Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu
 117/31 z dnia 10.03.1931[1]
| |||||||||||||||||
| kościół parafialny, bazylika mniejsza | |||||||||||||||||
 Widok od wschodu | |||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||||||||||||
| Miejscowość | |||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||
| Parafia | |||||||||||||||||
| bazylika mniejsza • nadający tytuł |
od 13 lipca 2008 | ||||||||||||||||
| Wezwanie |
Imienia Najświętszej Maryi Panny, odpust 12 września, na pamiątkę zwycięstwa pod Wiedniem | ||||||||||||||||
| Wspomnienie liturgiczne |
12 września | ||||||||||||||||
| Przedmioty szczególnego kultu | |||||||||||||||||
| Cudowne wizerunki |
cudowna figura Madonny Uśmiechniętej i Dzieciątka Jezus – koronowana | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Położenie na mapie Inowrocławia  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie powiatu inowrocławskiego  | |||||||||||||||||
 52°48′00,27″N 18°15′48,77″E/52,800075 18,263547
| |||||||||||||||||
| Strona internetowa | |||||||||||||||||
Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu, tzw. Ruina – najstarszy kościół Inowrocławia i jeden z najstarszych na Kujawach, sięgający metryką końca XII wieku. Pełni funkcję kościoła parafialnego, a od 2008 roku nosi tytuł bazyliki mniejszej. Najcenniejszy, pod względem artystycznym i historycznym, zabytek miasta.
Właścicielem kościoła jest Parafia Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Budowla znajduje się na szczycie morenowego wyniesienia, zwanego Białą Górą, ze śladami osadnictwa od czasów rzymskich. Otoczona jest najstarszym (częściowo zachowanym) inowrocławskim cmentarzem[2]. Powstanie kościoła datuje się na koniec XII lub początek XIII wieku. Fundator ani dokładny czas budowy nie są znane. Najprawdopodobniej kościół zaczęto budować w drugiej połowie XII wieku z fundacji księcia Leszka, syna Bolesława Kędzierzawego, dzięki dochodom z produkcji soli. Na początku wzniesiono kamienną nawę i prezbiterium. Jego fundamenty celowo posadowiono na pięciu symetrycznie ułożonych szkieletach. Prawdopodobnie związane było to z chrześcijańskim kultem relikwii[3], splątanym w ówczesnej religijności ludowej z pogańskim kultem tzw. "ofiary budowlanej"[4]. Ceglane wieże powstały w drugiej fazie budowy, na początku XIII wieku.
Znaczna, jak na kościół jednonawowy, szerokość korpusu (12,40 m) pozwala przypuszczać, że pierwotnie planowano podział wnętrza na trzy nawy, który nie został jednak zrealizowany. Surowość i prostota form architektonicznych sugeruje pochodzenie architekta i jego pomocników z Brandenburgii lub Saksonii, gdzie powstawały podobne budowle. Wymiary ciosów granitowych są zbliżone wysokością do zastosowanych w opactwie w Czerwińsku, co wiązać się może z udziałem mazowieckiego warsztatu kamieniarskiego we wznoszeniu budowli. Romańskie partie ceglane, zbudowane w wątku wendyjskim, wskazują na sprowadzenie warsztatu cegielniczego z Brandenburgii lub ze Śląska.
6 listopada 1233 r. był miejscem synodu diecezjalnego biskupa kujawskiego Michała, co sugeruje ukończenie prac budowlanych przed tą datą. Ze względu na siedzibę dworu książęcego w Inowrocławiu kościół mógł pełnić rolę kolegiaty od lat 30. XIII wieku aż do roku 1327. W XIV wieku prezbiterium zostało przedłużone w kierunku wschodnim, a półkolista apsyda zastąpiona zamknięciem wielobocznym, opiętym przyporami.
W końcu XVI wieku zaczął tracić na znaczeniu, stając się kościołem filialnym. W 1779 r. zawaliła się ściana wschodnia prezbiterium z częścią sklepień. W 1792 r. odbudowano częściowo zawaloną wieżę południową i ponownie przebudowano prezbiterium, zamykając je ścianą prostą.
W 1816 r. zamknięto kościół ze względu na grożącą katastrofę budowlaną. Zniszczony w pożarze w grudniu 1834 roku, zamienił się w ruinę. W latach 1900-1902 został poddany rekonstrukcji (z inicjatywy księdza Antoniego Laubitza) według projektu Juliusza Kothego, konserwatora zabytków prowincji poznańskiej. Zgodnie z zasadą jedności stylu usunięto wówczas ślady prezbiterium gotyckiego i przebudowy barokowej, a odtworzono m.in. półkolistą, romańską apsydę.
W latach międzywojennych był kościołem gimnazjalnym. W czasie okupacji hitlerowcy zamienili zabytek na magazyn mebli i ukradli dzwony. Po wojnie zdewastowaną w 1945 r. budowlę poddano kolejnym renowacjom, poprzedzonym sondażowym badaniom archeologicznym w latach 1950–1952 i oględzinom komisji konserwatorskiej. Wzmocniono całą konstrukcję, wyłożono płytami ceramicznymi posadzkę i na nowo zaaranżowano wnętrze, eksponując surowość kamienno-ceglanych ścian i wstawiając w okna witraże. W 1979 r. ponownie na wieży zawisły dzwony.
3 maja 1980 r., dekretem prymasa Stefana Wyszyńskiego, przywrócono rangę kościoła parafialnego. Proboszczem mianowano księdza Tadeusza Kościelnego. W sierpniu 1981 r. w salce na wieży odbyło się zebranie założycielskie inowrocławskiego Klubu Inteligencji Katolickiej. Na mocy decyzji Stolicy Apostolskiej z 10 kwietnia 2008 r. kościół podniesiono do rangi bazyliki mniejszej.
