Rzeszotary (województwo małopolskie)

Rzeszotary

wieś
Kościół w Rzeszotarach
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	krakowski
Gmina	Świątniki Górne
Wysokość	291–393 m n.p.m.
Liczba ludności (2019)	3018
Strefa numeracyjna	12
Kod pocztowy	32-040
Tablice rejestracyjne	KRA
SIMC	0337691
Położenie na mapie gminy Świątniki Górne Rzeszotary
Położenie na mapie Polski Rzeszotary
Położenie na mapie województwa małopolskiego Rzeszotary
Położenie na mapie powiatu krakowskiego Rzeszotary
49°56′43″N 19°58′23″E

Rzeszotary – wieś w Polsce, położona w województwie małopolskim, w powiecie krakowskim, w gminie Świątniki Górne.

Integralne części wsi

Integralne części wsi Rzeszotary

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0337700	Panciawa	część wsi
0337716	Podlesie	część wsi
0337722	Polanki	część wsi
0337739	Rzeszotary Dolne	część wsi
0337745	Rzeszotary Górne	część wsi
0337751	Zaglonki	część wsi
0337768	Zalesie	część wsi

Historia

Początki Rzeszotar sięgają XI wieku, kiedy to założone zostały przez książąt krakowskich jako ich wieś służebna. Mieszkańcy mieli obowiązek dostarczania na zamek krakowski sit do czyszczenia zboża i przesiewania mąki nazywanych trzyniakami, przetakami lub rzeszotami. Nazwy sit wiązały się przede wszystkim z ich przeznaczeniem, uzależnionym od wielkości oczek. Tak więc Rzeszotary zamieszkiwali ludzie wyrabiający rzeszota – „rzeszotarze”.

Wieś powstała przez wyrąb lasów bądź wypalanie, czyli – jak to dawniej określano – „na surowym korzeniu”. Pierwsze domostwa lokowano wokół wielkiego, okrągłego stawu, znajdującego się w Rzeszotarach Górnych (dzisiejsza ulica Górny Rynek). Ludność tamtejsza, według brzmienia nazwisk, była pochodzenia polskiego, wyjąwszy nieliczną grupę kolonistów niemieckich, zwanych Szwabami – do dziś istnieje przysiółek o nazwie Szwaby (ulica Szlachecka), którzy szybko się spolonizowali.

Od przełomu XII/XIII wieku Rzeszotary były własnością rycerską. Do końca XIX wieku dominowało w nich rolnictwo. Dopiero XX w przyniósł intensywny rozwój rzemiosła ślusarskiego, co wpłynęło na zmianę charakteru zatrudnienia mieszkańców, a także wzrost ich zamożności. Nie bez znaczenia pozostawało także zatrudnienie w Krakowie, Wieliczce, Świątnikach Górnych oraz za granicą. Z czasem wyodrębniły się dwie wsie, tj. Rzeszotary Duże (dzisiaj Rzeszotary Górne) i Rzeszotary Małe (dzisiaj Rzeszotary Dolne).

Pierwsza historyczna wzmianka o Rzeszotarach pochodzi z XIV wieku, a ściślej z 1375 roku. Ówczesny dziedzic wsi nazywał się Jakub Rzeszotko. Kolejna wzmianka jest z 1381 r. – Franko z Rzeszotar był świadkiem umowy zawartej pomiędzy benedyktynami tynieckimi a proboszczem kościoła w Lisiej Górze koło Tarnowa.

W końcu XIV wieku we wsi mieszkała rodzina Pęcherzów (Panchyrzów), której własnością była kamienica usytuowana na rogu ulic Jagiellońskiej i św. Anny w Krakowie. Po jej wykupieniu w 1400 r. przez króla Władysława Jagiełłę i przebudowaniu w XV w stała się siedzibą Collegium Maius, najstarszej części Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Same Rzeszotary także w 1400 r. zostały sprzedane przez wdowę po Stefanie Pęcherzu Małgorzatę i jej syna Franciszka Andrzejowi Czarnyszy, od którego 15 lat później odkupił je Jan Bona-Junta. Z kolei tegoż syn – Franciszek Junta w 1442 r. przed wyprawą z królem Polski Władysławem III nad Morze Czarne przeciw Turkom, zapisał je klasztorowi Bożego Ciała na Kazimierzu: "300 grzywien zabezpieczonych na obu wioskach Rzeszotary [tj. Górnych i Dolnych] za zbawienie duszy ojca i swojej, gdyby przyszło mu zginąć w bitwie z Turkami i do kraju nie powrócić".

