Przejdź do zawartości

Czermień błotna

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Czermień błotna
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

żabieńcowce

Rodzina

obrazkowate

Podrodzina

Aroideae

Rodzaj

czermień

Gatunek

czermień błotna

Nazwa systematyczna
Calla palustris L.
Sp. Pl. 968. (1753)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3]

Pokrój
Liść
Kwiatostany
Owocostany
Stanowisko w Słowińskim Parku Narodowym
Stanowisko w Wigierskim Parku Narodowym

Czermień błotna, d. czermień błotny, czerwień błotny, wodna wsza[4][5] (Calla palustris L.) – gatunek rośliny z monotypowego rodzaju czermień (Calla), z rodziny obrazkowatych (Araceae). Występuje na obszarze od Europy Środkowej i Wschodniej po wschodnią Azję, a także w Ameryce Północnej. Rośnie na kwaśnych mokradłach i brzegach zbiorników. Roślina jest trująca, ale właściwości te zanikają po suszeniu lub gotowaniu. Wykorzystywana jest jako ozdobna do nasadzeń nad zbiornikami wodnymi, jest też jadalna (po obróbce), a dawniej stosowana była też jako lecznicza.

Rozmieszczenie geograficzne

[edytuj | edytuj kod]

Gatunek rodzimy dla obszarów półkuli północnej klimatu umiarkowanego i subarktycznego, występujący od Europy Środkowej i Wschodniej po Japonię, a także w Ameryce Północnej[6]. W Europie najdalej na zachód sięga do północnej Francji i Belgii, na południu sięga do pogórza Alp i Karpat, z rozproszonymi stanowiskami w tych pasmach (brak na Węgrzech, ale sięga do Rumunii[7]), dalej na wschód rośnie w europejskiej części Rosji do zachodniej Syberii. Granica północna biegnie przez południowe krańce Norwegii (na Wyspach Brytyjskich występuje tylko jako gatunek introdukowany[3]), wzdłuż wschodniego pogórza Gór Skandynawskich po północną Szwecję i Finlandię. W Azji gatunek rozproszony w Syberii, coraz rzadszy ku wschodowi, po czym znów pojawia się nieco częściej w Kraju Nadmorskim, w południowym Sachalinie i na Hokkaido, na pojedynczych stanowiskach obecny jest na Kamczatce. Na kontynencie północnoamerykańskim zwarty zasięg tego gatunku obejmuje południowo-wschodnią Kanadę, północno-wschodnią część Stanów Zjednoczonych wraz z Krainą Wielkich Jezior. Dalej na zachód gatunek rozproszony jest na rozległych obszarach Kanady sięgając na północy po Alaskę[8].

