Antyklerykalizm

Antyklerykalizm (od „anty” i gr. klerikos, „mający władzę religijną”) – ideologia społeczno-polityczna i postawa życiowa wyrażająca się w niechętnym lub wrogim stosunku do udziału kleru w życiu społecznym i politycznym. Antyklerykalizm często mylnie utożsamiany jest z ateizmem.

Podstawą antyklerykalizmu jest sprzeciw wobec niektórych przejawów działalności duchowieństwa, a szerzej – instytucji wyznaniowych religijnych (w odróżnieniu od wierzeń i idei świeckich). Niezgoda na wpływ tych instytucji na pozareligijne życie społeczeństwa, napominanie lub ingerencję w sprawach dotyczących prawa.

Antyklerykalizm może występować z różnym nasileniem, w zależności od tego, na ile jest reprezentatywny dla społeczeństwa, i nawiązywać do różnych źródeł ideowych. Odnosi się do dowolnej instytucji religijnej, choć najczęściej pod tym terminem rozumiana jest krytyka klerykalizmu chrześcijańskiego.

Antyklerykalizm a inne pojęcia

Antyklerykalna demonstracja w czasie wizyty papieża w 2005 roku w Niemczech.

Antyklerykalizm nie jest postawą niechętną wobec wiary czy religii jako takiej. Może istnieć w połączeniu z ateizmem, ale również ze specyficzną formą religijności – oznacza on jedynie stosunek do działalności obdarzonych autorytetem hierarchów danej religii. Jest postawą krytyczną wobec działalności hierarchów danego związku wyznaniowego, najczęściej dominującego w danym państwie. Pojęciem używanym przez antyklerykałów jest deklerykalizacja – ogół działań zmierzających do ograniczenia instytucjonalnego wpływu duchowieństwa na życie społeczne, polityczne i kulturalne. Antyklerykalizm nie jest równoważny laicyzmowi i laickości.

Sfery krytyki

Antyklerykalna manifestacja w 2008 roku we Włoszech.

Sprzeciw dotyczy, subiektywnie interpretowanych jako negatywne, wpływów hierarchów religijnych na zbyt luźno związane z religią i teologią dziedziny życia, takie jak polityka, kultura, edukacja i jest związany przede wszystkim z filozoficznymi i moralnymi podstawami determinującymi określone działania w tych dziedzinach. Jedynie sfery działalności socjalnej i humanitarnej wyjątkowo rzadko podlegają antyklerykalnej krytyce.

Antyklerykalizm krytykuje m.in.:

• łączenie religii z polityką (np. rozpoczynanie oficjalnych uroczystości państwowych od nabożeństwa lub modlitwy, święcenie przez osoby duchowne gmachów urzędów i innych państwowych obiektów);
• obecność religii w państwowych instytucjach (np. prowadzenie przez duchowych działalności religijnej w ramach państwowych instytucji, takich jak: szkoły publiczne [państwowe i prywatne], siły zbrojne itd.);
• nierówne (łagodniejsze) traktowanie instytucji wyznaniowych przez system prawny państwa (np. zwolnienia podatkowe, możliwość dostępu do mediów publicznych, prawo do umieszczania symboli religijnych w szkolnych salach lekcyjnych i środkach komunikacji publicznej).

Antyklerykalizm jako postawa etyczna

Postawa antyklerykalna występuje też jako wybór etyczny i moralny, ugruntowane argumentami filozoficznymi i światopoglądowymi. Padają tu argumenty na temat poszanowania godności osób innej wiary na równi z niewierzącymi. Jest to wyraz sprzeciwu wobec patologii, które często towarzyszą wszelkim formom faworyzowania wybranych grup społecznych czy instytucji.

Historia

Francuska ilustracja antyklerykalna z 1908 r.

Morderstwo Isidoro Gutiérreza de Castro zapoczątkowało falę antyklerykalnych wystąpień w Hiszpanii.

Tendencje antyklerykalne pojawiają się we wszystkich religiach posiadających stan kapłański, jako reakcja na dążenie do podporządkowania duchowieństwu życia społecznego, polityki i kultury. W średniowieczu w Europie antyklerykalizm przejawiał się w walce o obalenie supremacji władzy duchownej nad świecką, związany też był ze wszystkimi ruchami antyfeudalnymi.

W średniowieczu rozwinął się też na dużą skalę antyklerykalizm, tzw. wewnętrzny – prowadzony przez ludzi Kościoła, także duchownych, jak spirytuałowie (obserwancki nurt w obrębie franciszkanów), arnoldyści, wiklefici, husyci, reformatorzy i inni.

