Kazimierz (Kraków)

Kazimierz

Obszar Krakowa
Kazimierz widziany z Podgórza. Bulwar Kurlandzki. Nad nim ul. Podgórska. Od lewej Most Piłsudskiego, kościół bonifratrów, dalej na prawo wieża kościoła Bożego Ciała.
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miasto	Kraków
Data założenia	1335
Prawa miejskie	1335
Plan Kazimierza

Układ urbanistyczny dawnego miasta Kazimierza

nr rej. A-12 z 23.03.1934
Państwo	Polska
Miejscowość	Kraków
Położenie na mapie Krakowa Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie Polski Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie województwa małopolskiego Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:building}

{{Budynek infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | alt zdjęcia = | plan budynku = | współrzędne = | nazwa oryginalna = Nieznane pola: "sekundN", "sekundE", "stopniN", "minutE", "stopniE" oraz "minutN".

Widok Krakowa, Stradomia, Kleparza, Kazimierza i Łobzowa z atlasu Civitates orbis terrarum Georga Brauna i Fransa Hogenberga z 1618 roku. Część Kazimierza opisana jest jako Oppidum Iudeorum

Ratusz kazimierski

Ulica Szeroka

Kazimierz (jid. ‏קזימיר‎, Kazimir ; ‏קוזימיר‎, Kuzimir; ‏קוזמיר‎, Kuzmir) – część Krakowa wchodząca w skład Dzielnicy I Stare Miasto. Od powstania w XIV wieku do początków XIX wieku był samodzielnym miastem, położonym na południe od Krakowa, oddzielonym od niego nieistniejącą już odnogą Wisły. Jego północno-wschodnią część zajmowała dzielnica żydowska. Przez wiele wieków Kazimierz był miejscem współistnienia i przenikania się kultury żydowskiej i chrześcijańskiej. Obecnie stanowi jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych Krakowa, jest też jednym z ośrodków życia kulturalnego miasta. Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego.

Historia

Wczesne osadnictwo

Obszar Kazimierza pierwotnie stanowił podmokłą rzeczną wyspę, położoną pomiędzy obecnym korytem Wisły a jej nieistniejącą dziś odnogą, zwaną Starą Wisłą. Przez wyspę tę przebiegał szlak handlowy wiodący z pobliskiego Krakowa na południe. W czasach wczesnego średniowiecza istniały na niej liczne osady, korzystające z bliskości królewskiej stolicy. Najstarsza z nich ukształtowała się wokół romańskiej rotundy na Skałce, wapiennym wzgórzu położonym nad Wisłą, na którym później zbudowano kościół św. Michała. W miejscu tym według Wincentego Kadłubka w roku 1079 męczeńską śmiercią zginął biskup krakowski św. Stanisław.

W południowej części przyszłego Kazimierza była niewielka osada skupiona wokół istniejącego do roku 1787 kościoła św. Jakuba. Na wschodzie, w okolicach dzisiejszej ulicy Szerokiej, istniała od XII wieku wieś Bawół, skupiona wokół kościoła św. Wawrzyńca, który również nie przetrwał do czasów dzisiejszych – rozebrano go pod koniec XVIII wieku.

Miasto Kazimierz

Kazimierz (fragment widoku Krakowa)

Pieczęć ławnicza miasta z XIV w.

Miasto Kazimierz – herb na ratuszu

Kazimierz w XVIII wieku

27 lutego 1335 roku, a więc już dwa lata po koronacji, Kazimierz III Wielki wydał przywilej lokacyjny dla Kazimierza na prawie magdeburskim. Miasto odtąd nosiło imię króla - Civitas Kazimiriensis. Lokacja Kazimierza była największą fundacją miejską króla i wstępem do jego dalszej inicjatywy lokacyjnej. Miasto było obszarowo niewiele mniejsze od Krakowa ponieważ obejmowało 50 ha, wobec 65 ha Krakowa. Radę miejską wybierać mieli mieszkańcy, natomiast wójt nominowany był przez króla. Mieszkańcy Kazimierza otrzymali przywilej sprzedaży na terenie całego Królestwa towarów przez siebie wytworzonych, przywilej wzniesienia wagi do ważenia metali, użytkowania rzek otaczających miasto, w odległości jednej mili od jego granicy, a także prawo organizowania cotygodniowych targów w piątek. Zaledwie kilka lat później, w 1340 r. włączono w granice miasta część dawnej wsi Bawół (w rejonie obecnej ulicy Szerokiej).