W Polsce czermień błotna występuje dość pospolicie na terenie całej Polski niżowej po Podkarpacie[9]. W Karpatach polskich gatunek jest rzadki i zagrożony z uwagi na eksploatację torfowisk[10]. Najwyżej położone w Polsce stanowisko (potwierdzone w 2001) znajduje się nad Smreczyńskim Stawem w Tatrach (1226 m n.p.m.)[10].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Płożąca roślina zielna, osiągająca wysokość 15–40 cm[7].
Łodyga
Poziome, zielone[11], dęte[7]/gąbczaste[12] kłącze o długości do 50[9]–100 cm[13] i średnicy do 1–3 cm, płożące się zwykle bezpośrednio na powierzchni podłoża[14][13]. Kłącze rozgałęzia się sympodialnie, przy czym mimo że pąki powstają w każdym węźle – rozgałęzienia są bardzo rzadkie[12].
Korzenie
Korzenie przybyszowe powstają w węzłach kłącza[14]. Są kruche, mało rozciągliwe, sięgają do 0,6–0,8 m głębokości[13].
Liście
Liście pojawiają się w dwóch szeregach na całej długości kłącza, skupione przy jego wierzchołku[9]. Ogonki liściowe gąbczaste[12], wzniesione, o długości (5-)10–30(-40) cm. U nasady liści długie i wolne języczki. Blaszki liściowe połyskliwe, jasnozielone, całobrzegie, szeroko jajowate do niemal okrągłych, z sercowatą nasadą i spiczastym lub kończykowatym wierzchołkiem, o wymiarach (5-)6–12(-14)×4–11(-12) cm[14][7]. Użyłkowanie liścia łukowate[11]. Brzegi liścia zwykle zawijają się nieco do środka[15].
Kwiaty
Roślina jednopienna. Kwiatostan typu kolbiastego pseudancjum wyrasta na wzniesionej szypułce o długości 15–30 cm i średnicy 8–12 mm. Pochwa kwiatostanu (spatha) jajowata do eliptycznej, płasko otwarta, wewnątrz (doosiowo) biała, a od zewnątrz (odosiowo) całkowicie lub częściowo zielona, o wymiarach 4–6×3–3,5 cm, ostro zakończona kończykiem[14]. Kolba osadzona na krótkim trzonku, cylindryczna, żółtawo-zielona, o długości 1,5–3 cm i szerokości do 1,3 cm, całkowicie pokryta kwiatami obupłciowymi, drobnymi i pozbawionymi okwiatu. Niekiedy na wierzchołku tylko z kwiatami męskimi[7]. Kwiaty obupłciowe z (6-)9–12 pręcikami dwóch typów: zewnętrzne z szerokimi nitkami i wewnętrzne z wąskimi nitkami pręcików[14], główki pręcików żółte[7], zewnątrzpylne[12]. Wzór kwiatowy to: *A6–9 G(3_)[16]. Zalążnie jednokomorowe, zawierające od 6 do 9(-10) anatropowych zalążków[14], szyjka słupka krótka[7]. Istnieją doniesienia o roślinach tworzących w jednej pochwie więcej niż jedną kolbę (do 4)[12].
Owoc
Czerwone jagody o wymiarach 6–12×5–10 mm, zebrane w kolbowaty owocostan. Zawierają po (2-)4–8(-14) nasion[13][12]. Nasiona są brązowe, cylindryczne[12], eliptyczne lub jajowate[7], o długości 3–5 mm, z twardą łupiną nasienną[12], obfitym bielmem, otoczone galaretowatym i lepkim śluzem[14].

