Swornegacie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Swornegacie
wieś
Ilustracja
Fragment miejscowości
Państwo

 Polska

Województwo

 pomorskie

Powiat

chojnicki

Gmina

Chojnice

Liczba ludności (2011)

1080[2]

Strefa numeracyjna

52

Kod pocztowy

89-608[3]

Tablice rejestracyjne

GCH

SIMC

0082297

Położenie na mapie gminy wiejskiej Chojnice
Mapa konturowa gminy wiejskiej Chojnice, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Swornegacie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Swornegacie”
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Swornegacie”
Położenie na mapie powiatu chojnickiego
Mapa konturowa powiatu chojnickiego, po lewej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Swornegacie”
Ziemia53°51′34″N 17°29′51″E/53,859444 17,497500[1]
Multimedia w Wikimedia Commons
Swornegacie wraz z kościołem św. Barbary

Swornegacie (kaszub. Swòrnégace lub też Swòrnigace, Szwôrnygace, Szwôrnëgace, niem. Schwornigatz; do lat 1970. Swornigacie) – wieś położona w województwie pomorskim, w powiecie chojnickim, w gminie Chojnice, w krainie historycznej Kaszuby.

Według danych z 30 czerwca 2011 roku wieś liczyła 1080 mieszkańców[2].

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Jest siedzibą dużego obszaru sołectwa Swornegacie w którego skład wchodzą również miejscowości: Chociński Młyn, Drzewicz, Grzampki, Kamionka, Klucza, Kokoszka, Kurczewo, Małe Swornegacie, Owink, Płęsno, Sepiot, Śluza, Wączos, Zbrzyca i Wielkie Zanie. Połączenie z centrum Chojnic umożliwiają autobusy komunikacji miejskiej (linia nr 1).

Swornegacie są położone na terenie Zaborskiego Parku Krajobrazowego, nad rzeką Brdą i Jeziorem Karsińskim, sąsiadują z Parkiem Narodowym Bory Tucholskie.

Przez wieś przebiega droga wojewódzka nr 236 łącząca Konarzynki z Brusami.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Nazwa obecna ustaliła się w XIX w. Pochodzi od dwóch kaszubskich słów: swora, czyli warkocz pleciony z korzeni sosnowych, wykorzystywany do umacniania, czyli gacenia, brzegów (gacy) jezior i rzek przez mieszkańców. W dokumentach historycznych występowały następujące jej odmiany[4][5][6]:

  • Sworinagac - 1272
  • Sworinagaht - 1275
  • Sworinagat - 1275
  • Sworinagacz - 1291-1303
  • Sworinagatz - 1303
  • Sworngatz - 1354, 1382
  • Swornegacz - 1382, 1400
  • Sworzonagacz - 1469
  • Sfornegac - 1653
  • Swornogac - 1664

Historia wsi[edytuj | edytuj kod]

Kościół pw. św. Barbary
Kościół pw. św. Barbary
Wnętrze kościoła św. Barbary
Jezioro Karsińskie – widok od strony Swornegaci

Rządy książąt gdańskich, Piastów i Przemyślidów[edytuj | edytuj kod]

  • Prawdopodobnie około 1255 roku za sprawą księcia pomorskiego Mściwoja II (Mestwin II) i jego żony księżnej Judyty w wiosce został ulokowany erem świętego Jan Chrzciciela należący do augustianów. Piaszczysta ziemia nie sprzyjała uprawom, liczne okoliczne jeziora sprzyjały rybołówstwu[7].
  • Pierwszą wzmiankę pisemną o wsi podał dokument papieża Grzegorza X z 5 kwietnia 1272, który nakazał biskupowi chełmińskiemu Fryderykowi przeciwdziałanie napadom na klasztor poprzez możliwość stosowania kar kościelnych[a][8].
  • W 1275 Mściwoj II wraz żoną Eufrozyną nadał braciom okoliczne osady Nechor (obecnie półwysep Miechorz pomiędzy jeziorem Długim i Karsińskim), Zwierzyniec (identyfikowany z Małymi Swornegaciami) oraz Łowiszową Dąbrowę (obecnie Dąbrówka)[b][9][10][11]
  • W 1291 Mściwoj II ofiarował eremitom bór, pastwiska oraz jeziora z prawem połowu ryb: Karsińskie, Długie, Witoczno oraz Zielone[9].
  • W 1303 augustianie ze Swornegaci wraz ze wszystkimi swoimi dobrami połączyli się z cystersami z Oliwy za zgodą króla Wacława II[12].

