Oszmiana

Herb Oszmiany, nadany przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego 1792

Herb ustanowiony przez władze rosyjskie w 1845

Panorama miasta

Oszmiana (biał. Ашмяны, lit. Ašmena, ros. Ошмяны) – osada nad rzeką Oszmianką. Obecnie położona w północno-zachodniej części Białorusi w obwodzie Grodzieńskim na Garbie Oszmiańskim niedaleko granicy z Litwą; 14,8 tys. mieszkańców (2010).

Po I wojnie światowej aż do Agresji ZSRR na Polskę w granicach Polski. 1945–1991 w Białoruskiej SRR. Siedziba władz rejonu (przed 1939: powiatu). Miasto posiada przemysł spożywczy; węzeł drogowy. Działa tu muzeum i Dom Polski.

Demografia

Historia

Po raz pierwszy Oszmiana wymieniona w 1341, gdy po śmierci Gedymina odziedziczona została przez Jawnutę. Najazd krzyżacki z lat 1384–1385 doprowadził do zniszczenia Oszmiany i jej okolic. Kolejny najazd z 1402 zakończył się klęską Krzyżaków. Oszmiana się obroniła a rozbici Krzyżacy wycofali się do Miednik.

Od 1413 gród znajdował się już w województwie wileńskim. W 1432 Zygmunt Kiejstutowicz wyznaczony przez Jagiełłę do sprawowania władzy na Litwie stoczył tu bitwę z Świdrygiełłą roszczącym sobie prawo do władzy i spiskującego z Krzyżakami. Od tej pory Oszmiana stała się rezydencją Wielkich Książąt Litewskich. Dzięki posiadaniu dworu książęcego gród rozbudował się w znaczące miasto.

W 1519 Oszmiana ponownie została zniszczona, tym razem w wyniku ataku wojsk moskiewskich. W 1537 jej mieszkańcy otrzymali przywileje handlowe i targowe, które w 1683 jeszcze raz potwierdził król Jan III Sobieski. Gdy po najeździe moskiewskim dźwignięto miasto z ruiny, otrzymało ono w 1566 magdeburskie prawa miejskie. W tym czasie w mieście powstał zbór kalwiński z fundacji Mikołaja Radziwiłła ("Rudego").

Podczas najazdów nawiedzających Oszmianę, zaginęły przywileje lokacyjne. Na prośbę burmistrza i rajców miejskich król Stanisław August Poniatowski uznał to miasto za "miejsce przyzwoite dla sądów i sejmików, za miasto wolne i niepodlegające żadnej innej administracji, prócz swego magistratu", wydając w 1792 w Warszawie przywilej revonationis. W tym samym czasie miasto uzyskało herb miejski.

W 1795 podczas rozbiorów miasto znalazło się pod władztwem rosyjskim. W czasie powstania listopadowego miasto zostało opanowane przez oddziały powstańcze pod dowództwem pułkownika Karola hr. Przeździeckiego i dominikanina x. Jasińskiego złożone z mieszkańców Oszmiany. 15 kwietnia 1831, podczas ponownego ataku na Oszmianę, rosyjska 1500-osobowa ekspedycja karna z Wilna pod dowództwem pułkownika Wierszilina starła się z kilkudzięsięcioosobowym oddziałem powstańczym pod dowództwem Stelnickiego stanowiącym tylną straż oddziału Przeździeckiego, który wycofał się do Puszczy Nalibockiej. W tym czasie wojska rosyjskie spaliły miasto i dokonały rzezi mieszkańców. W kościele dominikańskim zamordowano 500 osób, m.in. kobiety, dzieci i kapłana sprawującego nabożeństwo. Na starym cmentarzu w Oszmianie znajduje się jeszcze jeden dowód bohaterstwa i patriotyzmu jej mieszkańców. Znajdują się tam mogiły polskich żołnierzy poległych w 1920 w walce z bolszewikami, a także wspólny grób 57 Polaków zamordowanych przez NKWD w nocy z 23 na 24 czerwca 1941 w tutejszych więzieniach oraz pod Oszmianą, na wzgórzu "Kalniak" znajdującym się między kombinatem mięsnym a starym cmentarzem katolickim. W 1912 tutejsza gmina żydowska wzniosła w Oszmianie murowaną synagogę. Obecnie urządzony jest w niej magazyn.

