Bąblowiec wielojamowy
| Echinococcus multilocularis[2] | |||
| (Leuckart, 1863)[2] | |||
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Podkrólestwo | |||
| (bez rangi) | pierwouste | ||
| Nadtyp | |||
| Typ | |||
| Nadgromada | |||
| Gromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
bąblowiec wielojamowy | ||
| Synonimy | |||
|
| |||
Bąblowiec wielojamowy[1] (Echinococcus multilocularis) – gatunek tasiemca (Cestoda) z rzędu Cyclophyllidea. Pasożyt wewnętrzny niektórych psowatych (zwłaszcza lisów, czasami także psa domowego), jeden z kilku gatunków wywołujących chorobę zwaną bąblowicą (echinokokoza, łac. echinococcosis cystica). Człowiek może być jego żywicielem przypadkowym[1][3][4].
Pasożyt ten został zaklasyfikowany jako jeden z dwóch (obok zarodźca sierpowatego) najbardziej niebezpiecznych dla człowieka według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie listy organizmów patogennych (Dz.U. z 2002 r. nr 212, poz. 1798)[1][5]. Jest także najgroźniejszym gatunkiem ludzkiego pasożyta na półkuli północnej[1]. Wywoływana przez niego postać bąblowicy (echinokokoza wielokomorowa, łac. echinococcosis alveolaris) charakteryzuje się śmiertelnością wynoszącą 30–80%[3], zaś jej obraz kliniczny wykazuje cechy nowotworu złośliwego z przerzutami[1][3][4]. Jego jaja są bardzo odporne na niskie temperatury, potrafią przeżyć 96 godzin w −70 °C oraz nawet 54 dni w −27 °C[1].
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
Dojrzały osobnik dorasta średnio do 2 mm długości[3][4] (maksymalnie 3 mm)[1]. Jego taśma (strobila) zazwyczaj składa się z 4 proglotydów[3] (choć może ich być 3–5)[1]. Ostatni człon (proglotyd maciczny) jest krótszy od pozostałej części strobili[3] i mieści w sobie 200–600 jaj[1][3][4] o średnicy około 40 μm[1], zawierających onkosfery[1][3]. Macica jest workowata, bez bocznych uwypukleń (odgałęzień). Główka (scolex) ma ryjek z podwójnym wieńcem haczyków[3].
Ekologia[edytuj | edytuj kod]
Występowanie[edytuj | edytuj kod]
Występuje głównie na półkuli północnej[1][3]. Jego naturalne ogniska epidemiologiczne skorelowane są z zasięgiem występowania jego żywicieli[3]. W Europie, jak dotąd, odnotowano go w: Belgii[1][3], Holandii[1], Francji[1][3] (wschodnia część kraju)[1], we Włoszech[1], w Szwajcarii[1][3], Austrii (zachodnia część kraju)[1], Niemczech[1][3] (południowa część kraju)[1], Lichtensteinie[3], Danii[1], Czechach[1][3], na Słowacji[1][3], w Polsce[1][3], na Węgrzech[1], Ukrainie[1], Litwie[1], w Estonii[1] oraz Turcji[1]. Poza Europą występuje m.in. na Syberii[1][3], w Japonii[3] i północno-zachodnich Chinach (prowincje Gansu, Syczuan, Ningxia)[1] oraz w Ameryce Północnej (Kanada i północna część USA[3] wraz z Alaską[1][3]). Jego obecność stwierdzono również na norweskim Spitsbergenie, gdzie został zawleczony wraz z zarażonymi nornikami północnymi[1].
W Polsce w latach 1990–1999 zdiagnozowano łącznie 11 przypadków echinokokozy wielokomorowej (najwięcej w okolicach Pucka, Kętrzyna, Giżycka i Białowieży). Wówczas najwyższa chorobowość wśród lisów rudych występowała w północnej oraz północno-wschodniej części kraju i wynosiła około 5%[3]. W latach 2002–2006 przebadano 2500 lisów z różnych części Polski, wykazując znacznie wyższy odsetek zarażonych zwierząt (wynikający najprawdopodobniej z powodu wzrostu liczebności populacji). Wskaźnik ten był najwyższy w województwach: warmińsko-mazurskim (39,6%), podkarpackim (36,8%), małopolskim (20,1%) oraz mazowieckim (13,5%). Lokalnie, na niektórych obszarach województwa warmińsko-mazurskiego (powiat bartoszycki, kętrzyński, olecki, gołdapski, działdowski i nidzicki), podkarpackiego (powiat sanocki i leski) oraz małopolskiego (powiat nowotarski) odsetek zakażonych lisów wynosił nawet 50–70%[1].