W składzie państwa krzyżackiego[edytuj | edytuj kod]

  • W 1308 Swornegacie weszły w skład państwa krzyżackiego po zajęciu przez zakon Pomorza Gdańskiego[13].
  • W 1322 we wsi znajdował się dwór krzyżacki i krzyżacy zajmowali się zarządem wsi[c][14].
  • W 1330 powstało tu wójtostwo krzyżackie podległe komturowi tucholskiemu[15].
  • W 1332 wieś została zorganizowana na prawie chełmińskim[16].
  • W 1333 cystersi wymienili z zakonem krzyżackim Swornegacie w zamian za Domatowo oraz Darzlubie[17]. Administracyjnie osada została włączona do komturstwa tucholskiego i zamieniona na folwark[15].
  • W 1382 we wsi znajdowały się 2 karczmy. Przywilej z tego roku pozwala przypuszczać, że w osadzie była szkoła parafialna istniejąca prawdopodobnie od XIII wieku[18]. Komtur tucholski Heinrich von Bullendorf nadał ziemię folwarczną osadnikom na zasadach prawa chełmińskiego[19].

Okres Królestwa Polskiego i I Rzeczypospolitej[edytuj | edytuj kod]

  • W 1466 na mocy II pokoju toruńskiego Pomorze powróciło w granice Królestwa Polskiego. Swornegacie zostały włączone do klucza kosobudzkiego w starostwie tucholskim[20].
  • Wieś królewska Swornogać położona była w II połowie XVI wieku w powiecie tucholskim województwa pomorskiego[21].
  • Do XVI w. działała szkoła parafialna niższego rzędu, wzmianki o szkole występują także około roku 1652. W XVIII wieku brak informacji o opłacaniu nauczyciela sugeruje że szkoła mogła nie działać[22].
  • W XVI-XVII wieku liczba mieszkańców to około 160 osób[23].
  • Pomiędzy 1583 (albo 1617[potrzebny przypis]) a 1652, kościół przestał być kościołem parafialnym i został filią parafii w Konarzynach[24].
  • Wizytacja kościelna w 1653 potwierdziła istnienie we wsi drewnianego kościoła z dwoma ołtarzami pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Bartłomieja. Wszyscy mieszkańcy byli katolikami[25].
  • Przed potopem szwedzkim działało we wsi 5 karczm, w roku 1664 odnotowano działanie dwóch[26].
  • Pod koniec XVII wieku pożar spalił kościół. Około 1700 wzniesiono nowy drewniany kościół którego budowę ukończono ostatecznie w 1812. Przetrwał on do czasów dzisiejszych i w 1981 w został rozebrany a następnie przeniesiony do skansenu sztuki ludowej we Wdzydzach gdzie został konsekrowany w 1987[27].
  • Pod koniec XVIII wieku do parafii należało 200 osób[28].

Do czasów współczesnych[edytuj | edytuj kod]

  • W 1900 powołano lokalny wikariat, w 1909 zatwierdzono akt reaktywujący samodzielną parafię w Swornegaciach[29].
  • W latach 1913-1916 został zbudowany obecny kościół murowany pod wezwaniem św. Barbary. W obrębie parafii mieszkało 1291 osób[30].
  • W czasie między I wojną światową a II wojną światową Swornegacie miały przeważnie drewniane chaty kryte strzechą. Rozwinęła się sieć handlowa i usługowa, budowa dróg polepszyła komunikację z Chojnicami[31].
  • W 1930 dzieci rozpoczęły naukę w nowej murowanej szkole która funkcjonuje do dziś[32].
  • 1 września 1939 wojsko polskie broniło się na wcześniej przygotowanej linii okopów ciągnących się od Psiej Góry przy centrum wsi aż do jeziora Witoczno. Wojsko polskie wysadziło most betonowy w środku wsi[d]. O godzinie 9 Niemcy uderzyli od strony osady Zanie. Po wyczerpaniu amunicji wojsko polskie wycofało się w kierunku Brus i Czerska. W trakcie walk zginęło 17 Niemców, ze strony polskiej był 1 ranny[33].
  • Podczas okupacji niemieckiej ludność wsi została wysiedlona, a okolicę włączono do obszaru ćwiczeń wojskowych. Część ludności wywieziono w głąb Rzeszy, część do innych wsi powiatu chojnickiego. Z powodu nieostrożności żołnierzy wybuchł pożar i część wsi spłonęła[potrzebny przypis]. Aktywni przed wojną działacze Związku Zachodniego byli w czasie II wojny światowej ścigani przez Niemców[potrzebny przypis]. Wieś została wyzwolona w ostatnich dniach lutego 1945. Wielu mieszkańców Swornegaci straciło życie (co najmniej 41)[e], ich nazwiska upamiętnia tablica umieszczona na ścianie kościoła parafialnego[34].
    • Żołnierz rezerwy Kazimierz Jakubowski zginął 15 września 1939 wskutek ran[35].
    • 7 osób, w tym proboszcz Władysław Brzóskowski, wójt i działacz społeczny Brunon Gliszczyński, komendant Straży Pożarnej Piotr Kontek zostało rozstrzelanych w 1939 w Dolinie Śmierci pod Chojnicami[36].
    • W okolicznych lasach ukrywało się 11 mężczyzn, wszyscy zostali złapani i zamordowani w latach 1943-1944. Dostarczający im żywność Janusz Gostomczyk był torturowany i aby nie wydać innych osób z ruchu oporu, popełnił samobójstwo. Jan Cetel z Małych Swornegaci i Stefan Janikowski z Sepiotu za pomoc ukrywającym się zginęli w obozie na terenie Niemiec[37].
    • W Małych Swornegaciach ukrywał się Jan Kuks, po odnalezieniu go przez policję i SS słuch o nim i jego rodzinie(ojciec, matka, siostra) zaginął[38].
    • 23 stycznia 1940 w obozie KL Dachau zmarł Jan Stoltmann, werbista i Sługa Boży[39].
    • 4 osoby zginęły na skutek pobytu w obozie rosyjskim[40].
  • Po wojnie władze PRL zamierzały ocalałą ludność przesiedlić na ziemie odzyskane, a teren gromady przeznaczyć pod zalesienie.[potrzebny przypis]
  • W czerwcu 1962 w wyniku pożaru spłonęły 22 domy mieszkalne i inne budynki gospodarcze. Od tego czasu większość nowo budowanych mieszkań była murowana. W tym samym roku miejscowość została zelektryfikowana[41][42].
  • W 1963 oddano do użytku nowy, zbudowany w czynie społecznym, Gromadzki Dom Kultury[41].
  • W 1966 oddano do użytku internat przyszkolny. Z powodu wzrostu liczby użytkowników został on zastąpiony kolejnym wybudowanym w 1988[43].
  • W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa bydgoskiego[potrzebny przypis].
  • Do 1993 zakończono telefonizację gminy Chojnice w tym Swornegaci[44]. W latach 90. XX wieku w Swornegaciach założono wodociągi i kanalizację.[potrzebny przypis]

