Gwara łowicka

Księżacy na odpuście w Janisławicach w południowej części księstwa łowickiego.

Gwara łowicka, gwara księżacka – gwara języka polskiego używana przez Księżaków zamieszkujących tereny historycznego księstwa łowickiego w okolicach Łowicza i Skierniewic na południowo-zachodnim Mazowszu. Jej przynależność dialektalna nie jest do końca jasna. W starszych publikacjach z dziedziny polskiej dialektologii zaliczano ją do gwar małopolskich, ale obecnie widoczna jest tendencja łączenia jej z dialektem mazowieckim. Problem ten wynika z właściwości gwary – ma ona cechy obu tych dialektów.

Obok stroju łowickiego jest pielęgnowana jako jeden z najistotniejszych elementów kultury i tożsamości Księżaków. Została dokładnie opisana przez Halinę Świderską w pracy pt. „Dialekt Księstwa Łowickiego” z 1929 roku, która do dziś jest najcenniejszą i najobszerniejszą publikacją w całości poświęconą gwarze łowickiej. Współczesna gwara jest wypierana przez polszczyznę literacką, a wyrazy i formy gwarowe są zastępowane formami ogólnopolskimi. Ochroną i popularyzacją gwary księżackiej zajmują się m.in. Łowicki Ośrodek Kultury oraz Muzeum w Łowiczu, które w 2014 roku we współpracy z dr hab. Renatą Marciniak-Firadzą oraz zespołem śpiewaczym „Ksinzoki” wydało publikację „Gwara - Księżaków język ojczysty. Dziedzictwo regionu łowickiego”, zawierającą m.in. obszerny słownik wyrazów gwarowych.

Historia

W średniowieczu większość obszaru kasztelanii łowickiej należącej do arcybiskupstwa gnieźnieńskiego była pokryta lasami i pozostawała niezamieszkana. Taki stan rzeczy utrzymywał się do XIV wieku, kiedy arcybiskupi gnieźnieńscy Janisław i Jarosław Bogoria Skotnicki zaczęli rozwijać sieć osadniczą dóbr łowickich. Według Renaty Marciniak-Firadzy, w toku stosunkowo późnej kolonizacji tych ziem, do dóbr łowickich i skierniewickich mogli napływać osadnicy z różnych księstw dzielnicowych, a w efekcie w nowo powstałych jednostkach osadniczych nałożyły się cechy różnych dialektów.

Wielowiekowa przynależność do dóbr arcybiskupstwa zwanych później księstwem łowickim, większe swobody i wcześniejsze uwłaszczenie chłopów przyczyniło się do wykształcenia się na ich terenie zamożniejszej grupy ludności, zachowującej odrębną tożsamość, kulturę materialną, ubiór i mowę. W drugiej połowie XIX wieku mieszkańcy przepełnionych wsi księstwa łowickiego zaczęli wykupywać sąsiednie dobra szlacheckie i osiedlać się na ich terenie, zachowując tożsamość, obyczaje i ubiór księżacki. Przyczyniło się to do poszerzenia etnograficznego i językowego zasięgu Księżaków aż pod Piątek.

Gwara łowicka stała się przedmiotem badań dialektologicznych dopiero w okresie międzywojennym. Od tego czasu uległa znacznym wpływom polszczyzny ogólnej oraz niemal całkowitemu zanikowi. Współcześnie jest kultywowana jako ważny element kultury Księżaków w różnych środowiskach księstwa łowickiego, m.in. przez zespoły ludowe takie jak Zespół Śpiewaczy „Ksinzoki”.

Pismo

Nie istnieje jednolite pismo księżackie. W tekstach popularnych, gwara łowicka jest zwykle zapisywana standardowym alfabetem polskim, skąd biorą się niekonsekwencje w zapisie. W pracach z dziedziny dialektologii stosowana jest różnego rodzaju transkrypcja fonetyczna.