Celem powstania Kazimierza miała być ochrona od południa stolicy państwa – Krakowa. Wagę przedsięwzięcia podkreśla szybko podjęta budowa potężnych kościołów: parafialnego Bożego Ciała i augustiańskiego św. Katarzyny. Być może właśnie na Kazimierzu (na terenach dawnego Bawołu) Kazimierz Wielki rozpoczął budowę gmachów dla ufundowanej przez siebie Akademii Krakowskiej, w miejscu, na którym później Jan Długosz podjął próbę utworzenia klasztoru kartuzów (Długosz przebudował także kościół na Skałce, który oddał sprowadzonym przez siebie na Kazimierz paulinom). Plan miasta odzwierciedlał typowe dla średniowiecza założenia urbanistyczne z regularnie rozplanowanymi ulicami (z pewnymi zaburzeniami tej regularności w rejonie istniejących wcześniej kościołów oraz wykupionej od kapituły i przyłączonej w 1340 roku wsi Bawół), otaczającymi rynek, którego fragmentem jest obecny Plac Wolnica. Centralną budowlą placu stał się wybudowany wówczas ratusz, mieszczący obecnie Muzeum Etnograficzne. Głównymi ulicami miasta, wybiegającymi z rynku były w kierunku południowym Wielicka (obecnie Krakowska), na północ Krakowska, na zachód Piekarska i św. Jakuba (obecnie Skawińska), a na wschód św. Wawrzyńca. Jeszcze za życia Kazimierza Wielkiego rozpoczęto wznoszenie murów obronnych z narożnymi basztami i czterema bramami: Krakowską, Skawińską, Solną i św. Stanisława). Plan miasta rozmierzono przy użyciu miary sznura chełmińskiego (47,10 m) i dzielącego się na 10 prętów (4,71 m.) i 150 stóp (0,314 m.). Głównymi ulicami były Królewska i Solna, co podkreślała ich szerokość wynosząca 4 pręty. Dużą ulicą była także ulica Sukiennicza (dzisiejsza Józefa) mająca szerokość 3 prętów. Pozostałe ulice mierzyły 2 pręty.

Poza obrębem miejskich murów obronnych powstały przedmieścia. Największym z nich był Stradom, nazywany również Mostem Królewskim, ulokowany po drugiej stronie Starej Wisły, między Kazimierzem a Wawelem. Pozostałe przedmieścia to Blechy (później Podbrzezie) w okolicach dzisiejszych ulic Miodowej i Podbrzezie oraz Szewskie, położone pomiędzy dawną Bramą Krakowską a północnym korytem Wisły, obecnie ulicą Dietla.

Pod koniec życia król Kazimierz rozpoczął po 1366 roku budować na terenie Kazimierza gmach uniwersytetu, który miał się mieścić w kwartale na południe od Starej Synagogi.Opuszczony gmach uniwersytecki z fundacji króla istniał jeszcze w 2 połowie XV wieku.

