5 Wileńska Brygada Armii Krajowej

[[Plik:{{{znak}}}| 40x40px| link=| alt=]]

5 Brygada AK

{{{nazwa oryginalna}}}

{{{motto}}}
UWAGA: Błąd parametru {{{kategoria wojska}}}= Ten parametr może przyjmować jedynie wartości: lądowe lotnictwo marynarka paramilitarny
{{{opis grafiki}}}
Historia
Państwo	{{{państwo}}}
Sformowanie	1944
Rozformowanie	1944 i 1949
Nazwa wyróżniająca	{{{nazwa wyróżniająca}}}
Tradycje
Święto	{{{święto}}}
Nadanie sztandaru	{{{nadanie sztandaru}}}
Rodowód	{{{rodowód}}}
Kontynuacja	Oddział "Kmicica"
Dowódcy
Pierwszy	{{{dowódca pierwszy}}}
Obecny	{{{dowódca obecny}}}
Ostatni	{{{dowódca ostatni}}}
Działania zbrojne
{{{działania zbrojne}}}
Organizacja
Formacja	{{{formacja}}}
Rodzaj wojsk	partyzantka
Podległość	{{{podległość}}}
Skład	{{{skład}}}
Odznaczenia
{{{odznaczenia}}}
[{{{www}}} Strona internetowa]

{{Jednostka wojskowa infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | dowódca pierwszy = | formacja = | commons = | skład = | znak = | działania zbrojne = | nazwa oryginalna = | dowódca obecny = | rodowód = | święto = | państwo = | nazwa wyróżniająca = | motto = | kategoria wojska = | opis grafiki = | www = | nadanie sztandaru = | odznaczenia = | dowódca ostatni = | podległość = Nieznane pola: "sztandar", "dzialania", "kontynuacja tradycji", "wyrozniajaca", "pierwszy", "sklad", "swieto", "podporzadkowanie", "opis", "kolor", "panstwo", "obecny" oraz "ostatni". Nieoczekiwana grafika: "grafika".

5 Wileńska Brygada Armii Krajowej (zwana również "Brygadą Śmierci") – polski oddział partyzancki Wileńskiego Okręgu Armii Krajowej. Dowódcą brygady był mjr Zygmunt Szendzielarz "Łupaszko".

W okresie okupacji niemieckiej działała w wyjątkowo trudnych warunkach, mając przeciw sobie trzech wrogów – zarówno Niemców i ich litewskich sojuszników, jak i partyzantkę sowiecką, zwalczającą Armię Krajową. W lipcu 1944 brygada liczyła ok. 500 partyzantów.

Geneza

Aleksander Krzyżanowski "Wilk", komendant Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej

Wiosną 1943 Szendzielarz znalazł się w bezpośredniej dyspozycji Komendy Okręgu Wileńskiego AK, która pod koniec sierpnia tegoż roku oddelegowała go na dowódcę do pierwszego oddziału partyzanckiego AK na Wileńszczyźnie. Oddziałem tym dowodził wcześniej ppor. Antoni Burzyński ps. "Kmicic". 26 sierpnia doszło do podstępnego rozbrojenia i aresztowania sztabu "Kmicica" przez zgrupowanie partyzantów sowieckich. Por. Burzyński został zamordowany, natomiast jego partyzantów przesłuchano i podzielono na trzy grupy, jedną z nich komuniści sobie podporządkowali. Drugą 50-osobową rozstrzelano. (patrz: http://www.senat.gov.pl/k3/dok/sten/080/80osw.pdf)

Na przełomie września i października 1943 oddział por. Szendzielarza liczył już około stu ludzi. Przyjął on nazwę 5 Wileńskiej Brygady AK, zwanej też nieoficjalnie Brygadą Śmierci. Brygada operowała na terenie na płn.-wsch. od Wilna. Prowadziła ona walki zarówno z Niemcami i ich sojusznikami litewskimi, jak też partyzantką radziecką. Nazwa brygady pochodziła od przyjętej taktyki nie pozostawiania w polu rannego nieprzyjaciela, dla uniknięcia przekazywania informacji z jaka jednostka stoczył boj, w obawie przed zemsta na ludności cywilnej.