Cechy gwary

Fonetyka i fonologia

• Mazurzenie, czyli zmiana ogólnopolskich spółgłosek zadziąsłowych „sz”, „ż”, „cz”, „dż” na „s”, „z”, „c”, „dz” (np. jesce 'jeszcze'). Mazurzeniu nie ulega głoska „ż” zapisywana ortograficznie jako „rz”, która do XVII w. w wymowie przypominała „r”. W wyniku dążności do wyeliminowania mazurzenia, w większości regionu upowszechniło się siakanie, czyli zmiana „sz”, „ż”, „cz”, „dż” na „ś”, „ź”, „ć” „dź”. W największym stopniu uległo mu „sz” i „ż”, zwłaszcza w wyrazach obcego pochodzenia i w grupach spółgłoskowych (np. śkoła 'szkoła', kaśkiet 'kaszkiet', ale również kasianka 'kaszanka', kosiula 'koszula'). Starsze formy z zębowymi skoła, kaskiet, kasanka, kosula występowały jeszcze w pierwszej połowie XX w. w kilku parafiach oddalonych od miast, m.in. Złaków Kościelny, Głuchów.
• Fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, czyli udźwięcznienie ostatniej spółgłoski wyrazu wewnątrz zdania (np. łociedz beli 'ojciec był', jag jo 'jak ja', laz rośnie 'las rośnie' brad łojca 'brat ojca').
• Prelabializacja, czyli poprzedzenie spółgłoską „ł” samogłosek zaokrąglonych „o” i „u” (np. łokno 'okno'). Jeszcze w pierwszej połowie XX wieku była ona powszechna w każdej pozycji w wyrazie, lecz obecnie taka wymowa występuje głównie w nagłosie, tzn. na początku wyrazu.
• Prejotacja nagłosowych samogłosek „a” oraz „i” (np. jaz 'aż', jangryst 'agrest', Jantuni 'Antoni', Jandrzej 'Andrzej', jigła 'igła', ji 'i').
• Rozszerzenie wymowy samogłosek „i” i „y” do „e” w pozycji przed „ł”, „l” i „r”. W powiecie łowickim występuje ono w większości możliwych wyrazów i pozycji (np. famielija 'rodzina', Zerardów 'Żyrardów', chodzieli 'chodzili', poleła 'paliła'). W powiecie skierniewickim istnieje większa różnorodność w czasownikach odmienianych z końcówkami „-ił”, „-iła” „-iły” itp. Obok ogólnopolskich końcówek „-ił-” oraz spotykanych w powiecie łowickim „-eł-”, w rodzaju męskim istnieje tam również końcówka „-uł” zapożyczona z gwar Mazowsza bliższego (np. poluł 'palił', robiułeś 'robiłeś', łobalułym 'przewróciłem'). Końcówki tej nie używa się jednak w odmianie czasownika „być”.
• Ścieśnienie samogłoski „e” przed spółgłoskami nosowymi. W okresie międzywojennym „e” poprzedzające spółgłoski nosowe przybierało różne stopnie ścieśnienia między „e” a „y”; ta druga występowała wtedy również po spółgłoskach miękkich. Obecnie „e” przed spółgłoskami nosowymi jest wyrównywane z „y” po spółgłoskach twardych, lub z „i” po spółgłoskach miękkich (np. dynko 'denko', zyniaty 'żonaty'; od staropolskiego żena, ale siń 'sień', lin 'len'). Taka wymowa pojawiła się po raz pierwszy w pierwszej połowie XX w. wśród młodego pokolenia. Ścieśnieniu nie podlegają grupy „eń” w wyrazach pochodnych iść (np. przeńde 'przejdę', przeńdzie 'przejdzie'), których zachowanie jest konieczne w odróżnieniu wyrazów przejść i przyjść.
• Ścieśnienie samogłoski „o” przed spółgłoskami nosowymi (np. kumora 'komora', łun 'on', kuń 'koń'). Obecnie widoczna jest tendencja wymawiania jej tak, jak w języku literackim.
• Ścieśnienie samogłosek nosowych „ą” i „ę” (np. ksiundz 'ksiądz', puncki 'pączki', Ksinzok 'Księżak', zymby 'zęby'). „Ę” jest wymawiane nienosowo na końcu wyrazu oraz w odmianie czasownika być (np. dziołche 'dziewczynę', bedzie 'będzie', bede 'będę'). We współczesnej gwarze większości regionu, „ą” na końcu wyrazu jest wymawiane jako „-om”, a w okolicach Łowicza i Boczek Chełmońskich często jako „-um”.
• Ścieśnienie „o” do „u” przed „l” i w zamkniętej sylabie przed „r” (np. pulicyjanty 'policjanci', cekulada 'czekolada', kolur — kolory, motur — motory).
• Reliktowe przejście nagłosowego „ra-” w „re-” (np. redło 'radło', Recul 'Reczul'; jeszcze w okresie międzywojennym nazwą urzędową był 'Raczul'). W większości wyrazów panują już nowsze formy z „a” zamiast starszego „e”. Formy fleksyjne czasownika jechać zaczynają się w l.p. na „ja-” (np. jadzie 'jedzie'). W pierwszej i drugiej osobie lm. jest to nowsze „je-” (np. jedzieta 'jedziecie').
• Wymowa staropolskiego „а̄” („а” długiego) jako „o” w:
  • Tematach słowotwórczych z zachowaniem dawnej długości w całym systemie koniugacyjnym (np. bol 'bal', pocha 'pacha', pioch 'piach', scow 'szczaw'),
  • Tematach słowotwórczych z zachowaniem dawnej długości tylko w ostatniej sylabie (np. grod — gradu, kawoł — kawała, tworz — twarzy),
  • Końcówkach czasowników w czasie przeszłym rodzaju męskiego (np. umor — umarła, chciołym — chciałam, znołeś — znałaś),
  • Końcówkach czasowników w czasie teraźniejszym każdego rodzaju (np. mo 'ma', mom 'mam', gro 'gra' znota 'znacie'),
  • Przyrostkach „-aj”, „-arz”, „-al” itp. (np. zwycoj 'zwyczaj', chłopok 'chłopak', kulos 'noga', śpitol 'szpital', gospodorz 'gospodarz'),
  • Formach fleksyjnych rzeczowników i przymiotników (np. dobro dziełcha 'dobra córka', nie jod śniodanio 'nie jadł śniadania'),
  • Niektórych końcówkach rzeczowników w rodzaju żeńskim (np. mso / msa 'msza', rózo / róza 'róża'),
  • W końcówkach „-ja” „-ia”, tylko w miejscowościach powiatu łowickiego oddalonych od miast (np. parafija / parafijo 'parafia', famielija / famielijo 'rodzina').