Rzeczywiście w bitwie pod Warną w 1444 r. wraz z królem (który zyskał przydomek „Warneńczyk”) zginął także Franciszek Junta. W tym samym roku wdowa po nim – Jadwiga z Jordanów Juntowa, jej syn Franciszek i córka, wypełniając wolę zmarłego, podarowali za pośrednictwem Sądu Ziemskiego Krakowskiego obie wsie Rzeszotary wspomnianemu klasztorowi. Klasztor prowadzony był wówczas przez kanoników regularnych laterańskich. W ich władaniu znalazły się Rzeszotary na kolejne 340 lat, aż do reform józefińskich, kiedy w zaborze austriackim (zwanym wtedy Galicją i Lodomerią) zniesiono 74 klasztory, a majątek ich rząd austriacki przejął na własność i wystawił na licytację.

W ramach tych reform Rzeszotary, jako majątek klasztorny, zostały w 1785 roku skonfiskowane na rzecz austriackiego ministerstwa finansów i po III rozbiorze w 1795 roku sprzedane. Nabyła je rodzina Żelechowskich herbu Ciołek, po nich Różańscy a następnie Zawadzcy herbu Habdank.

Murowany dwór w rzeszotarskim majątku, zamieszkiwany przez posesora (dzierżawcę) został zniszczony w 1846 roku w czasie rebelii chłopskiej przez chłopów z Koźmic, Janowic, Podstolic i Rzeszotar. Odbudował go Feliks Żelechowski dzięki pożyczce udzielonej przez krewnych z Bogusz koło Grajewa w białostockiem.

Na pieczęci Rzeszotar z tamtych czasów, w otoku widniał napis „Dominium Rzeszotary”, co oznacza dużą posiadłość będącą w czyimś posiadaniu. N tarczy widnieje odwzorowanie herbu Żelechowskich – Ciołek. W późniejszym czasie Rzeszotary posługiwały się pieczęcią wiejską. Składały się na nią trójkąt Opatrzności Bożej jako godło i nazwa „Gmina Rzeszotary” w otoku. W pamięci historycznej Polaków zachowało się dwóch Żelechowskich z Rzeszotar Józef Witold i Tadeusz, którzy brali udział w powstaniu styczniowym w 1863 roku. W rękach wymienionych wyżej rodów pozostawał dwór stanowiący centrum wsi, zarówno w aspekcie gospodarczym jak i kulturowym. Do niego należał młyn (na miejscu dzisiejszej ulicy Młyńskiej) i karczma, której dzierżawcami byli przeważnie Żydzi. Stary dom, w którym się ona mieściła, jest dziś nadal zamieszkany i znajduje się w części Rzeszotar nazywanej Mośkówką. Należący do dworu folwark w 1924 r. nabył Józef Cyzer. Z czasem kupił zapewne i dwór, gdyż od niego nabyła go Anna Oświęcimska, właścicielka nieistniejącej już apteki „Pod Złotym Słoniem” w Krakowie.

W 1945 r. cały majątek dworski, mimo że nie przekraczał ustawowych 50 ha, został przejęty przez państwo, po czym jego użytki rolne zostały rozparcelowane, a lasy upaństwowione. Z części majątku dworskiego została utworzona Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna, uważana za jedną z pierwszych w Polsce. Wygnana z dworu ostatnia dziedziczka, Anna Oświęcimska zmarła 9 marca 1949 roku. Pochowana jest na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie.

Dwór zasiedlony przez nowych mieszkańców i administrowany przez powojenną władzę, niszczał i w miarę upływu czasu popadał w coraz większą ruinę. W pierwszej dekadzie XXI w. został rozebrany.

W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie krakowskim.