Obsada personalna 5 Brygady w styczniu 1944 przedstawiała się następująco:

Sztab:

• adiutant brygady – ppor. Longin Wojciechowski "Ronin"
• szef kancelarii – plut. Ludwik Waldek "Oran"
• łącznik – plut. Władysław Bejnar "Orszak"
• szef żandarmerii Mieczysław Chojecki "Podbipięta"
• lekarz Konstanty Pukianiec "Strumyk"
• kapelan ks. Aleksander Grabowski "Ignacy"

Pododdziały:

• dowódca 1 plutonu – por. Wiktor Wiącek "Rakoczy"
• dowódca 2 plutonu – Mieczysław Kitkiewicz "Kitek"
• dowódca 3 plutonu – Antoni Rymsza "Maks"
• dowódca 4 plutonu – podpor. Czesław Karol Kozłowski "Bohun"
• dowódca 5 plutonu – pchor. Antoni Dubaniewicz "Żbik"
• dowódca plutonu kawalerii – por. Roman Bamburski "Dornik"

Początki nieregularnych działań

Oddziały "Łupaszki" cechowała dyscyplina wojskowa. "Łupaszkowcy" zachowywali wojskowy sposób postępowania – meldowali się zgodnie z regulaminem oraz byli jednolicie i jednakowo umundurowani. Dzień zaczynano i kończono modlitwą. Nad lewą górną kieszenią munduru wielu żołnierzy nosiło ryngraf z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej oraz orła – godło Polski. Karano wszelkie naruszenia dyscypliny. Za żywność i nowe ubrania starano się natomiast płacić funduszami zdobytymi na jednostkach administracji komunistycznej.

25 stycznia "Łupaszko" uczestniczył w rozmowach we wsi Swejginie między przedstawicielami Okręgu Sarny AK i niemieckich władz wojskowych. W kolejnych rozmowach kilkanaście dni później por. Szendzielarz już nie brał udziału. Mimo to w okresie Polski Ludowej niektórzy emigracyjni publicyści, a także komuniści w kraju, oskarżali "Łupaszkę" o kolaborację z Niemcami.

W drugiej połowie stycznia plutony prowadziły działania demonstracyjne w rejonach, gdzie zamieszkiwała ludność litewska i dominowała partyzantka sowiecka. Pluton "Rakoczego" dokonał przemarszu w rejon Michaliszki-Święciany-Podgrodzie, plutony "Maksa"i "Kitka" w rejony położone za jeziorem Miadzioł, aż do Królewszczyzny. Partyzanci byli entuzjastycznie witani przez ludność miejscową. W naturalny sposób dokonały też powiększenia swoich składów. Nie obyło się też bez walk. Pluton "Kitka" stoczył potyczkę z Litwinami pod Żukojniami. Pluton kawalerii zlikwidował posterunek policji litewskiej w Polanach. Pod koniec stycznia plutony zgrupowały się we wsi Worziany.

Rankiem 31 stycznia Niemcy zorganizowali lokalną operację antypartyzancką. 91 osobowy oddział niemiecko-ukraiński zaatakował przebywających w Worzianach polskich partyzantów. Jednak dzięki przestrzeganiu przez dowódcę brygady zasady rozśrodkowania sił, 3 pluton "Maksa" z kolonii Worzeły – folwark Sosnówka i 2 pluton z Hadziłun uderzyły na przeciwnika od tyłu okrążając go. Prawie trzygodzinna potyczka zakończyła się całkowitym zwycięstwem 5 Brygady. Straty niemieckie wyniosły łącznie 43 ludzi: zostało zabitych 2 oficerów, 9 podoficerów i 28 żołnierzy, 4 uznano za zaginionych. Straty strony polskiej: 16 partyzantów.

2 lutego na brygadę napadł ok. 1600 osobowy oddział partyzantki sowieckiej. Brygada pod ogniem zorganizowała przeprawę przez rzekę Stracza. Na drugim brzegu ubezpieczał przeprawę pluton "Rakoczego". Po zapadnięciu zmierzchu praktycznie cała brygada przeprawiła się przez rzekę i maszerując się w kierunku Biała Woda oderwała się od wroga. Straty polskie w tej bitwie: 1 zabity, 1 utonął i 6 rannych, kilku trafiło do sowieckiej niewoli. 3 lutego przybył pod Radziusze na rozpoznanie "Maks" ze swą drużyną. W starciu z Sowietami poległo 3 polskich partyzantów, a jeden został ranny. Zdobyto 2 pepesze 1 kb oraz odebrano dwie furmanki z zagrabionym mieniem miejscowej ludności.

W drugiej połowie lutego 1 pluton "Rakoczego" operował w rejon Sużan, pozostałe plutony brygady stacjonowały we wsi Jasień na wschód od Kiemieliszek. W tym okresie doszło do niedużych starć z sowiecką partyzantką w Suproniętach, Jasieniu, Polanach, Straczy i Niestaniszkach. W Niestaniszkach została stoczona walka z oddziałem sowieckich spadochroniarzy. a pluton "Kitka" rozbroił i zlikwidował 30-osobowy posterunek żandarmerii niemieckiej w Żukojni Strackiej, a pluton "Maksa" posterunek litewskiej policji w Polanach koło Kiemieliszek. W akcjach tych brygada zdobyła dużo broni. Pod koniec lutego liczyła już ponad 300 osób.