Zabytki i inne obiekty[edytuj | edytuj kod]

Kaszubski Dom Rękodzieła Ludowego

Według rejestru zabytków NID na listę zabytków wpisany jest neobarokowo-modernistyczny kościół parafialny pw. św. Barbary, 1912-16, nr rej.: A/513/1 z 9.11.1998[45].

Ze Swornegaci pochodzi drewniany kościół z 1742 r., przeniesiony do Kaszubskiego Parku Etnograficznego we Wdzydzach i konsekrowany tam w 1987[27].

Pod koniec 2004 roku powstał Kaszubski Dom Rękodzieła Ludowego, w którym eksponowane są pamiątki i dobra kulturowe kaszubskiej wsi. Można tam obejrzeć narzędzia i sprzęty używane dawniej w gospodarstwie domowym i przy uprawie roli oraz eksponaty sztuki ludowej.

Osoby związane z miejscowością[edytuj | edytuj kod]

Archeologia[edytuj | edytuj kod]

W 1969 Stefan Karol Kozłowski kierował wykopaliskami na 6 stanowiskach w Swornegaciach. Wyniki jego prac doprowadziły do wyodrębnienia grupy chojnickiej kultury chojnicko-pieńkowskiej. Najstarsze osadnictwo ludzkie z regionu pochodzi z środkowej epoki kamienia (IX tys. p.n.e). Najstarsze stanowisko mezolityczne w Swornegaciach powiązane jest z kulturą komornicką i pochodzi sprzed atlantyckiego okresu klimatycznego (około 6000 lat p.n.e). W 1977 Zbigniew Bagniewski odkrył kolejne 20 stanowisk mezolitycznych w strefie brzegowej rzeki Brdy i Chociny oraz jeziora Karsińskiego i Witoczno[46][47].