Szkoła podstawowa

Data powstania szkoły podstawowej nie jest znana. Jednak na podstawie wiadomości dotyczących powstania szkoły w pobliskim Ochojnie wnioskować można, że szkoła w Rzeszotarach istniała przed rokiem 1884, gdyż akt fundacyjny szkoły w Ochojnie z tego roku przynosi informację, że była ona filią szkoły w Rzeszotarach. Pierwsza nauczycielka szkoły w Ochojnie otrzymała nominację w 1885 roku – podlegała służbowo kierownictwu szkoły etatowej w Rzeszotarach. W 1964 roku szkole nadano patrona, został nim astronom Jan Kowalczyk. Uroczystość nadania patrona była połączona z obchodami 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego, którego Jan Kowalczyk był studentem. Mieszkańcy Rzeszotar z własnych składek zbudowali nową szkołę. Jej otwarcie nastąpiło w 1981 roku. Budynek starej szkoły rozebrano w 2000 roku. Dziś jest to nowoczesna szkoła z dobrze wyposażonymi salami oraz boiskiem, halą sportową, przebieralniami i pomocami naukowymi. Przy szkole działa biblioteka.

Demografia

Na przestrzeni wieków liczba mieszkańców Rzeszotar systematycznie wzrastała. Sprzyjało temu usytuowanie geograficzne, powiązanie z klasztorem Bożego Ciała na Kazimierzu i dworem książęco–królewskim. W latach 1820–1824 mieszkańców było 934, domów 178. W 1847 r. 102 domy (zachował się imienny spis właścicieli, dziedzicem był wtedy Feliks Żelechowski). W 1868 r. mieszkańców było 602 – spadek spowodowany był zgonami mieszkańców z powodu chorób (tyfus, szkarlatyna, czerwonka, cholera). Zmarłych grzebano na cmentarzu położonym na granicy Ochojna i Podstolic, nazywanym Cmentarzem Cholerycznym.

W 1880 r. Rzeszotary zamieszkiwało 1228 osób, w tym 21 Żydów, domów wraz z folwarkami było 146. W II połowie XX w. liczba mieszkańców wynosiła 2000. Według danych GUS w 2009 roku Rzeszotary liczyły 2724 mieszkańców. 2 kwietnia 2012 r. zameldowane były 2794 osoby. Ich liczba stale rośnie w związku z rosnącą dezurbanizacją. Obecnie w Rzeszotarach jest 950 numerów domów.

Administracja

Rzeszotarom kilka razy zmieniano przynależność do powiatów. Początkowo należały do powiatu szczyrzyckiego, następnie – po 1815 r. do podgórskiego, zaś od 1866 r. do wielickiego. Od roku 1999 należą do powiatu krakowskiego. Wchodzą w skład najmniejszej powierzchniowo gminy miejsko-wiejskiej w Polsce – Świątniki Górne.

Rzeszotary od czasu reform administracji państwowej z 1933 r. były gminą wiejską. Tego roku weszły w skład gminy zbiorowej Świątniki Górne. Sołtysem gromady Rzeszotary z wyboru był Paweł Sikora, aż do tragicznej śmierci w nocy z 16/17 X 1946 roku (patrz niżej).

W drugiej połowie XX w. Rzeszotary zaczęły się intensywnie rozwijać. W roku 1953 Sejm wydał ustawę o reformie podziału administracyjnego. Wtedy to w myśl hasła „Władza bliżej obywatela” powołana została Gromadzka Rada Narodowa z siedzibą w Rzeszotarach, złożona z sołectw Rzeszotary i Ochojno, istniejąca do 1960 roku. Potem przywrócono dawny stan rzeczy i Rzeszotary znów powróciły do świątnickiej gminy.

W marcu 2013 roku wprowadzono nazwy ulic. Nazwy te mają zróżnicowaną etymologię. Wywodzą się z historii miejscowości, wiążą się z położeniem geograficznym, nazwami przysiółków, krajobrazami. Kilka z nich zaczerpnięto ze starych map „Kraju koronnego Galicya”.

Morderstwo w 1946 roku

W nocy 16/17 października 1946 r. został zamordowany sołtys Rzeszotar – Paweł Sikora i dwaj inni mieszkańcy: Leon Jania i Józef Burda. Wszyscy byli działaczami PSL. Tragedii dopełniło czwarte morderstwo dokonane na pochodzącym z Rzeszotar, zamieszkałym w Krakowie-Prokocimiu Józefie Chachlicy, który jako działacz PSL szczebla wojewódzkiego i krewny pomordowanych przemawiał na ich uroczystości pogrzebowej w Podstolicach.