• Wymowa staropolskiego „ē” („e” długiego) jako „e” wyróżniająca gwarę łowicką spośród sąsiednich gwar i przybliżająca ją do polszczyzny literackiej. Liczne wyjątki występują w południowo-zachodnich parafiach powiatu skierniewickiego (m.in. Słupia, Janisławice, Białynin), których gwara łatwiej ulega wpływom sąsiednich regionów.
• Ściągnięcie końcówek „-ej” w przymiotnikach i przysłówkach do „i” lub „y” (np. dobry 'dobrej', lepi 'lepiej', nojcyńści 'najczęściej'). Końcówki „-ej” czasowników w trybie rozkazującym ściągają się do „-ij” (np. wylij 'wylej', wdzij 'wdziej').
• Zmiana końcówek „-aj” czasowników w trybie rozkazujących w „-ej” (np. słuchej 'słuchaj'). W powiecie skierniewickim i w niektórych pogranicznych parafiach powiatu łowickiego używane są małopolskie końcówki „-oj” (np. słuchoj 'słuchaj'). Wyjątkami są wyrazy dej 'daj' i cichoj 'bądź cicho', które brzmią tak samo w całym regionie.
• Brak przegłosu w tematach słowotwórczych, głównie czasowników (np. biere 'biorę', zawiezły 'zawiozły', powiedajum 'powiadają', biedra 'biodra').
• Rozpodobnienie grup spółgłoskowych, głównie „kt”, „chrz” (np. chto 'kto', krzon 'chrzan', krzesny 'chrzestny', ale również cwaróg 'twaróg', krzyźwy 'trzeźwy').
• Stwardnienie miękkiego „m'” głównie w końcówkach „-ami”, „-ymi” (np. chmuramy 'chmurami', dziołchamy 'dziewczynami', dobrymy 'dobrymi', my 'mi').
• Zanik wargowości w wymowie miękkiego „w'” w końcówkach rzeczowników w celowniku „-ewi”, „-owi”, „-owiu” i nazw miejscowości „-wice”, występujący tylko w parafiach oddalonych od miast (np. kunieji 'koniowi', złodziejoju 'złodziejowi', Łojic 'Łowicz', Łyśkojice 'Łyszkowice').
• Czasowniki w czasie przeszłym z końcówką „-ali” w gwarze łowickiej mają końcówki „-eli” (np. sieli 'siali', leli 'lali', grzeli 'grzali', śmieli 'śmiali'). Taka wymowa jest powszechnie spotykana w polszczyźnie literackiej na Mazowszu; obok form standardowych jest uważana za poprawną.
• Brak kontrakcji w czasownikach (np. stojić 'stać', bojić 'bać').
• Przejście grup „jd” i „jś” w „ńd” w wyrazach pochodnych od iść (np. przyńdzie 'przyjdzie', wyńście 'wyjście'). Grupy „eń” powstałe w jego wyniku nie podlegają ścieśnieniu, ponieważ ich zachowanie jest konieczne dla odróżnienia wyrazów przyńdzie 'przyjdzie' oraz przeńdzie 'przejdzie'.
• Zachowanie fonemu [ɣ] (dźwięczne „h”), tylko na początku wyrazów (np. hebel /ˈɣɛbɛl/ 'hebel', Hyniek /ˈɣɨɲɛk/ 'Heniek').

