Marsze śmierci

Pomnik poświęcony ofiarom Marszów śmierci w Sachsenhausen

Mogiła zbiorowa 446 więźniów KL Auschwitz w Rybniku Wielopolu

Marsze śmierci – początkowo potoczne, później przyjęte również w nazewnictwie naukowym określenie zorganizowanej przez Niemców deportacji więźniów i jeńców pod groźbą natychmiastowej śmierci. Niemcy zmuszali więźniów i jeńców do pieszego przemieszczania się bez zapewnienia im odpowiedniego zaopatrzenia. Pędzenie jeńców było zaplanowane i prowadzone przez Niemców w taki sposób, aby spowodować wśród nich jak najwyższą śmiertelność.

Pierwotnie określenie „marsze śmierci” stosowane było do marszy ewakuacyjnych wyruszających z niemieckich obozów koncentracyjnych w Europie Środkowej podczas zbliżania się frontów alianckich, przede wszystkim Armii Czerwonej w 1944 i 1945 roku. Nazwa ta została nadana najpierw przez środowiska więźniarskie, następnie przejęta przez historiografię.

Deportacja jeńców z obozów następowała na kilkanaście dni przed nadejściem frontu. Więźniowie, skrajnie wyczerpani pobytem w obozie i morderczą pracą, byli pędzeni przez Niemców w głąb III Rzeszy, gdzie mieli nadal służyć jako darmowa siła robocza na potrzeby niemieckiego przemysłu zbrojeniowego.

Marsze stanowiły dramatyczną chwilę w historii więźniów hitlerowskich obozów. Większość marszów odbywała się na mrozie, zimą 1944–1945. Odcinki dziennej marszruty wynosiły ok. 20–30 km, noclegi improwizowane były najczęściej pod gołym niebem. Pasiaki więźniarskie nie pozwalały w stopniu wystarczającym zachować ciepła. Żywieniowe racje dzienne były wypadkową losu. Każde odstępstwo od kolumny traktowane było jako próba ucieczki bądź niezdolność do dalszej drogi i karane natychmiastową śmiercią. Śmiertelność podczas marszów była bardzo wysoka. Tym niemniej zamieszanie i niecodzienność sytuacji więźniarskiej powodowały również dużą liczbę ucieczek.

Pierwsze marsze na ziemiach polskich miały miejsce w 1944 roku z Majdanka, najsłynniejszymi marszami na terenie Polski były marsze z Auschwitz-Birkenau, Gross-Rosen i Stutthof. Najdłuższą drogę wśród więźniów Auschwitz miało do pokonania 3200 osób z podobozu w Jaworznie, które przeszły do KL Gross-Rosen na Dolnym Śląsku. Trasa liczyła około 250 km. Więźniarki z Prus Wschodnich pędzono do Palmicken (obecnie Jantarnyj), gdzie rozstrzelano ok. 3000 osób.

Na terenie Rzeszy więźniów przewożono również pociągami.

W opustoszałych obozach naziści pozostawiali najbardziej wyczerpanych więźniów oraz ciężko chorych, którzy nie byli w stanie wymaszerować. Plany zgładzenia tych pozostawionych więźniów na ogół nie były realizowane ze względu na bliskość frontu i chęć ucieczki szeregowych SS-mannów. Większość z pozostawionych więźniów zmarła z wyczerpania po wyzwoleniu obozów.

Marsz Auschwitz–Wodzisław Śląski (styczeń 1945)

Mogiła i pomnik 44 więźniów ofiar marszu śmierci z KL Auschwitz do Wodzisławia. Pomnik znajduje się na Piaskowej Górze w Wodzisławiu Śląskim

Marsz ten był największym, jaki odbywał się na ziemiach polskich. Odbywał się na 63-kilometrowej trasie z Oświęcimia do Wodzisławia Śląskiego.