Biologia

[edytuj | edytuj kod]
Rozwój
Czermień błotna jest wieloletnim, hygrofitycznym hydrofitem, helofitem, geofitem lub chamefitem. Kwitnie od maja do sierpnia – w zależności od warunków klimatycznych (na południe od Bałtyku – od maja, w południowej Skandynawii – od czerwca, w środkowej – od lipca, a na północnych krańcach zasięgu – w sierpniu[17]). Jej przedsłupne kwiaty są zapylane przez owady[7][14][18]. Najczęściej kwiatostany odwiedzają bzygowate Syrphidae[14]. Niektóre źródła przypisują także ślimakom możliwość zapylania ich kwiatów[19]. Po dojrzeniu owoców w końcu lata, kolba pokłada się i zanurza w wodzie[20]. Nasiona otoczone śluzem mogą pływać i są przenoszone przez wodę (hydrochoria) lub przylepiając się do ptaków są transportowane na powierzchni ich ciał (epizoochoria). Rośliny rozmnażają się także wegetatywnie za pomocą kłącza[13]. Kłącze kontynuuje wzrost z pąka w kącie liścia wspierającego pęd kwiatostanowy. Wzrost ten jest bardzo szybki – w pierwszym sezonie wyrasta wzdłuż tego odcinka kłącza od 6 do 12 liści, z czego jeden lub dwa rozwijają się jeszcze przed rozwinięciem się kwiatostanu[12]. W ciągu jednego sezonu kłącze może przyrosnąć o ponad 1 m długości[21]. Po okresie spoczynku zimowego, kiedy to kłącze zamiera z wyjątkiem części szczytowej[21], wyrastają kolejne dwa liście i pęd kwiatostanowy kończący wzrost. Z pąka u jego nasady wyrasta kolejne odgałęzienie przedłużające rozwój rośliny. Z każdego kłącza wyrasta w danym roku jeden pęd kwiatostanowy[12]. Kiełkowanie nasion jest hipogeiczne. Młode siewki przypominają kształtem rośliny dorosłe, z wyjątkiem pierwszego liścia, który jest bardzo zredukowany. Kolejne jednak, poza mniejszymi rozmiarami, nie różnią się od liści dojrzałych[12]. Młode, rozwijające się liście zwinięte są rurkowato i ustawione pionowo, co interpretowane jest jako adaptacja chroniąca przed przegrzaniem[22]. Z zamierającego kłącza uwalniane bywają pąki śpiące, dające wiosną początek nowym roślinom[21].
Cechy fitochemiczne
Roślina trująca, zawiera alkaloid aroinę[23] i kryształy szczawianu wapnia. Przy kontakcie ze śluzówką układu pokarmowego powoduje silne, bolesne pieczenie oraz stan zapalny warg, języka, gardła, utrudnione jest mówienie[24], a po spożyciu w większych ilościach może wywołać biegunkę (także krwawą) i paraliż. Kontakt soku rośliny ze skórą wywołuje silne podrażnienie miejscowe lub ogólne[25][26][27]. W wyniku obrzęków może wystąpić duszność[27]. Także przy kontakcie z oczami występuje obrzęk, pieczenie i łzawienie. Do zatruć dochodzi najczęściej w przypadku dzieci spożywających czerwone jagody[27]. W przypadku podrażnień skóry należy przemywać ją wodą z mydłem, w przypadku oczu – przemywać pod bieżącą wodą przez 15 minut. Po spożyciu należy po podaniu wody lub mleka możliwie niezwłocznie wywołać wymioty i skierować osobę poszkodowaną do leczenia lekarskiego lub szpitalnego[27].
Czermienią zatruć się może bydło i konie, zwłaszcza podczas suchego lata, gdy zwierzęta mogą dostać się w głąb bagien i skusić soczystymi liśćmi tego gatunku. Objawami zatrucia są: niepokój, ślinotok, drżenie, słabe i przyśpieszone tętno, śmierć może nastąpić bardzo szybko[28].
W wyniku suszenia lub gotowania właściwości trujące czermieni zanikają[20].
Genetyka
Liczba chromosomów 2n = 36, 72[29].

Ekologia

[edytuj | edytuj kod]
Siedlisko
Zasiedla wilgotne gleby torfiaste, kwaśne, na stanowiskach bagiennych: torfowiskach przejściowych, w okrajkach torfowisk wysokich, rzadziej na torfowiskach niskich, a także na brzegach kwaśnych zbiorników wodnych, w tym okresowo wysychających[9]. Wymaga podłoża mokrego, błotnistego[7], organogenicznego[30] i często jest to pło torfowcowe[9]. Przerasta i utrwala silnie uwodnione pła tworzone najczęściej przez torfowca spiczastolistnego Sphagnum cuspidatum i kończystego Sph. fallax. Rośnie także w mszystych turzycowiskach, zaroślach wierzbowych, też w bagiennych brzezinach i olsach torfowcowych[13]. W optymalnych warunkach – nad zbiornikami dystroficznymi może być gatunkiem bardzo ekspansywnym i wówczas pełni istotną rolę w lądowaceniu takich akwenów[13]. Jest gatunkiem tolerancyjnym wobec warunków świetlnych, ale najlepiej rośnie w umiarkowanym nasłonecznieniu i półcieniu. Preferuje siedliska umiarkowanie ubogie (mezotroficzne) i umiarkowanie kwaśne (pH od 5 do 6)[30]. Mimo znacznego często udziału czermieni w zbiorowiskach bagiennych jej rola w tworzeniu torfu jest niewielka ze względu na szybki rozkład zamierających organów[31].
Interakcje z innymi gatunkami
Gatunek często tworzy jednogatunkowe agregacje. Wyróżnia się zespół z jego dominacją – Calletum palustris, ale też uznaje się czermień za gatunek charakterystyczny dla zespołu pła szalejowego Cicuto-Caricetum pseudocyperi[9]. Podkreślane jest też bardzo częste występowanie czermieni w różnych zbiorowiskach klasy Scheuchzerio-Caricetea fuscae[13]. Do gatunków, które najczęściej towarzyszą czermieni należą siedmiopalecznik błotny Potentilla palustris i bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata[32].
Na czermieni błotnej żerują wielożerne chrząszcze Tanysphyrus lemnae (ryjkowcowate)[33]. Jest ona też rośliną pokarmową: błotniarki stawowej, zatoczka rogowego, amura, desmana ukraińskiego, bobra, karczownika ziemnowodnego i piżmaka[20]. Owoce są bardzo chętnie zjadane przez ptaki kaczkowate[34]. Niedźwiedzie brunatne, po przebudzeniu ze snu zimowego, mają spożywać kłącza czermieni błotnej w celu pobudzenia układu pokarmowego do wypróżnienia[35].