Morfologia i odmiana

• Archaiczna końcówka czasowników liczby podwójnej „-ta”. Odnosi się ona do drugiej osoby liczby mnogiej (np. robita 'robicie', mota 'macie', chcieliśta 'chcieliście'), podczas gdy końcówka „-cie” jest formą grzecznościową tzw. pluralis maiestaticus używaną w zwrotach do osób starszych (np. łusiuńdźcie 'niech pan usiądzie / usiądź').
• Archaiczna końcówka czasowników liczby podwójnej „-wa”. Odnosi się ona do pierwszej osoby liczby mnogiej i jest używana zamiennie z ogólnopolską końcówką „-my”. Ma jednak od niej węższy zakres użycia; jest używana głównie przez Księżaków z północnej części regionu w czasie przeszłym i w trybie rozkazującym (np. radujwa sie 'radujmy się', przemówieliźwa sie 'pokłóciliśmy się'). Obok końcówki „-wa” w czasie teraźniejszym i przyszłym używane są archaiczne końcówki „-em”, a w czasie przeszłym „-im” i „-imy” (np. wieziem 'wieziemy', pojedziem 'pojedziemy', pieklim 'piekliśmy', bilimy 'biliśmy')
• Istnieją trzy końcówki rzeczowników w celowniku, właściwe dla innych części regionu. W parafiach położonych na północny zachód od Łowicza (Zduny, Złaków Kościelny) używana jest ogólnopolska końcówka „-owi”, która w wyniku zaniku wargowości w wymowie miękkiego „w” brzmi „-oji” (np. kunioji). W parafiach północno-wschodnich (Kocierzew Południowy i część parafii w Kompinie) powszechnie stosowane jest „-oju” zapożyczone z gwar Mazowsza bliższego (np. kunioju). Reszta regionu posiada końcówki „-eji” i nowsze „-ewi” (np. kuniewi, kunieji), w przypadku których nie da się wyznaczyć ostrych granic.
• Końcówka rzeczownika w dopełniaczu „-ów” jest powszechnie stosowana we wszystkich rodzajach gramatycznych (np. łowców 'owiec', chmurów 'chmur', jojków 'jajek').
• Analogicznie do ogólnopolskiego grać — grywać, w gwarze łowickiej od wielu czasowników można utworzyć formy iteratiwum poprzez dodanie „-iwać” lub „-ywać” (np. chodywać, sadziwać).
• W absolutnym wygłosie występuje archaiczne „je” zamiast ogólnopolskiego „jest”. W środku wypowiedzi obie formy są używane zamiennie. Dla odróżnienia od formy czasownika być, czasownik jeść jest odmieniany z podwójnym „j” (np. łun jje 'on je', jjedz 'jedz').

Przykłady

Rozmowa ze staruszką we wsi Chąśno, powiat łowicki:

Downik – stare ludzie tak łopowiedywali – to wóz beł z drzewa i łosie beły drzewianne, to jak smarowidło wysło, to wóz sie spoleł. Kolejów jesce nie beło, to furmany na bosych wozach do Warsiawy jeździwały. Ale noród downi beł lepsy. I wiara lepso. Do kościoła ludzie zawdy chodzieli i ksindza słuchali, nie drzoźnieli mu sie. Spokój beł i Pon Bóg błogosławieł. A tero, to sie juz i słuchać tych młodych nie chce.

Rozmowa z gospodynią we wsi Maków, powiat skierniewicki:

Ten grod co prysnuł w Zielune Świuntki źbiuł do cna kartofle, zyto, jecmiń. Lny tez, wsio posło. Kumu co niebuńdź jesce łostało ale nom, moja pani, nic. I te kartofle co je skrobe – to pożycune. Ni ma nic w stodole. Wcale zniw ni momy. A tu dzieci w chałupie je, jeś trza dać, a chleba ni ma. A jesce ło podatki wołają. Zeby tak pani ksindzu powiedziała. Łun przecie Borynów zno. To by te zopumuge nom tez dali. Nu, momy gront, ale przecie zimi nicht gryś nie bedzie. Zesły rok dobre zniwa beły, aleśmy zopas przedali, bo siostrze spłate trza beło dać. I nic nie łostało.

Linki zewnętrzne

• Kanał Łowickiego Ośrodka Kultury w YouTube
• Opis i przykłady północnych gwar łowickich w internetowym kompendium „Dialekty i gwary polskie”