Historia antyklerykalizmu związana też jest z filozofią oświecenia, reformacją i wiąże się z racjonalizmem oraz rozdziałem religii od nauki. Rewolucja francuska przyniosła sukces antyklerykalizmu i spowodowała powstanie świeckiej republiki we Francji wraz z nowymi prawami, w tym, do czego do dzisiaj nigdzie indziej nie doszło, wpisanie zasady laickości do Konstytucji. W czasie restauracji Kościół stopniowo wzmacniał swą pozycję sprzed rewolucji, potępiał marginalizowanie swej roli, a papież Pius IX w 1864 r. opublikował dokument Syllabus Errorum w którym skrytykował między innymi idee wolności religijnej oraz zasadę rozdziału Kościoła od państwa, co spowodowało gwałtowny wzrost antyklerykalizmu wśród masonerii i wolnomyślicieli we Francji, Belgii, Hiszpanii i Włoszech, którego nie powstrzymała powstała w 1876 r. organizacja Akcja Katolicka zwana Opera dei Congressi, powołana w celu zwalczania prądów liberalnych i antyklerykalnych.

Po zamordowaniu przez kilku księży gubernatora Isidoro Gutierrez de Castro w 1869 roku w katedrze w Burgos z powodu jego antyklerykalizmu, przez całą Hiszpanię przetoczyła się falą antyklerykalnych demonstracji. W wielu miastach doszło do zamieszek podczas których wznoszono okrzyki, śmierć nuncjuszowi papieskiemu. Tłum z drzwi konsulatu zdarł godło papieskie, które następnie zostało spalone. Jeden z kilku oskarżonych księży w czasie procesu otrzymał wyrok śmierci.

Następne rządy republikańskie we Francji przyczyniły się do odsunięcia Kościoła od wpływu na sprawy państwa, ostateczny rozdział nastąpił w wyniku zerwania stosunków dyplomatycznych Francji z Watykanem. Ustawa z 9 grudnia 1905 wprowadziła rozdział Kościoła i państwa oraz państwowe szkolnictwo laickie, a wzmocnienie regulacji i kontroli państwowej nad szkolnictwem katolickim. Od 1918 roku w wyniku klęski II Rzeszy w I wojnie światowej Alzacja i Lotaryngia znalazły się w granicach Francji, lecz mimo tego nie są one objęte doktrynami laickimi.

Od II połowy XIX wieku antyklerykalne nurty upowszechniały się także wśród niektórych warstw społecznych w pozostałych państwach katolickich (zwłaszcza w północnej i zachodniej Hiszpanii), a także w niektórych państwach latynoamerykańskich. W I połowie XX wieku w niektórych z nich doprowadziły one na wzór francuski do laickich ustrojów i rozdziału Kościoła od państwa, jak np. w Portugalii (1910), Rosji radzieckiej (1917), Meksyku (1917), Urugwaju (1917) Niemczech (1919) czy Hiszpanii (1931). Silny antyklerykalizm występował też w początkowym okresie życia Benito Mussoliniego, głównie w krytyce Kościoła i księży których nazywał czarnymi mikrobami, czyniącymi równie wiele szkód jak prątki gruźlicy.

W większości państw o tradycji protestanckiej antyklerykalizm nie występuje tak silnie jak w katolickiej niegdyś Francji, prawdopodobnie dlatego, że w tych krajach znacznie wcześniej rozpoczął się proces sekularyzacji.

Większość rządów opartych na formie ustroju państwa wzorowanym na absolutyzmie oświeconym oraz rządów tzw. Bloku wschodniego było oficjalnie antyklerykalnych, znosząc nadmiar świąt religijnych, laicyzując szkolnictwo, budynki klasztorne, kościoły oraz inne świątynie przeznaczając na budowle użyteczności publicznej, np. klasztory w Nowym Wiśniczu i Świętym Krzyżu przeznaczono na więzienia z tym że wcześniej pomieszczenia klasztorne na Świętym Krzyżu przeznaczono na potrzeby tzw. księży zdrożnych organizując dla nich dom poprawczya dopiero później władze rosyjskie a od 1918 władze polskie przeznaczyły klasztor na więzienie.

W Związku Radzieckim antyklerykalizm wyrażał się w działaniach państwa. W przeciągu pierwszych pięciu lat po rewolucji bolszewickiej dokonano egzekucji 28 biskupów i 1200 duchownych.

Antyklerykalizm w Polsce

Stanisław Kostka Potocki, jeden z polskich antyklerykałów, autor Podróży do ciemnogrodu

Poseł Kazimierz Czapiński autor antyklerykalnej książki Dokąd kler prowadzi Polskę?.

Manifestacja antyklerykalna w Toruniu w 2008 roku

Wbrew obiegowej opinii antyklerykalizm w Polsce nie narodził się pod koniec XVIII w., ani też nie dotyczył tylko środowiska chłopskiego. W sarmackich zarzutach antyklerykalnych na pierwszym miejscu plasują się: nieuctwo niektórych księży, ich zbyt wystawny tryb życia oraz pobieranie zbyt wysokich opłat za usługi religijne.

Marcin Krowicki swój antyklerykalizm w stosunku do mnichów wyrażał w słowach, cyt.nic nie robią, jedno próżnując w klasztorach siedzą i darmo chleb jedzą, o księżach miał podobną opinię, cyt. też w żadnym innym stanie na świecie nie masz więcej cudzołożników, gamratów, nieczystych i sodomczyków, jako jest w tym waszym kapłańskim stanie.

W Polsce odrodzeniowy antyklerykalizm przejawia się między innymi w dziełach Jana Ostroroga, Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego, i Andrzeja Frycza Modrzewskiego.