Systematyka i zmienność

[edytuj | edytuj kod]

Obecnie do rodzaju czermień zalicza się wyłącznie czermień błotną. Dawniej rodzaj ten obejmował wiele innych gatunków, wyłączonych później w odrębne rodzaje, np.:

Pozycja gatunku zgodnie z Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Rodzaj Calla zaliczany jest do podrodziny Aroideae, rodziny obrazkowatych, rzędu żabieńcowców w kladzie jednoliściennych[2].
We wcześniejszych wersjach systemu APG (do wydania siódmego) rodzaj Calla był klasyfikowany do monotypowej podrodziny Calloideae. Po włączeniu rodzaju do Aroideae pozostaje jednak jego pozycja w nim mocno niejasna ze względu na szereg unikatowych cech. Do tych najbardziej osobliwych należy północny, okołobiegunowy zasięg (pozostali przedstawiciele Aroideae rosną w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego i międzyzwrotnikowego – wspólny z nimi zasięg Calla ma tylko w Europie Zachodniej i wschodniej części Ameryki Północnej), budowa pyłku i obupłciowe kwiaty[2]. Analizy molekularne wskazują na jego bazalną pozycję w obrębie podrodziny. Analizy porównawcze budowy pyłku, morfologiczno-anatomiczne i z zakresu fizjologii kwitnienia sytuują ten rodzaj raczej między podrodzinami Zamioculcadoideae (klad Stylochaeton) i Lasioideae lub między Zamioculcadoideae i Aroideae[18].
Pozycja gatunku w systemie Reveala z roku 2007 (2010)
Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist, Takht. & Zimmerm. ex Reveal), podgromada Magnoliophytina (Frohne & U. Jensen ex Reveal), klasa Magnoliopsida (Brongn.), podklasa żabieńcowe (Alismatidae Takht.), nadrząd obrazkopodobne (Aranae Thorne ex Reveal), rząd obrazkowce (Arales Juss. ex Bercht. & J. Presl), rodzina obrazkowate (Araceae Juss.), rodzaj Calla L.[36]
Zmienność

Opisana została forma C. palustris f. polyspathacea Victorin & Rousseau wyróżniająca się obecnością 2–3 kwiatostanów w obrębie jednej pochwy kwiatostanowej[14].