Cykl życiowy[edytuj | edytuj kod]
Jego żywicielami ostatecznymi są przeważnie lisy z rodzaju Vulpes (najczęściej lis rudy i lis polarny[1][3][6], rzadziej lis stepowy i lis tybetański[1][6]) albo inne psowate występujące na półkuli północnej (wilk szary[1][3][6], jenot azjatycki[1][3][6], kojot preriowy[1][3][6], szakal złocisty[6] oraz pies domowy[1][3][6]), rzadziej koty (m.in. kot domowy[1][3][6], żbik europejski[6] i różne gatunki rysi[6]). Dorosłe osobniki pasożytują w jelicie cienkim, gdzie proglotydy maciczne oddzielają się od reszty strobili, a następnie, poruszając się aktywnie, wydostają się przez odbyt na powierzchnię skóry żywiciela. Pełzając w sierści zwierzęcia, proglotydy uwalniają jaja zawierające onkosfery, które są formą inwazyjną dla żywiciela pośredniego[1][3], zdolną do zakażenia nawet bezpośrednio po opuszczeniu organizmu żywiciela ostatecznego[1]. Przy odpowiedniej wilgotności oraz braku żywiciela pośredniego, mogą one jednak przetrwać w środowisku zewnętrznym nawet rok[1][3].
Żywicielami pośrednimi są z reguły drobne gryzonie z rodziny karczowników[1][3] (najczęściej karczownik ziemnowodny, nornik zwyczajny, nornica ruda i piżmak amerykański)[1], człowiek może być natomiast żywicielem przypadkowym. Do zakażenia dochodzi najczęściej poprzez spożycie pokarmu (m.in. borówek i innych owoców leśnych) zanieczyszczonego kałem zawierającym jaja z onkosferami (tzw. cykl leśny)[1][3]. U człowieka sporadycznie zakażenie powstaje również wskutek bezpośredniego kontaktu z zakażonym psem lub kotem (tzw. cykl synantropijny)[3]. W jelicie cienkim onkosfery uwalniają się z jaj, a następnie przedostają się do miąższu wątroby, gdzie wytwarzają wypustki otoczone oskórkiem. Te natomiast rozprzestrzeniają się wzdłuż naczyń krwionośnych, pozostawiając na swej drodze liczne, początkowo drobne (0,5–10 mm)[1][3], jednak dość szybko rosnące pęcherzyki, z których zazwyczaj po 2–3 tygodniach[3] (maksymalnie po 8 tygodniach)[3] powstają z komory z protoskoleksami[1][3], wypełnione galaretowatą masą (u człowieka ich średnica wynosi od kilku do kilkunastu centymetrów). Organizm żywiciela nie otacza ich łącznotkankową błoną, co ułatwia ich wzrost. Z wątroby, za pośrednictwem naczyń krwionośnych, pasożyt może dawać przerzuty do płuc, a niekiedy również do mózgu[1][3]. Zakażenie żywiciela ostatecznego następuje wskutek upolowania i zjedzenia zakażonego żywiciela pośredniego[1].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba Gawor, Borecka i Malczewski 2008 ↓, s. 24–27.
- ↑ a b c d e Echinococcus multilocularis, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an Deryło 2011 ↓, s. 227–229.
- ↑ a b c d Gawor i Malczewski 2005 ↓, s. 89–94.
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie listy organizmów patogennych oraz ich klasyfikacji, a także środków niezbędnych dla poszczególnych stopni hermetyczności (Dz.U. z 2002 r. nr 212, poz. 1798).
- ↑ a b c d e f g h i j Echinococcosis [online], The Center for Food Security & Public Health, 2020 [dostęp 2024-03-14] (ang.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Antoni Deryło (red.): Parazytologia i akaroentomologia medyczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-13804-2.
Jakub Gawor, Andrzej Malczewski. Tasiemiec wielojamowy występujący u lisów jako przyczyna niebezpiecznej choroby odzwierzęcej. „Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika”. 54 (1), 2005.- Jakub Gawor, Anna Borecka, Andrzej Malczewski. Zarażenie lisów bąblowcem wielojamowym jako potencjalne zagrożenie dla ludzi w Polsce. „Życie Weterynaryjne”. 83 (1), 2008. [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04].
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- The Korean Society for Parasitology, Echinococcus multilocularis [online], Web Atlas of Medical Parasitology, 2003 [dostęp 2024-03-12] (ang.).