II Rzeczpospolita

Miasto powiatowe w województwie wileńskim Zarząd miejski: burmistrz: Józef Staniewicz, wiceburmistrz Abram Strugacz. Budżet wykonany w roku 1938/1939: wpływy 162.537,39 złotych, wydatki 149.793,20 złotych. Elektr., szpital, telef. Banki i instytucje oszczędnościowo-kredytowe: K.K.O., Bank Spółdzielczy, Żydowski Bank Ludowy. Zakład przemysłowy zatrudniający 100 ludzi – 1. Kościół rzymskokatolicki – 1, cerkiew prawosławna – 1, synagoga – 1. Przedszkole – 1, szkoła powszechna publiczna – 1,gimnazjum ogólnokształcące państwowe – 1, szkoła dokształcająca – 1. Instytucje opieki społecznej: stacja opieki nad matką i dzieckiem. Kinoteatr -1, biblioteki – 3 (2 polskie, 1 niepolska), czytelnia – 1.

Rocznik Polityczny i Gospodarczy 1939 Warszawa Polska Agencja Telegraficzna

Flaga i herb

Oszmiana otrzymała herb miejski w 1792 od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Tarcza herbowa jest trójdzielna – dwa pola równoległe do siebie i trzecie pomiędzy nimi. W prawym polu przedstawiono tarczę, w lewym rękę trzymającą szalę, a w polu pomiędzy nimi widnieje Ciołek – herb Poniatowskich.

Współczesne flaga i herb miasta Oszmiana zostały ustanowione 17 lipca 2006 ukazem prezydenta Białorusi nr 455.

Obiekty zabytkowe

• kościół św. Michała Archanioła
• ruiny kościoła franciszkańskiego
• drewniany kościół dominikański (zniszczony)
• cerkiew Zmartwychwstania Chrystusa
• synagoga
• stary cmentarz katolicki z kwaterą żołnierzy poległych w 1920 i pomordowanych w 1941.
• stary cmentarz prawosławny
• cmentarz żydowski
• budynek młyna
• stara zabudowa miasta

Kościół

Parafia w Oszmianie założona przez Jagiełłę jeszcze podczas chrystianizacji Litwy jest jedną z najstarszych na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1505 część miasta tzw. Stara Oszmiana została przekazana zakonowi franciszkanów przez króla Aleksandra Jagiellończyka. Z jego fundacji stanął tam drewniany klasztor franciszkanów i murowany kościół, zniszczony w czasie potopu szwedzkiego. Odbudowa kościoła okazała się możliwa dzięki pieniądzom z zapisu testamentowego biskupa wileńskiego, którym w tym czasie był Jan K. Dowgiałło Zawisza. W 1667 w Oszmianie pojawia się drugi kościół. Stało się to dzięki fundacji Andrzeja i Doroty Poczobuttów, którzy sprowadzili do miasta dominikanów i zbudowali im klasztor oraz drewniany kościół pod wezwaniem Trójcy Świętej. Gdy w 1850 zakon został skasowany, kościół przeniesiono na cmentarz parafialny, gdzie pełnił rolę kaplicy cmentarnej, a w jego dawnym miejscu w 1872 wybudowano cerkiew.

Obecny murowany kościół pw. św. Michała Archanioła powstał w latach 1900–1906 ze składek wiernych. Kościół ten zaprojektował architekt Wacław Michniewicz w stylu baroku wileńskiego. Kościół jest trójnawowy, posiada dwie wieże. W 1950 władze komunistyczne zamknęły kościół i urządziły w nim magazyn lnu. Niestety wybuchł pożar i len spłonął. Później w kościele urządzono fabrykę urządzeń plastycznych. W środku zbudowano dwa piętra. Gdy w 1991 kościół został zwrócony wiernym, od razu wydzielono jedną nawę i zaczęto odprawiać w niej msze, dopiero później wzięto się za długotrwały remont, który był możliwy dzięki pracy parafian i księży salezjanów, którzy przejęli parafię. Mimo dewastacji kościoła, uratował się Obraz Matki Bożej Częstochowskiej, umieszczony obecnie w bocznej nawie. W latach przedwojennych w tym kościele znajdowała się tablica upamiętniająca rzeź mieszkańców Oszmiany z 1831 oraz pocisk wmurowany w boczną nawę, którym wojsko carskie rozbiło drzwi do kościoła dominikańskiego.