17 stycznia 1945 roku w obozie zarządzono ewakuację około 56 000 więźniów. W tym czasie zima była bardzo śnieżna i mroźna. Z tego powodu oraz niezwykłej brutalności Niemców na samej trasie marszu naliczono około 600 ciał, nie licząc wielkiej liczby osób zamordowanych przez hitlerowców poza samą trasą przemarszu oraz w miejscach masowych egzekucji. Więźniowie umierali również pod koniec właściwego marszu już w wagonach. Na stację kolejową Loslau (niemiecka nazwa Wodzisławia Śląskiego) więźniowie dotarli pomiędzy 19 a 23 stycznia 1945 roku. Następnie więźniów ładowano do otwartych wagonów węglowych i w warunkach mrozu na zewnątrz oraz ścisku wewnątrz skierowano transport z Wodzisławia w głąb Rzeszy w kierunku Moraw i Austrii do znajdujących się tam obozów koncentracyjnych m.in. Mauthausen-Gusen. W wyniku mrozu, marszu, transportu oraz egzekucji i brutalności hitlerowców zginęło około 15 000 więźniów.

Na terenie województwa śląskiego w ponad 20 miejscowościach znajdują się miejsca pamięci marszu śmierci. Ponad 800 ofiar zamordowano w Rybniku.

Marsz Auschwitz – Milęcice (styczeń 1945)

Pomnik w miejscu zbiorowej mogiły ofiar marszu śmierci z Auschwitz do Milęcic. Pomnik znajduje się na cmentarzu w Prudniku

Na przełomie stycznia i lutego 1945 roku w Milęcicach założono Arbeitslager Geppersdorf, filię obozu koncentracyjnego Groß-Rosen, gdy dotarł tutaj marsz śmierci z KL Auschwitz. Marsz 3000 więźniów, w większości Żydów, wyruszył 18 stycznia 1945 roku przez Gliwice, Racibórz, Prudnik, Nysę, Kłodzko, Ząbkowice, Bielawę, Wałbrzych, Jelenią Górę. Do Milęcic dotarło 280 więźniów. W obozie przebywało ok. 400 więźniów, głównie żydowskich. Część z nich zmarła wskutek warunków życia i pracy przy kopaniu polowych umocnień wojskowych. Obóz funkcjonował do 9 maja 1945 r.

Marsz z KL Stutthof

25 stycznia 1945 r. komendant obozu SS-Obersturmbannführer Paul Werner Hoppe wydał rozkaz ewakuacji więźniów z KL Stutthof. Mieli zostać oni przeprowadzeni do szkoły SS w Lęborku. Trasa marszu prowadziła przez dzisiejsze Mikoszewo, Świbno, Cedry Małe, Cedry Wielkie, Pruszcz Gdański, Kolbudy, Łapino, Niestępowo, Żukowo, Przodkowo, Pomieczyno. W 11 kolumnach około 4 rano wyruszyło 11 tysięcy osób. Były podzielone na damskie i męskie. Więźniowie nie mieli zapewnionych ani odpowiedniej odzieży, ani ilości jedzenia. Kobiety dostały przy wyjściu z obozu po 500 g chleba i 120 g margaryny, miał to być prowiant na całą drogę. Kolumny szły codziennie po około 20 km w temperaturze −20 °C. Wszelkie przejawy buntu czy po prostu wycieńczenia i spowolnienia kolumny były karane natychmiastową śmiercią poprzez rozstrzelanie. Drogi, którymi szli, były usłane wychudzonymi trupami w pasiastych strojach z przestrzelonymi karkami. Niemcy zabraniali pomocy eskortowanym, pomimo to miejscowa ludność z narażeniem życia im pomagała.

Trasa Marszu Śmierci z KL Stutthof

Po minięciu wsi Łebno kolumny rozdzieliły się i zostały skierowane do kilku obozów ewakuacyjnych. Pierwsza z tras przebiegała przez Luzino w kierunku Gniewina, Toliszczka i Rybna. Druga trasa została wyznaczona przez Strzepcz, Linię, Bukowinę, Łebunię, Rozłazino, Godętowo i Łęczyce. Powstały przesłanki, że część więźniów została skierowana na zachód zupełnie innymi ścieżkami. W czasie 11 dni marszu do obozów ewakuacyjnych zmarło około 2 tysięcy osób, a taka sama liczba została odbita przez Kaszubów.