Nazewnictwo

[edytuj | edytuj kod]
Toponimia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju Calla pochodzi od greckiego słowa κάλλος (kallos – piękno) i została użyta już w pracach Pliniusza Starszego[37]; nazwa gatunkowa palustris w języku łacińskim oznacza bagienny.
Nazwy zwyczajowe
Polska nazwa czermień wywodzi się od cerkiewnosłowiańskiego słowa чēрменъ (czrmĭn – czerwony)[38][39]. Inne nazwy, które zanotowano to: bobek błotny, czermień, czerwień, czerwień błotny, grzybieniec, kaczynek, nurzaniec, świnia trawa, teczk, tuczk, wesz wodna[40]. W języku angielskim zwyczajowa nazwa czermieni błotnej to water arum (wodny obrazek), water dragon (wodny smok), wild calla (dzika kalla). W języku niemieckim roślinę tę określa się jako Drachenwurz, a zwyczajowo jako Sumpfkraut (błotne ziele), Drachenkraut (smocze ziele), Schlangenkraut (wężowe ziele) lub Schweinsohr (świńskie ucho)[41].
Synonimy[6][24]
  • synonimy nomenklatoryczne:
    • Callaion palustris (L.) Raf.
    • Provenzalia palustris (L.) Raf.
  • synonimy taksonomiczne:
    • Calla brevis (Raf.) Á.Löve & D.Löve
    • Calla cordifolia Stokes
    • Calla generalis E.H.L.Krause in J.Sturm
    • Calla ovatifolia Gilib.
    • Calla palustris f. aroiformis Asch. & Graebn.
    • Calla palustris f. gracilis Asch. & Graebn.
    • Calla palustris f. polyspathacea Vict. & J.Rousseau
    • Callaion bispatha (Raf.) Raf.
    • Callaion brevis (Raf.) Raf.
    • Callaion heterophylla (Raf.) Raf.
    • Provenzalia bispatha Raf.
    • Provenzalia brevis Raf.
    • Provenzalia heterophyla Raf.
    • Dracunculus paludosus Montandon

Zagrożenia i ochrona

[edytuj | edytuj kod]

Gatunek ze względu na rozległy zasięg występowania oraz stabilny charakter populacji w znacznej jego części uznany został w Czerwonej Liście Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN Red List) za gatunek najmniejszej troski (LC)[3]. Jednak regionalnie ustępuje na obszarach, gdzie tereny podmokłe są osuszane[7]. Jako gatunek zagrożony wymieniany jest z terenów przy skraju zasięgu – z amerykańskich stanów: Illinois, Indiana i Maryland[42], a w Europie z: Francji, Szwajcarii, Czech i Chorwacji[3]. W Polsce gatunek ma wciąż znaczną liczbę stanowisk, jednak wskazuje się na jej spadek[30].

Mokradła, w których czermień często rośnie, stanowią siedlisko przyrodniczetorfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea)” (kod 7140), wymagające ochrony w Unii Europejskiej w sieci obszarów Natura 2000[32].