Osiedlenie Żydów

Istotnym wydarzeniem w dziejach Kazimierza stało się zlokalizowanie na terenach dawnej wsi Bawół w roku 1495 tzw. miasta żydowskiego (oppidum iudaeorum) decyzją Jana Olbrachta, który z powodów politycznych i ekonomicznych polecił przesiedlić tamże Żydów mieszkających dotychczas w Krakowie. Przyczyną takiej decyzji było nakładanie się interesów polskich i żydowskich. Żydowskim bankierom zarzucano lichwę, przyczyniającą się do ubożenia polskich mieszczan. Do wygnania Żydów z Krakowa namawiał franciszkanin Jan Kapistran, który wcześniej prowadził krucjatę przeciwko starozakonnym we Wrocławiu. W 1485 r. gmina żydowska wyrzekła się uprawiania handlu i pośrednictwa w Krakowie, z wyjątkiem sprzedaży rzeczy zastawionych, jednak to nie pomogło. Bezpośrednim impulsem dekretu Olbrachta był pogrom (utopienie kilkudziesięciu Żydów w Wiśle) w 1494 r., spowodowany konfliktem między kupcami żydowskimi a polskimi o prawo do handlu na rynku krakowskim. W rezultacie powstała dzielnica żydowska, wyraźnie oddzielona od części zamieszkanej przez chrześcijan, która przez wiele wieków rozwijała się autonomicznie. Obejmowała teren obecnych ulic Miodowej, Starowiślnej, św. Wawrzyńca, Wąskiej, Józefa i Nowej. Była wydzielona parkanami i kamiennym murem, który istniał do 1800 roku. Centrum stanowiła dzisiejsza ulica Szeroka. Powstawały liczne synagogi (z których 7 wciąż istnieje), szkoły i uczelnie, cmentarze, a także okazałe domy mieszkalne szczególnie szybko bogacących się kupców i bankierów żydowskich. Kazimierz stał się istotnym ośrodkiem kultury żydowskiej w Polsce i na świecie, którego najistotniejszymi postaciami byli rabin Mojżesz Isserles oraz Natan Spira.

Potop szwedzki

Jak wiele miast polskich, okres potopu szwedzkiego doprowadził wraz z późniejszą okupacją w czasach II wojny północnej do zrujnowania Kazimierza. Czasy te przetrwała część budynków, głównie ulokowanych wzdłuż głównego traktu komunikacyjnego miasta, obecnej ulicy Krakowskiej, oraz zespoły kościelne. Te, wkrótce po opuszczeniu miasta przez Szwedów, zaczęły się szybko rozwijać, o czym świadczą powstałe w tamtym okresie barokowe zespoły kościoła Paulinów na Skałce, Trynitarzy oraz kościoła Misjonarzy na Stradomiu.

Dzielnica Kazimierz

Z biegiem wieków i stałym rozwojem zarówno Kazimierza jak i Krakowa dotychczas utrzymywana odrębność miast stała się anachronizmem. W czasie trwania Sejmu Czteroletniego w wyniku prac Komisji Dobrego Porządku podjęto więc decyzję o włączeniu Kazimierza w struktury miejskie Krakowa jako jego nowej dzielnicy.

Lata 1815–1846, okres istnienia Wolnego Miasta Krakowa, umożliwiły dalszy rozwój dzielnicy zgodnie z ówczesnymi koncepcjami urbanistycznymi, nazywanymi wtedy „planami upięknienia”, opracowanymi w latach 40. przez architekta Karola Kremera. Dotychczasowa odrębność „miasta żydowskiego” została zlikwidowana wraz z wyburzeniem jego murów w roku 1822, tym samym umożliwiając ekspansję ludności żydowskiej na teren całego Kazimierza.

Lata późniejszej autonomii galicyjskiej (1866–1918) przyniosły niezwykle istotną dla integracji z dotychczasowymi dzielnicami Krakowa zmianę. Zasypane zostało otaczające Kazimierz od północy koryto Wisły, tworząc na jego miejscu nową ulicę, nazywaną Plantami Dietlowskimi.

Okupacja niemiecka

Podczas II wojny światowej niemieccy okupanci wysiedlili w lubelskie większość mieszkańców żydowskiej dzielnicy, a następnie utworzyli getto po południowej stronie Wisły w obrębie dzielnicy Podgórze, do którego przeniesiona została pozostała, licząca wówczas blisko 17 tysięcy osób społeczność żydowska Krakowa. Późniejsza likwidacja getta doprowadziła do unicestwienia praktycznie całej społeczności, z której nieliczni ocaleni decydowali się raczej na wyjazd z kraju, poszukując nowej nadziei w powstającym Izraelu. Zabytki kultury żydowskiej, szczególnie miejsca kultu religijnego, były regularnie dewastowane i wykorzystywane np. w charakterze magazynów amunicji.

Obiekty zabytkowe

Wśród zabytków wyróżniają się kościoły Bożego Ciała i św. Katarzyny, kościół Paulinów na Skałce – sanktuarium św. Stanisława, będącego patronem Polski i Panteon Narodowy, jak również ratusz na Placu Wolnica i cały zespół zabytków architektury przemysłowej na ulicy św. Wawrzyńca, zwany kwartałem św. Wawrzyńca.