W miejscowości odnaleziono również ceramikę z epoki brązu[48].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ W dokumencie źródłowym nie jest sprecyzowane kto napadał braci w Swornegaciach. Bruszewska-Głombiowska podaje że mogło to mieć powiązanie z rywalizacją w latach 1269–1271 między Mściwojem II a jego bratem Warcisławem.
  2. ↑ W dokumencie tym poprzez osoby wytyczające granice znajdują się pierwsze znane wzmianki o Konarzynach (Malowy Stanoch ambo de Konarin) i Chojnicach (Mislibous Malowy de Choyniz) (Gierszewska str.34).
  3. ↑ Prawdopodobnie zakon krzyżacki zajął wieś i okolice w sposób niepokojowy zanim doszło finalnie do wymiany wsi z cystersami w 1333 (Gierszewska s.40-41). W Kronice Oliwskiej znalazła się informacja datowana na okres 1317–1324, że bracia byli napadani z powodu niesłusznych oskarżeń okolicznych sąsiadów i obrabowywani ze wszystkiego, co posiadają. Ostatnie zdanie sugeruje że napady odbyły się bez przyzwolenia mistrza krzyżackiego Credo tamen, quod id de connivencia magistri factum non fuit (Bruszewska-Głombiowska s.162).
  4. ↑ Resztki tego mostu są nadal widoczne z nowo wybudowanego mostu patrząc w kierunku rzeki.
  5. ↑ Gierszewska podaje dane 40 ofiar. W książce brakuje informacji o losach ludności niemieckiej.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 133969
  2. ↑ a b Wieś Swornegacie w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2017-05-26], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1241 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  4. ↑ Perlbach 1882 ↓, s. 205-206,231-233,432-433,541,542.
  5. ↑ Breza 1978 ↓, s. 54.
  6. ↑ Trzebiatowski 1963 ↓, s. 29-30.
  7. ↑ Bruszewska-Głombiowska 2011 ↓, s. 91,156.
  8. ↑ Bruszewska-Głombiowska 2011 ↓, s. 156.
  9. ↑ a b Bruszewska-Głombiowska 2011 ↓, s. 157.
  10. ↑ Trzebiatowski 1963 ↓, s. 31.
  11. ↑ Dąbrówka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 942. poz. 16.)
  12. ↑ Bruszewska-Głombiowska 2011 ↓, s. 158-160.
  13. ↑ Trzebiatowski 1963 ↓, s. 32.
  14. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 40-41.
  15. ↑ a b Gierszewska 2014 ↓, s. 40.
  16. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 41.
  17. ↑ Bruszewska-Głombiowska 2011 ↓, s. 162-163.
  18. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 42,81.
  19. ↑ Swornigać, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XI: Sochaczew – Szlubowska Wola, Warszawa 1890, s. 727. poz. 16.)
  20. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 44.
  21. ↑ Prusy Królewskie w drugiej połowie XVI wieku : suplement. Cz. 1, Mapy, plany, Warszawa 2021, k. 1.
  22. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 81.
  23. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 91.
  24. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 69.
  25. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 69-71.
  26. ↑ Knopek 2013 ↓, s. 185.
  27. ↑ a b Gierszewska 2014 ↓, s. 71-73,79.
  28. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 75.
  29. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 76.
  30. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 75-76.
  31. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 51,61.
  32. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 88-89.
  33. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 53-54.
  34. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 55-59.
  35. ↑ Wyszukiwarka osób represjonowanych, [w:] Instytut Pamięci Narodowej [online]., w wyszukiwarce należy podać imię: Kazimierz, nazwisko: Jakubowski oraz miejsce urodzenia: Swornegacie
  36. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 55,58.
  37. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 56-58.
  38. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 57.
  39. ↑ Kleryk Nowicjusz Jan Stoltmann SVD (1920 1940) [online], seminarium.org.pl [dostęp 2024-04-19] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-19].
  40. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 58-59.
  41. ↑ a b Gierszewska 2014 ↓, s. 61.
  42. ↑ Knopek 2010 ↓, s. 188.
  43. ↑ Gierszewska 2014 ↓, s. 89-90.
  44. ↑ Knopek 2013 ↓, s. 635.
  45. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo pomorskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023, s. 8 [dostęp 2016-12-25].
  46. ↑ Knopek 2013 ↓, s. 26,34.
  47. ↑ Knopek 2010 ↓, s. 196.
  48. ↑ Knopek 2013 ↓, s. 41.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Gmina Chojnice
Wsie
Kolonie
Osady
Osady leśne
Części wsi
  • Burdychowo
  • Ciechocin Drugi
  • Ciechocin Pierwszy
  • Lichnowy Drugie
  • Lichnowy Pierwsze
  • Lisia Góra
  • Na Górach
  • Nad Strugą
  • Nad Szosą
  • Nowe Nieżychowice
  • Nowy Świat
  • Pawłówko Drugie
  • Pod Ciechocin
  • Pod Czersk
  • Pod Dąbrówkę
  • Pod Dworzec
  • Pod Gockowice
  • Pod Kolej
  • Pod Lasem
  • Pod Obrowo
  • Pod Ostrowite
  • Pod Pawłowo
  • Pod Silno
  • Pod Sławęcin
  • Pod Tuchole
  • Rabusiewo
  • Rocoły
  • Stare Nieżychowice
  • Wybudowania Krojanckie
  • Wybudowania Ostrowickie
  • Wybudowanie Chojnickie
  • Wybudowanie Granowskie
  • Za Koleją
  • Zacisze
Kolonia wsi
Pozostałe
miejscowości

Herb gminy Chojnice

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Swornegacie&oldid=73552640”