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]
Rośliny jadalne
W Szwecji wysuszone i sproszkowane kłącze czermieni błotnej, zawierające skrobię, było dodawane do mąki używanej do pieczenia chleba[43]. W Bangladeszu z gotowanego kłącza przygotowuje się potrawę typu curry[44]. Owoce, wysuszone i ugotowane, nadają się do spożycia. Są niesmaczne, ale bogate w składniki odżywcze[45]. Indianie Ameryki Północnej z suszonych i sproszkowanych jagód i nasion przygotowywali mąkę[46].
Rośliny lecznicze
Napar z korzeni czermieni stosowany był przez Indian Gitksan do przemywania oczu niewidomym, przy krwotokach i problemach z oddychaniem. Indianie Kri używali czermieni do leczenia obolałych nóg. Irokezi wywar z korzeni oraz okłady z pędów czermieni stosowali lecząc ukąszenia węży. Indianie Potawatomi stosowali okłady z korzeni przy obrzękach[47]. Roślina wykorzystywana była leczniczo także w Europie. Surowcem leczniczym było kłącze znane jako Radix dracunculi palustris i stosowane było jako lek na ukąszenia węży[48]. Współcześnie roślina w zasadzie nie jest stosowana do celów leczniczych, ewentualnie rzadko w lecznictwie ludowym[7].
Rośliny magiczne
Indianie Gitksan dodawali czermień do napojów magicznych[47].
Rośliny ozdobne
Czermień błotna uprawiana jest jako roślina ozdobna w oczkach wodnych. Najlepiej rośnie w stojącej lub wolno płynącej wodzie. Wymaga podłoża błotnistego, najlepiej żyznego i kwaśnego. Preferuje pełne słońce, ale dobrze rośnie również w warunkach zacienionych[7]. Rozmnażanie przez podział kłączy wczesną wiosną lub z nasion. Jest rośliną niepodatną na choroby i szkodniki oraz mrozoodporną – rośnie od 2 do 6 strefie mrozoodporności[15]. Zalecane jest usuwanie zamierających liści i partii kłączy[21].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. a b c Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-07-25] (ang.).
  3. a b c d R.V. Lansdown, Calla palustris, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2016-10-29] (ang.).
  4. Ignacy Rafał Czerwiakowski: Opisanie roślin jednolistniowych lekarskich i przemysłowych. Kraków: 1852, s. 371.
  5. Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: 1900, s. 184.
  6. a b R. Govaerts i D.G. Frodin: World Checklist of Araceae (and Acoraceae). The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew, 2002. [dostęp 2010-07-25]. (ang.).
  7. a b c d e f g h i j k l m Jitka Stepankowa (red.): Kvetena Ceske Republiky. 8. Praha: Academia, 2010, s. 277-278. ISBN 978-80-200-1824-3.
  8. Calla palustris L.. [w:] Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. (Za: Hultén, E. & Fries, M. 1986. Atlas of North European vascular plants: north of the Tropic of Cancer I-III. – Koeltz Scientific Books, Königstein). [dostęp 2016-10-29].
  9. a b c d e f Stanisław i Grzegorz Kłosowscy: Rośliny wodne i bagienne. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2001, s. 308, seria: Flora Polski. ISBN 83-7073-248-8.
  10. a b Z. Mirek i H. Piękoś-Mirkowa: Czerwona Księga Karpat Polskich. Rośliny naczyniowe. Kraków: Instytut Botaniki Polskiej Akademii Nauk, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
  11. a b Jakub Mowszowicz: Rośliny wodne krajowe. Łódź: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973, s. 63.
  12. a b c d e f g h i j k Margaret G. Dudley. Morphological and Cytological Studies of Calla palustris. „Botanical Gazette”. 98, s. 556-571, 1937. The University of Chicago Press. (ang.). 
  13. a b c d e f g h Zbigniew Podbielkowski, Henryk Tomaszewicz: Zarys hydrobotaniki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1982, s. 252-253. ISBN 83-01-00566-1.
  14. a b c d e f g h i j S.A. Thompson: Araceae. W: Flora of North America: Magnoliophyta: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae (in part) and Zingiberidae. T. 22. New York: Oxford University Press, 2000. ISBN 0-19-513729-9. (ang.).
  15. a b Calla palustris. [w:] Gardens & Gardening [on-line]. Missouri Botanical Garden. [dostęp 2016-10-29].
  16. Franz Firbas: Systematyka. W: Botanika: podręcznik dla szkół wyższych. Eduard Strasburger (red.). Wyd. 2 pol. według 28 oryg. Warszawa: PWRiL, 1967, s. 918. (pol.).
  17. Calla palustris Blomningstid. [w:] Den Virtuella Floran [on-line]. Naturhistoriska riksmuseet. [dostęp 2016-10-29].