Przy samej ulicy Szerokiej znajduje się pięć bożnic. Najstarsza – Stara Bożnica, zniszczona podczas wojny, została odrestaurowana i dziś mieszczą się w niej zbiory judaistyczne Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Jedyną czynną obecnie ortodoksyjną bożnicą jest Bożnica Remuh. W pobliżu znajduje się cmentarz Remuh – jeden z najstarszych w Europie i w Polsce cmentarzy żydowskich, na którym grzebano Żydów od połowy XVI do połowy XIX wieku. Jednakże najstarszy cmentarz żydowski mieścił się obok nieistniejącego już stawu poza murami miejskimi od strony północno-wschodniej, w okolicach dzisiejszej ulicy Dajwór. W roku 1800 powstał nowy cmentarz przy ulicy Miodowej. Natomiast w budynku przy ul. Szerokiej 6 mieściła się mykwa – rytualna łaźnia dla mężczyzn i kobiet.

Oto najważniejsze z zachowanych zabytków krakowskiego Kazimierza:

• synagogi:
  • Stara (XV w.)
  • Remuh (1553)
  • Wysoka (1563?)
  • Poppera (1620)
  • Kupa (1643)
  • Izaaka (1644)
  • Tempel (1862)

• kościoły:
  • Bożego Ciała
  • św. Katarzyny
  • Św. Trójcy ze szpitalem bonifratrów
  • kościół i klasztor Paulinów na Skałce
• cmentarze:
  • Cmentarz Remuh (stary cmentarz żydowski)
  • Nowy cmentarz żydowski
• dawny rynek – Plac Wolnica wraz z ratuszem
• Mykwa Wielka
• rzeźnia drobiu na Placu Nowym

Współczesność

Zabytki Kazimierza wraz ze ścisłym Starym Miastem i Wawelem zostały zapisane na liście światowego dziedzictwa UNESCO w 1978 r. W 1994 roku Kazimierz wraz ze Starym Miastem, Wawelem, Stradomiem, Piaskiem, Podgórzem i Nowym Światem został uznany za pomnik historii.

Przez wiele lat dzielnica Kazimierz kojarzyła się z ruderami, opuszczonymi domami, itp. Jednak po upadku komunizmu zaczęła ona powracać do życia. Znacznie przyczyniły się do tego m.in. Festiwal Kultury Żydowskiej, film Stevena Spielberga Lista Schindlera, a także moda na sztukę i kulturę żydowską. Obecnie religijna społeczność żydowska Krakowa liczy około 150 osób.

Dziś Kazimierz jest sercem nocnego życia Krakowa. To tutaj znajduje się najwięcej pubów, restauracji i kawiarni, gdzie turyści, a także mieszkańcy przesiadują od rana do późnych godzin nocnych. Rośnie zainteresowanie turystów Kazimierzem. Na Placu Nowym i na ulicy Szerokiej latem odbywają się liczne festiwale i imprezy, które przyczyniają się do promowania dzielnicy. Siedzibę ma tam Muzeum Galicja, liczne galerie, a także teatry (Teatr Nowy, Teatr Eloe, Teatr Żydowski (Kolejarza), Scena Kameralna Starego Teatru), a także teatr Sceny El-Jot przy ulicy Miodowej. Jest tam także wiele hosteli mogących ugościć przyjezdnych.

Najbardziej popularnym z odbywających się na Kazimierzu festiwali jest coroczny Festiwal Kultury Żydowskiej, którego finałowe koncerty organizowane są przy ulicy Szerokiej. Popularne są też Święto Zupy, Święto Chleba i Święto Ulicy Józefa. Na Kazimierzu są także liczne galerie.

Bibliografia

• Atlas Miasta Krakowa (praca zbiorowa IG UJ) PPWK 1988 ISBN 83-7000-067-3

Linki zewnętrzne

• Krakowski Kazimierz – przewodnik turystyczny
• Portal o krakowskim Kazimierzu
• Serwis informacyjny Kazimierza
• Dziedzictwo kulturowe
• Kazimierz, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 928 .