Istnienie partii politycznych i różnego typu organizacji, w tym związkowych, na terenie Rzeszotar jest po dziś prawie niezbadane. Wiadomości są szczątkowe i nieudokumentowane. Wiadomo jednak, że w okresie II Rzeczypospolitej działało Koło Młodzieży Wiejskiej „Wici”, które w marcu 1936 roku zostało rozwiązane przez komunistów. W czasie II wojny światowej wielu mieszkańców Rzeszotar należało do Armii Krajowej, a po zakończeniu wojny niektórzy podjęli współpracę z nową „władzą ludową” (wstąpili do ORMO bądź PPR) w płonnej nadziei, że będzie ona sprawiedliwsza od tej przedwojennej. PSL podjęło walkę wyborczą przeciw dyktaturze PPR, co skończyło się brutalną likwidacją stronnictwa. W Rzeszotarach koło PSL powstało 11 listopada 1945 roku. Założył je Józef Chachlica. Do dziś ocalały legitymacje członków z tego okresu, zdjęcie i sztandar, który zaprezentowany został w 2011 roku z okazji uroczystości odsłonięcia pomnika ku czci Pomordowanych w 1946 roku przez komunistów. Pomnik znajduje się na ulicy Górny Rynek, obok Domu Wielofunkcyjnego.

Parafia

Rzeszotary należały przez setki lat do parafii pod wezwaniem Ducha Świętego w Podstolicach, istniejącej od XIII wieku. Po usunięciu religii ze szkół w 1958 roku, katecheza i niedzielne nabożeństwa odbywały się w punkcie katechetycznym, przy dzisiejszej ulicy Zarzecze. Projekt budowy świątyni powstał w 1984 roku. Pomysłodawcą był ks. Jan Pałasz, podstolicki proboszcz. Pierwotnie miała to być kaplica. W 1991 r. przekazano symboliczne klucze do kościoła ks. Wiesławowi Nowakowi. Kościół poświęcono w 1992 r. Rok później ukończono prace nad zakładaniem cmentarza. W 1994 r. została erygowana parafia pw. św. Jana Chrzciciela. Ksiądz kard. Franciszek Macharski konsekrował kościół w Roku Jubileuszowym (2000).

Wybitni mieszkańcy Rzeszotar

• Jan Kowalczyk – astronom, docent UJ i adiunkt obserwatorium astronomicznego w Krakowie, docent Szkoły Głównej i dyrektor Obserwatorium Astronomicznego w Warszawie, autor prac naukowych z astronomii, meteorologii i botaniki w czterech językach.
• Zygmunt Zieliński – generał, major CK Armii, dowódca Legionów Polskich, Polskiego Korpusu Posiłkowego i generał broni Wojska Polskiego. Wielokrotny zwycięzca na polach bitewnych I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej. Bliski współpracownik i przyjaciel Józefa Piłsudskiego. Wielokrotnie odznaczany. Jego imieniem została nazwana jedna z ulic w jego rodzinnej miejscowości.
• Andrzej Burda – profesor i rektor UMCS w Lublinie, prokurator generalny PRL, doktor honoris causa UJ.

Miejsca pamięci

• Obelisk pomordowanych w 1946 roku.

Atrakcje

• Ośrodek jeździecki ze stadniną koni huculskich.
• Małopolskie Centrum Hipoterapii "Zagroda Możliwości"

Komunikacja aglomeracyjna

Transport publiczny na terenie Rzeszotar zapewnia Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Krakowie.

• Linie dzienne:
  • 215: Borek Fałęcki – Rzeszotary Panciawa (tylko południowa część wsi)
  • 225: Borek Fałęcki – Świątniki Górne Urząd Miasta i Gminy
  • 285: Borek Fałęcki – Ochojno Remiza
• Weekendowa linia nocna:
  • 915: Łagiewniki – Świątniki Górne Urząd Miasta i Gminy

Mieszkańcy korzystają również z dwóch linii prywatnej firmy przewozowej FB.

• 15: Nowy Kleparz – Janowice

Bibliografia

• Franciszek Batko, Rzeszotary, wyd. Oficyna Naukowa i Literacka t.i.c, 1993 r.
• Natalia Wojtala, Andrzej Burda, Ocalać od niepamięci, mieszkańcy podkrakowskich Rzeszotar w dawnej fotografii, wyd. Natalia Wojtala, Kraków, 2012