Na początku kwietnia 1944, po odprawie w komendzie Okręgu, Szendzielarz został przypadkowo aresztowany u swojej teściowej przez Litwinów, którzy przekazali go władzom niemieckim. Niemcy zaproponowali mu wówczas zaniechanie walk i wspólną akcję przeciwko sowieckiej partyzantce, a w zamian dostawy uzbrojenia. Por. Szendzielarz odmówił, zasłaniając się brakiem pełnomocnictw do czynienia tego typu ustaleń. Pod koniec kwietnia został zwolniony, najprawdopodobniej przez samych Niemców, którzy potraktowali ten gest jako akt dobrej woli wobec komendy Okręgu, mając na względzie nawiązanie ponownych kontaktów.

Po akcji "Burza" w lipcu 1944 część żołnierzy 5 Brygady zdołała przedostać się za "linię Curzona", na teren tzw. Polski Lubelskiej, gdzie pod rozkazami mjr. "Łupaszki" kontynuowała działalność niepodległościową jeszcze przez wiele lat po wojnie.

Odtworzenie oddziału

Danuta Siedzikówna, sanitariuszka 4. szwadronu odtworzonej na Białostocczyźnie 5 Wileńskiej Brygady AK

Rtm. Szendzielarz z resztkami Brygady podporządkował się 20 września 1944 komendantowi Okręgu Białostockiego AK ppłk. Władysławowi Liniarskiemu ps. "Mścisław". Ten nakazał "Łupaszce" trwać w Puszczy Białowieskiej i organizować kadrowy oddział z rozbitków z nowogródzkich i wileńskich oddziałów AK.

Mjr "Łupaszko" otrzymał funkcję "dowódcy partyzantki" w Komendzie Białostockiego Okręgu Armii Krajowej-Armii Krajowej Obywatelskiej (AK-AKO). Jego kompetencje polegały na dowodzeniu 5 Brygadą, będącą oddziałem dyspozycyjnym Komendy Okręgu AK-AKO. Struktura odtworzonej 5 Wileńskiej Brygady AK przedstawiała się następująco:

• dowódca – mjr Zygmunt Szendzielarz "Łupaszko",
• zastępca dowódcy – por. Leon Lech Beynar "Nowina",
• adiutant – por. Jerzy Jezierski "Stefan",
• d-ca 1 szwadronu – por. Zygmunt Błażejewicz "Zygmunt",
• d-ca 2 szwadronu – ppor. Romuald Rajs "Bury",
• d-ca 1 kompanii szturmowej – por. Jan Mazur "Piast",
• d-ca 4 szwadronu – por. Marian Pluciński "Mścisław",
• d-ca drużyny podoficerskiej – ppor. Jan Zaleski "Zaja".

Okres powojenny

Jan Rzepecki, dowódca DSZ na Kraj

Powojenny etap działalności 5 Brygady można podzielić na kilka wyraźnych podokresów:

• okres "białostocki" (1945),
• okres "pomorsko-mazurski" (1946),
• okres "podlaski" (1946-1949, w szczątkowej formie do 1952).

W kwietniu 1945 Szendzielarz wznowił działania zbrojne. Odtworzona przez Szendzielarza 5 Brygada Wileńska liczyła w szczytowym okresie rozwoju tj. latem 1945: 250 żołnierzy, 3 szwadrony, kompanię szturmową oraz drużynę podoficerską. Wykonała kilkadziesiąt akcji przeciw NKWD oraz UBP, Milicji Obywatelskiej oraz KBW. Była uznawana za jeden z najgroźniejszych i najskuteczniejszych oddziałów podziemia antykomunistycznego na terenie Białostocczyźny. W tym okresie wchodziła w skład Armii Krajowej Obywatelskiej.

W początkach września 1945 na rozkaz Komendy Okręgu Białostockiego AKO wydany w związku z zarządzoną przez Delegaturę Sił Zbrojnych na Kraj (DSZ) akcją "rozładowywania lasów" polecił rozformować 5 Brygadę Wileńską. Demobilizacja trwała niecały miesiąc. W polu pozostał oddział kadrowy 1 szwadronu, na bazie którego wkrótce potem sformowano 6 Wileńską Brygadę.

U schyłku 1945, już po częściowej demobilizacji, mjr Szendzielarz nawiązał ponownie kontakt z Komendą Okręgu Sarny AK, odtwarzającym się po ewakuacji z rodzinnych stron już głównie na nowych terenach centralnej Polski oraz Pomorza. Mjr "Łupaszko” bez wahania zgodził się odtworzyć oddziały. W ten sposób powstały właściwie dwa zgrupowania. na Pomorzu przyjęły nazwę 5., zaś na Białostocczyźnie 6. Wileńskiej Brygady. Akcje przeciwko systemowi komunistycznemu na Pomorzu zaczęły się w kwietniu 1946.