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Największa w Europie Środkowej bazylika redukowana w stylu romańskim, orientowana, murowana z granitowych ciosów, z partiami wież powyżej przyziemia zbudowanymi z cegły. Grubość murów (dochodząca do 160 cm), stosunkowo małe i wysoko umieszczone okna oraz otwory strzelnicze dowodzą, że projektowana była nie tylko jako budowla religijna, ale i obronna (w sensie dosłownym – przed wojskami nieprzyjaciela, jak i metafizycznym – przed złem). Prostokątny, jednonawowy korpus, od strony wschodniej zamyka krótkie prostokątne prezbiterium zakończone półkolistą apsydą, a od strony zachodniej fasada z dwiema wieżami. Nawa przykryta jest płaskim, drewnianym stropem.
W obecnej bryle kościoła najbardziej autentycznymi częściami są przyziemie wieży południowej i północny mur nawy. W kruchcie południowej, w przyziemiu wieży, zachowało się oryginalne sklepienie krzyżowe zbudowane z kamienia.
Do wnętrza z trzema wnękami ołtarzowymi prowadzą trzy romańskie portale z gładkimi tympanonami. (Uprawdopodobnia to hipotezę o dawnej funkcji kolegiaty, obsługiwanej przez trzech księży.) Na ścianach (zwłaszcza na zewnętrznej ścianie północnej) zachowały się ryty i płaskorzeźby przedstawiające groteskowe maski ludzkie i diabelskie, fantastyczne zwierzęta i krzyże, pełniące prawdopodobnie funkcje apotropaiczne i dydaktyczne (tzw. „biblia ubogich”)[5]. Powstały prawdopodobnie na przedchrześcijańskich kamieniach kultowych, wmurowanych wtórnie w ściany świątyni, podkreślając w ten sposób jej funkcje sakralne[6]
Bryła, plan, zastosowany materiał i dekoracja rzeźbiarska odpowiadają rozpowszechnionemu w średniowieczu postrzeganiu świątyni chrześcijańskiej jako ziemskiego odbicia Niebiańskiej Jerozolimy[7]. Pochówki pod fundamentem prezbiterium, zewnętrzne ryty i płaskorzeźby, łącząc wykład religii chrześcijańskiej z funkcjami magicznymi, wskazują na niewygasłe jeszcze w XII w. pozostałości dawnych, pogańskich wyobrażeń wśród lokalnej społeczności.
W wyposażeniu wnętrza najcenniejsza jest wykonana z lipowego drewna, otoczona kultem, gotycka rzeźba Uśmiechniętej Madonny i Dzieciątka Jezus datowana na lata ok. 1370–1380, umieszczona w ołtarzu głównym. Prawdopodobnie dzieło Mistrza Madonny ze Skarbimierza[8]. W XVIII w. otrzymała rokokową, srebrną koronę, a w 1936 r. nową polichromię[9]. Barokowa rzeźba św. Szymona Apostoła pochodzi z XVIII w. Sklepienie prezbiterium, zaaranżowane w 2005 r. przez Ewę Pasoń, zdobi współczesna, szklano-złota mozaika nawiązująca do wzorów romańskich. Współczesne, czternastogłosowe organy zamontowano na emporze w 2009 r.
Elementy elewacji oraz rzeźba Uśmiechniętej Madonny[edytuj | edytuj kod]
-
Ceglane wieże -
Portal w ścianie zachodniej -
Wizerunek mitologicznego zwierzęcia (prawdopodobnie gryfa) na ścianie północnej kościoła -
Płaskorzeźbione twarze (lub maski) na ścianie północnej -
Gotycka rzeźba Uśmiechniętej Madonny i Dzieciatka Jezus
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo kujawsko-pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2010-05-24].
- ↑ Edmund Mikołajczak, W cieniu Bazyliki, Inowrocław 2011.
- ↑ Jerzy Kmieciński, Ciekawe odkrycia pod absydą kościoła romańskiego w Inowrocławiu, „Wiadomości Archeologiczne”, XX (1), 1954, s. 83-84.
- ↑ Mircea Eliade, Sacrum, mit, historia, Warszawa 1993, s. 79-83, ISBN 83-06-02296-3.
- ↑ Czesław Sikorski, Świadkowie 800-lecia. Encyklopedia wiedzy o zabytkach Inowrocławia, Inowrocław 2002, s. 285-302, ISBN 83-906535-9-1.
- ↑ Jacek Woźny, Kamienie kultowe jako relikty archaicznych i pogańskich wierzeń religijnych (na kanwie reliefów z kościoła Imienia NMP w Inowrocławiu), Jarosław Kozłowski, Marcin Woźniak (red.), [w:] Z dziejów Kujaw i Pałuk. Studia dedykowane pamięci dr. Czesława Sikorskiego, Inowrocław 2005, s. 32-46, ISBN 83-906535-1-6.
- ↑ Katarzyna Hewner, Funkcja rzeźb i rytów na murach romańskiego kościoła pw. Imienia NMP w Inowrocławiu, „Ziemia Kujawska”, XVII, 2004, s. 213-217, ISSN 0514-7549.
- ↑ Jerzy Frycz, Architektura i sztuka Inowrocławia, [w:] Dzieje Inowrocławia, t. 2, Warszawa: PWN, 1982, s. 418-450, ISBN 83-01-03637-0.
- ↑ Edmund Mikołajczak, Największy skarb Miasta na Soli, Inowrocław 2016, ISBN 978-83-63701-18-5.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Strona parafii
- sekulada.com: Ruina – Romański Kościół w Inowrocławiu. [dostęp 2015-10-01]. (pol.).
- Archiwalne widoki kościoła w bibliotece Polona