  18. a b Silvia Ulrich, Michael Hesse, David Bröderbauer, Josef Bogner, Martina Weber, Heidemarie Halbritter. Calla palustris (Araceae): New palynological insights with special regard to its controversial systematic position and to closely related genera. „Taxon”. 62, 4, s. 701–712, 2013. 
  19. Maria Urbańska, Henryk Gierszal, Wojciech Andrzejewski, Katarzyna Żołnierowicz, Katarzyna Przybylska. Dlaczego i w jaki sposób chronić ślimaki?. „Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej”. 15, 3, s. 287-295., 2013. 
  20. a b c Stanisław Bernatowicz, Paweł Wolny: Botanika dla rybaków i limnologów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1974, s. 118, 344, 385.
  21. a b c d Hubert Zientek: Rośliny w oczkach wodnych. Warszawa: Medical Tribune Polska, 2006, s. 93-94. ISBN 978-83-60135-40-2.
  22. Ефремов, А. П., Алексеев, Ю. Е.: Белокрыльник болотный // Биологическая флора Московской области. Москва: Изд-во Моск. ун-та, 1983, s. 67—82.
  23. A. i J. Szweykowscy (red.): Słownik botaniczny. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1996, s. 112. ISBN 83-214-0140-6. (pol.).
  24. a b Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants: Common Names, Scientific Names, Eponyms, Synonyms, and Etymology. CRC Press, 2016, s. 726. ISBN 1-4822-5064-0.
  25. Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.
  26. Lewis S. Nelson: Handbook of poisonous and injurious plants. New York: Springer, 2007. ISBN 978-0-387-31268-2. (pol.).
  27. a b c d Piotr R. Burda: Zatrucia ostre grzybami i roślinami wyższymi. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 130-131. ISBN 83-01-12403-2.
  28. Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 454. ISBN 83-09-00660-8.
  29. Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
  30. a b c Kazimierz Zarzycki, Helena Trzcińska Tacik, Wojciech Różański, Zbigniew Szeląg, Jerzy Wołek, Urszula Korzeniak: Ecological indicator values of vascular plants of Poland. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science, 2002, s. 34. ISBN 83-85444-95-5.
  31. Солоневич, Н. Г.: Материалы к эколого-биологической характеристике болотных трав и кустарников // Растительность Крайнего Севера и её освоение. Изд-во АН СССР, 1956, s. 307—497.
  32. a b Calla palustris mires. [w:] EUNIS habitat classification 2012 [on-line]. European Environment Agency. [dostęp 2016-10-29].
  33. Malcolm Storey: Calla palustris L. (Bog Arum). [w:] BioInfo (UK) [on-line]. [dostęp 2016-10-29].
  34. Calla palustris (Bog Arum). [w:] Online Atlas of the British & Irish Flora [on-line]. Botanical Society of the British Islands. [dostęp 2016-10-29].
  35. S.B. Jundziłł: Zoologia krótko zebrana. Zwierzęta ssące. T. 1. Wilno: 1829. (pol.).
  36. James L. Reveal: Classification of extant Vascular Plant Families. 2008-03-29. [dostęp 2010-05-21]. (ang.).
  37. K. Krause: Araceae–Calloideae. W: A. Engler: Das Pflanzenreich. T. 37. 1908. (łac.).
  38. Aleksander Brückner: Słownik etymologiczny języka polskiego. 1926-1927. (pol.).
  39. Григорий Дьяченко: Полный церковнославянский словарь.
  40. Ireneusz R. Moraczewski, Barbara Sudnik-Wójcikowska, Bożena Dubielecka, Lucjan Rutkowski, Kazimierz A. Nowak, Wojciech Borkowski, Halina Galera: Flora ojczysta – gatunki pospolite, chronione, ciekawe... (CD-ROM: Atlas roślin, słownik botaniczny i multimedialne klucze do oznaczania). Warszawa: Wydawnictwo Stigma, 2000. (pol.).
  41. Don Wagstaff: International poisonous plants checklist: an evidence-based reference. Boca Raton: CRC Press, 2008. ISBN 978-1-4200-6252-6. (ang.).
  42. Calla palustris L.. [w:] PLANTS Database [on-line]. USDA.gov. [dostęp 2016-10-29].
  43. Samuel Orgelbrand (red.): Encyklopedyja powszechna. T. 6. Warszawa: 1861. (pol.).
  44. Robert Freedman: Famine Foods. [dostęp 2010-07-25]. (ang.).
  45. Plants For A Future. [dostęp 2010-07-25]. (ang.).
  46. Francois Couplan: The encyclopedia of edible plants of North America. New Canaan, Conn.: Keats Pub., 1998. ISBN 0-87983-821-3. (ang.).
  47. a b Calla palustris. [w:] Native American Ethnobotany [on-line]. [dostęp 2016-10-29].
  48. Marian Nowiński: Dzieje upraw i roślin leczniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1983, s. 209. ISBN 83-09-00678-0.