W połowie sierpnia 1946 mjr Szendzielarz, mając na względzie coraz silniejsze nasycenie terenu siłami komunistycznymi, podjął decyzję przejścia w rejon Białegostoku w celu połączenia się z 6. Brygadą. Udało mu się to dopiero w połowie października i tylko z siłami szwadronu "Lufy". Pozostałe dwa szwadrony pozostały na miejscu i rozformowały się w połowie listopada 1946. Najprawdopodobniej w grudniu mjr Szendzielarz otrzymał od ministra BP Stanisława Radkiewicza list, w którym ten nakłaniał "Łupaszkę" do rozwiązania oddziałów. W zamian obiecywał możliwość swobodnego opuszczenia Polski. Urząd Bezpieczeństwa ponawiał próby kontaktu także miejsce w marcu i kwietniu 1947.

Epilog

Do czerwca 1948 UB rozpracował i rozbił Okręg Wileński AK a 30 czerwca 1948 w Osielcu pod Zakopanem został aresztowany sam mjr Szendzielarz. Natychmiast po aresztowaniu "Łupaszki" został przewieziony do Warszawy i osadzony w więzieniu mokotowskim przy ul. Rakowieckiej. Przebywał tam do 8 lutego 1951 (w sumie 2,5 roku).

23 października 1950 rozpoczął się proces b. członków Wileńskiego Okręgu AK, w którym oskarżeni zostali: ppłk Antoni Olechnowicz, kpt. Henryk Borowski ps. "Trzmiel", mjr Zygmunt Szendzielarz, ppor. Lucjan Minkiewicz ps. "Wiktor", Lidia Lwow ps. "Lala", Wanda Minkiewicz ps. "Danka". Wszyscy, oprócz kobiet, zostali skazani 2 listopada 1950 przez sędziego Mieczysława Widaja na wielokrotną karę śmierci. Wyrok wykonano 8 lutego 1951 w więzieniu na Mokotowie.

Nagrobek Pawła Jasienicy na Cmentarzu Powązkowskim

Podczas całej swojej działalności oddziały 5. Wileńskiej Brygady AK wykonały ponad 230 akcji, z tego większość na terytorium Borów Tucholskich. Na terytorium województwa gdańskiego w 1946 zlikwidowały 39 osób, w tym 18 funkcjonariuszy bezpieki. Pozostali to konfidenci UB, milicjanci oraz żołnierze, którzy polegli w walkach ze poszczególnymi szwadronami. Akcje te niemal sparaliżowały komunistyczną władzę na tych terenach, mimo jej blisko 100-krotnej przewagi liczebnej.

Ciekawostka

Znany polski historyk Paweł Jasienica (prawdziwe nazwisko: Leon Lech Beynar), w czasie II wojny światowej oficer Armii Krajowej, od jesieni 1944 po dezercji z LWP był żołnierzem 5 Wileńskiej Brygady AK, a przez pewien czas adiutantem samego dowódcy Zygmunta Szendzielarza "Łupaszki". Ranny w lipcu 1945, opuścił brygadę i uniknął losu większości jej oficerów skazanych na karę śmierci. Jednak podczas tzw. wypadków marcowych w 1968 władza PRL z Gomułką na czele oskarżała go o liczne morderstwa na zlecenie "Łupaszki" na obszarze Białostocczyzny oraz Podlasia.

Zobacz też

• Konstanty Pukianiec – lekarz brygady
• Romuald Rajs
• Danuta Siedzikówna – sanitariuszka brygady
• Józef Babicz – żołnierz 1 Szwadronu

Bibliografia

• Aleksander Drwęcki, Wspomnienie o dr. Pukiańcu. [w:] Ziemia Przasnyska, nr 2/1995, s. 1 i 4.
• Patryk Kozłowski, Jeden z wyklętych. Zygmunt Szendzielarz "Łupaszko", Warszawa 2004, ISBN 83-7399-186-7
• Jerzy Ślaski, Żołnierze wyklęci, Rytm, wrzesień 2004, ISBN 83-7399-025-9.
• Jarosław Wołkonowski, Grzegorz Łukomski: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej w latach 1939-1945. Warszawa: Adiutor, 1996. ISBN 83-86100-18-4.brak strony w książce

Linki zewnętrzne

• Armia Krajowa Obywatelska
• Gorzka duma żołnierzy wyklętych
• Wystawa IPN – Żołnierze Łupaszki
• Żołnierze wyklęci
• Żołnierze wyklęci – inny punkt widzenia