Ostateczny marsz po ponownej ewakuacji zakończył się 12 marca, czyli po 46 dniach, przez wyzwolenie z rąk Armii Czerwonej w okolicy Wejherowa i Pucka. Z kilkunastu tysięcy osób zmarło ponad 5,5 tysiąca.

Drogi śmierci 1941

22 czerwca 1941 roku Niemcy napadły na ZSRR. Podczas ewakuacji radzieckich więzień eskorty zabijały więźniów na drodze:

• z Mińska do Czerwienia,
• z Berezwecza do Taklinowa (ob. Mikałajewa),
• z Wilejki do Borysowa i dalej do Riazania,
• z Kowna,
• z Siemiatycz do Judzianki,

i innych.

Marsze śmierci czeskich Niemców

• brneński (niem. Brünner Todesmarsch) – 20 000 cywilów musiało przejść 55 km do austriackiej granicy. Czeski historyk Tomáš Staněk ocenia całkowitą liczbę ofiar na 1691.
• chomutowski (niem. Todesmarsch der Komotauer) – 8000 mężczyzn szło do Saksonii następującą trasą:

Chomutov – Jirkov (niem. Görkau) – Červený Hrádek (zamek Rothenhaus) – Kunnersdorf* – Bartelsdorf* – Eisenberg – Gebirgsneudorf – Deutschneudorf – Nickelsdorf – Obergeorgenthal – Niedergeorgenthal – Maltheuern (Záluzí).

Miejscowości oznaczone „*” nie istnieją (zlikwidowano je wybierając węgiel brunatny).

Marsze śmierci w Azji Mniejszej

Termin „marsze śmierci” używany jest przez niektóre historiografie także w odniesieniu do jednej z metod eksterminacyjnych, zastosowanych przez państwo tureckie, w celu realizacji ludobójstwa Greków Pontyjskich, Ormian i Asyryjczyków.

Pamięć

Obchody rocznicy marszu śmierci z KL Auschwitz odbywają się w wielu gminach położonych na trasie przemarszu z Oświęcimia do Wodzisławia Śląskiego. Corocznie w styczniu w Wodzisławiu odbywa się spotkanie, msza święta w intencji ofiar i złożenie kwiatów przez ostatnich żyjących uczestników marszu pod pomnikiem ofiar oświęcimskich. Okazjonalnie w mieście organizowane są również spotkania poświęcone tragicznym wydarzeniom. W dniach 5–6 stycznia 2012 15-osobowa grupa mieszkańców regionu podjęła próbę przejścia trasy „marszu śmierci” z 1945 roku. Szlak prowadził od muzeum w Oświęcimiu przez Brzeszcze, Pszczynę, Studzionkę, Pawłowice Jastrzębie i Mszanę aż do Wodzisławia Śląskiego. W styczniu 2013 ponownie zorganizowano Rajd „Ku przestrodze” na trasie Oświęcim – Wodzisław Śl. Coroczny Rajd jest organizowany z inicjatywy Jana Stolarza, mieszkańca Radlina, pod auspicjami Oddziału PTTK „Sokół” w Radlinie.

Grecy corocznie, 19 maja, obchodzą Dzień Pamięci o Ludobójstwie Armenów i Pontów (Greków Pontyjskich).

Zobacz też

• Holocaust
• zbrodnia w Przyszowicach
• Szlak Ewakuacji Więźniów Oświęcimskich

Bibliografia

• Piotr Cywiński: Marsz śmierci w pamięci ewakuowanych więźniów Auschwitz, Oświęcim 2015.
• Piotr Hojka, Sławomir Kulpa (red.): Kierunek Loslau. Marsz ewakuacyjny więźniów oświęcimskich w styczniu 1945 roku, Wodzisław Śląski 2016.
• Andrzej Strzelecki: Ewakuacja, likwidacja i wyzwolenie KL Auschwitz, Oświęcim 2008.