Znane osoby związane z miastem i jego okolicami

• Tadeusz Borkowski (1922-2001) - polski duchowny katolicki, wieloletni proboszcz parafii katedralnej w Olsztynie, wikariusz generalny diecezji warmińskiej
• Jan Nepomucen Deszkiewicz-Kundzicz (1796-1869) - polski ksiądz rzymskokatolicki, magister teologii Uniwersytetu Wileńskiego (1824), publikował prace na temat gramatyki polskiej
• Stanisław Dobosz - polski nauczyciel i rzemieślnik, poseł
• Edmund Dzierżyński (1838-1882) - polski szlachcic, ziemianin, nauczyciel, kawaler Orderu św. Anny
• Eugeniusz Get-Stankiewicz (ur. 1942) - polski artysta grafik, wykładowca
• Irena Górska-Damięcka (1910-2008) - polska aktorka, reżyser teatralny i filmowy
• Walerian Holak (1881-1948) - polski ksiądz, proboszcz i dziekan oszmiański
• Czesław Jankowski (1857-1929) - polski poeta, krytyk, publicysta, historyk, krajoznawca, działacz społeczny
• Wiesław Johann (ur. 1939) - polski prawnik i dziennikarz, sędzia Trybunału Konstytucyjnego w stanie spoczynku
• Franciszek Kowzan (1843-1922) - polski poeta, powstaniec styczniowy
• Antoni Łokuciewski (1895-1941) - polski marszałek sejmu Litwy Środkowej, dyrektor gimnazjum w Oszmianie
• Witold Łokuciewski (1917-1990) - pułkownik pilot Wojska Polskiego, as myśliwski, ostatni dowódca dywizjonu 303
• Tadeusz Martusewicz (ur. 1916) - polski kapitan lotnictwa i bryt. Flight Lieutenanta, pilot dywizjonu bombowego 305 i 300
• Giedymin Pilecki (1903-1967) - polski duchowny katolicki, kapelan Armii Krajowej,
• Mieczysław Pimpicki (1913-2008) - polski lekarz, chirurg, pionier medycyny sportowej, oficer Armii Krajowej, honorowy obywatel Olsztyna
• Karol Dominik Przezdziecki (1782-1832) - pułkownik, dowódca 21 pułk piechoty Księstwa Warszawskiego, dziedzic Smorgoń
• Ferdynand Ruszczyc (1870-1936) - polski malarz, grafik, rysownik, scenograf, pedagog
• Adam Maciej Sakowicz - wojewoda smoleński od 1 marca 1658, starosta oszmiański od 1649, podwojewodzi wileński 1633-1640, podkomorzy oszmiański od 1628, porucznik chorągwi husarskiej Wincentego Korwina Gosiewskiego
• Jakub Saphir (1822-1866) - rabin, podróżnik
• Napoleon Siemaszko (1907-1993) - polski polityk narodowej demokracji
• Jan Sienkiewicz (ur. 1955) - działacz mniejszości polskiej na Litwie, poseł na Sejm Litwy
• Michał Sopoćko (1888-1975) - polski duchowny katolicki, spowiednik św. siostry Faustyny Kowalskiej, założyciel Zgromadzenia Sióstr Jezusa Miłosiernego, błogosławiony Kościoła katolickiego
• Adam Stankiewicz (1892-1949) - ksiądz katolicki białoruskiego pochodzenia, białoruski wydawca, pisarz, publicysta i działacz narodowo-religijny
• Jan Stankiewicz (1891-1976) - białoruski działacz narodowy i polityk
• Wojciech Tabor (ok. 1453-1507) - biskup wileński
• Witold Urbanowicz (ur. 1931) - polski malarz
• Lucjan Żeligowski (1865-1947) - generał broni, polski dowódca wojskowy

Linki zewnętrzne

• Strona miasta Oszmiana
• Zdjęcia z Oszmiany
• Zdjęcia Oszmiańskich Żydów (kultura, religia, życie)
• Spis mieszkańców parafii rzymskokatolickiej w Oszmianie z dnia 1 stycznia 1909 r.
• Oszmiana, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 751 .