycznym instrumentem obrzędowym było metalowe brzękadło zwane sistrum.
Obok kultu publicznego pod koniec okresu hellenistycznego powstały misteria na cześć Izydy. Kult misteryjny zarezerwowany był dla wtajemniczonych, miał charakter ezoteryczny, opierał się na wierze w zmartwychwstanie po śmierci (tak jak zmartwychwstał dzięki Izydzie Ozyrys)[6].
W literaturze i sztuce
Z autorów antycznych o Izydzie pisali: Herodot, Tacyt w swych Dziejach (IV,83), Plutarch w traktacie De Iside et Osiride, Dionizjos z Halikarnasu i Józef Flawiusz. Wyjątkowo wiele miejsca poświęcił jej kultowi i obrzędom w jedenastej księdze swej powieści Metamorphoseon libri XI (pol. przekł. Metamorfozy albo złoty osioł) Apulejusz z Madaury, o którym sądzi się, iż sam był wtajemniczonym w misteria (mystą) i skorzystał w tym przypadku z własnej wiedzy i doświadczeń.
W sztuce Izyda była często przedstawiana w pozycji siedzącej z małym Horusem na kolanach lub przy piersi oraz jako kobieta z dyskiem słonecznym między krowimi rogami i berłem lub znakiem anch w dłoni. Jako Izyda Pelagia była wyobrażana z żaglem w dłoni. Bogini poświęcona była róża, a korona z róż zwanych "świętymi różami abisyńskimi" stanowiła część wyposażenia zmarłych.
W czasach nowożytnych temat kultu Izydy literacko podjął Friedrich Schiller w balladzie Der verschleierte Bild zu Sais (1795). Swą pierwszą powieść poświęcił jej Auguste de Villiers de L'Isle-Adam (Isis, 1862). Do poświęconych jej wczesnych utworów muzycznych należy tragedia liryczna Isis (1677) Jeana Baptiste Lully'ego, a wśród dzieł wspominających Izydę i Ozyrysa istotne miejsce zajmuje śpiewogra (singspiel) Wolfganga Amadeusa Mozarta Czarodziejski flet (KV 620). W okresie międzywojennym poemat symfoniczny Isis skomponował (1923) George Enescu, francuski twórca rumuńskiego pochodzenia.
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Michael P. Carroll: The Cult of the Virgin Mary: Psychological Origins. Princeton, New Jersey: Princeton University Press, 1986, s. 111. ISBN 0-691-02867-2.
- ↑ Maria Vassilaki: Images of the Mother of God: Perceptions of the Theotokos in Byzantium. Aldershot: Ashgate Publishing, 2005, s. 4. ISBN 0-7546-3603-8.
- ↑ Misteria dramatyczne. W: Jan Wierusz-Kowalski: Dramat a kult. Warszawa: KAW, 1987, s. 83. ISBN 83-03-01804-3.
- ↑ Laurent Bricault, Atlas de la diffusion des cultes isiaques, Paris 2001.
- ↑ Plutarch, O Izydzie i Ozyrysie 366E, UAM 2003.
- ↑ F. Le Corsu, Isis. Mythe et mystère, Paris 1977.
Literatura przedmiotu
- Jaroslav Černy: Religia starożytnych Egipcjan. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1972
- Jadwiga Lipińska, Marek Marciniak: Mitologia starożytnego Egiptu. Wyd.3, Warszawa: Wyd. Artystyczne i Filmowe, 1986
- Ada Russo Pavan: Tajemna wiedza Egiptu. Łódź: Wydawnictwo "Ravi", 2002
- Gisela Schoeller: Izyda. W poszukiwaniu boskiej tajemnicy. Wyd. 1. Wrocław: Wydawnictwo "Astrum", 2000. ISBN 83-7249-059-7.
Linki zewnętrzne
- Fellowship of Isis (ang.)