Antyklerykalizm związany jest również z historią Braci polskich i reformami szkolnymi z okresu Oświecenia. Eksarianin Wacław Potocki zawarł swój antyklerykalizm m.in. w wierszu poświęconym księdzu. Antyklerykalizm mimo pełnej dominacji Kościoła Katolickiego w Polsce obecny był także w czasach saskich, był to jednak swoisty antyklerykalizm nie inspirowany ani wpływami reformacji, ani oświecenia. Tradycyjny szlachecki antyklerykalizm przejawia się także w czasie Sejmu Czteroletniego. Szlachta zebrana na sejmiku w Lublinie postulowała, aby sejm zakazał fundacji kolejnych klasztorów, bowiem klasztory jako niepłacące podatków stają się obciążeniem dla pozostałych mieszkańców.

Wzrost antyklerykalizmu wśród Polaków miał miejsce po wydaniu w 1832 encykliki Cum primum przez papieża Grzegorza XVI, przede wszystkim w kołach tzw.Wielkiej Emigracji. W XIX wieku, na terenach Polski, istniał tzw. „chłopski antyklerykalizm” który powstał na bazie antagonizmu między zyskującą samodzielność warstwą chłopów oraz kleru, który mocno związany z ziemiaństwem, zdecydowanie sprzeciwiał się wszelkim przejawom działalności politycznej chłopów. Ruch ten najsilniejszy był w Galicji i utrzymał się przez cały okres międzywojenny. Ostatnim przedstawicielem antyklerykalizmu galicyjskiego był Władysław Gomułka, reprezentujący według Żychiewicza antyklerykalizm inkwizycyjny, który atakował Kościół, cyt. bez względu na okoliczności, zawsze, wszędzie z furią, wrzaskiem i pianą na ustach.

W okresie II Rzeczypospolitej antyklerykalizm widoczny był również w pewnych kręgach inteligenckich, literackich i artystycznych. Głównym jego przedstawicielem był Tadeusz Boy-Żeleński.

Po 1945 roku wobec całkowitego rozdziału Kościoła od państwa, nastroje antyklerykalne nie ujawniały się, choć antyklerykalizm był elementem oficjalnej polityki wyznaniowej rządzącej partii komunistycznej. Adam Stanowski w Encyklopedii katolickiej napisał nawet o całkowitym zaniku antyklerykalizmu na wsi. Po upadku komunizmu antyklerykalizm jednak odżył na nowo, nierzadko oddolnie, zwłaszcza w parafiach wiejskich.

Nastroje antyklerykalne pobudziła ponowna liberalizacja życia społeczno-politycznego, która nastąpiła w wyniku upadku komunizmu w 1989 roku, umożliwiając m.in. działalność partiom chrześcijańskim, domagającym się wzmocnienia pozycji Kościoła katolickiego i zasad chrześcijańskich w życiu publicznym. Z inicjatywy antyklerykalnego tygodnika Fakty i Mity oraz Antyklerykalnej Partii Postępu RACJA (później RACJA Polskiej Lewicy) dzień 8 sierpnia obchodzony jest przez polskich antyklerykałów jako Dzień Antyklerykała. Dzień ten został wybrany przez APPR, na pamiątkę powstania tej partii.

Typowo antyklerykalny charakter wśród mediów po 1989 roku obok tygodnika Fakty i Mity ma tygodnik NIE oraz portal internetowy Racjonalista.pl.

W 2010 roku powstała partia o charakterze antyklerykalnym – Ruch Palikota, która w czasie wyborów parlamentarnych w 2011 roku zdobyła około 10% głosów i wprowadziła do sejmu 40 posłów. Ruch Palikota 6 października 2013 roku przekształcił się w Twój Ruch. Po rozwiązaniu 23 listopada 2013 roku RACJI Polskiej Lewicy, jej członkowie przystąpili do partii Twój Ruch. Od 2016 klerykalizacji Polski sprzeciwia się Polska Laicka, stowarzyszenie powstałe z inicjatywy Krzysztofa Pieczyńskiego, dążące do stworzenia warunków dla rozwoju otwartego, tolerancyjnego i nowoczesnego społeczeństwa bez wpływu kleru na życie obywateli. W 2018 i 2019 roku część działaczy dawnego Ruchu Palikota i partii Twój Ruch zaangażowało się w budowę partii Wiosna Roberta Biedronia, w której programie wyborczym są postulaty o charakterze antyklerykalnym. 2 marca 2019 roku na kongresie partii politycznej Twój Ruch nowymi współprzewodniczącymi partii zostali Marzenna Karkoszka i Kamil Żebrowski. Tym samym założyciel partii Janusz Palikot ostatecznie wycofał się z aktywności partyjnej.

Zobacz też

• antyteizm
• klerykalizm
• laicyzacja
• laicyzm
• państwo wyznaniowe
• papizm
• religia państwowa

Linki zewnętrzne

Dokąd kler prowadzi Polskę?

Bibliografia

• Zygmunt Poniatowski: Mały słownik religioznawczy. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1969.