Cerkiew św. Mikołaja w Zabłociu
 A-171 z dnia 15.12.1988.
| |||||||||||||||||||||
| cerkiew parafialna | |||||||||||||||||||||
 Widok cerkwi od strony południowo-wschodniej | |||||||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||||||||||||||||
| Miejscowość | |||||||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||||||
| Diecezja | |||||||||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||||||||
| Wspomnienie liturgiczne |
9/22 maja; 6/19 grudnia[a] | ||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||
Położenie na mapie gminy Kodeń  | |||||||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa lubelskiego  | |||||||||||||||||||||
Położenie na mapie powiatu bialskiego  | |||||||||||||||||||||
 51°51′01,0″N 23°33′36,0″E/51,850278 23,560000
| |||||||||||||||||||||
Cerkiew św. Mikołaja – zabytkowa prawosławna cerkiew w Zabłociu należąca do parafii św. Mikołaja w Zabłociu, która jest z kolei częścią dekanatu Terespol diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Pierwsza cerkiew prawosławna w Zabłociu istniała już przed 1580. Po zawarciu unii brzeskiej (1596) świątynia przeszła do Kościoła unickiego razem z całą prawosławną eparchią chełmską. W rękach parafii unickiej pozostawała do likwidacji unickiej diecezji chełmskiej w 1875, gdy została przekazana Rosyjskiemu Kościołowi Prawosławnemu. Decyzja ta wywołała protesty miejscowej ludności.
W latach 1904–1907 w Zabłociu powstała nowa murowana świątynia, zaprojektowana przez architekta eparchii warszawskiej Władimira Pokrowskiego. Obiekt nie pełnił funkcji religijnych w latach 1915–1918, po tym, gdy prawosławni mieszkańcy Zabłocia udali się na bieżeństwo. W II Rzeczypospolitej była to siedziba parafii. Świątynia została ponownie zamknięta po Akcji „Wisła”, jednak wznowiła działalność już w 1951 (oficjalnie w 1954).
Cerkiew położona jest w centrum wsi.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pierwsza cerkiew w Zabłociu[edytuj | edytuj kod]
Pierwsza prawosławna cerkiew w Zabłociu musiała powstać przed 1580, gdyż w tym roku po raz pierwszy została wzmiankowana źródłowo[1]. Zachowały się ikony z I połowy XVI w., pochodzące z tej właśnie świątyni. Kolejny opis cerkwi parafialnej w Zabłociu pochodzi z 1668. Była to już świątynia unicka[1], gdyż do Kościoła unickiego przystąpił Dionizy Zbirujski, ostatni prawosławny biskup chełmski w jurysdykcji Patriarchatu Konstantynopolitańskiego. Decyzja hierarchy została rozciągnięta na całą administraturę, chociaż nie wszystkie placówki duszpasterskie się z nią pogodziły[2]. Unicka świątynia istniejąca w XVII stuleciu została wzniesiona z drewna. W jej sąsiedztwie znajdowała się dzwonnica o konstrukcji słupowej[1].
W 1875 parafia w Zabłociu przeszła do Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego wskutek likwidacji unickiej diecezji chełmskiej[1]. Według wspomnień świadków przejęciu cerkwi przez duchowieństwo prawosławne towarzyszyły protesty miejscowych unitów, którzy usiłowali nie dopuścić nowych kapłanów do świątyni. Pacyfikacji unitów dokonało wojsko rosyjskie – trzy roty 5 Kijowskiego Pułku Grenadierów[3].
Cerkiew murowana[edytuj | edytuj kod]
W latach 1904–1907 na potrzeby parafii w Zabłociu powstała nowa murowana świątynia. Autorem jej projektu był eparchialny architekt Władimir Pokrowski, zaś poświęcenia gotowego budynku dokonał 16 sierpnia 1907 biskup chełmski Eulogiusz. Budynek został wzniesiony z funduszy prywatnych darczyńców (rosyjskich kupców) oraz ze składek wiernych, zaś pomysłodawcą jego budowy był proboszcz parafii zabłockiej ks. Kucharenko[1]. Niektóre źródła podają, że przed budową murowanej świątyni starsza, drewniana, uległa zniszczeniu[4]. Bezpośrednio przed I wojną światową cerkiew w Zabłociu była siedzibą najliczniejszej parafii wiejskiej w eparchii chełmskiej, ustępującej liczbą wiernych jedynie parafiom miejskim w Chełmie i Lublinie. Należało do niej 7 tys. rodzin[1].
W 1915, gdy prawosławni mieszkańcy Zabłocia w większości udali się na bieżeństwo, cerkiew w Zabłociu została zamknięta. Była otwierana dla celów kultowych jedynie okazjonalnie, gdy do wsi przybywali mnisi z monasteru św. Onufrego w Jabłecznej w celu sprawowania nabożeństw dla pojedynczych rodzin, które nie wyjechały na wschód[1]. W 1919 cerkiew nie była jeszcze regularnie użytkowana, a Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego nie umieściło jej na liście prawosławnych świątyń na Lubelszczyźnie przewidzianych do otwarcia. Ostatecznie jednak decyzja ta została zmieniona i w 1921 obiekt został siedzibą etatowej parafii wchodzącej w skład dekanatu bialskiego diecezji warszawsko-chełmskiej. Była to jedna z ośmiu czynnych cerkwi w dekanacie i zarazem jedna z czterech prawosławnych świątyń prawosławnych w powiecie bialskim[5]. Filią świątyni w latach 1921–1923 była cerkiew św. Anny w Międzylesiu, następnie zamknięta i reaktywowana w 1929 jako odrębna parafia[6].
W 1925 biskup siedlecki Henryk Przeździecki czynił starania na rzecz przekazania cerkwi w Zabłociu parafii neounickiej. Działał także na rzecz przejęcia cerkwi w Kobylanach i Kostomłotach[b]. Część wiernych z Zabłocia faktycznie przyjęła katolicyzm w obrządku bizantyjsko-słowiańskim, w 1925 neounię przyjął także proboszcz parafii. Aby zapobiec utracie świątyni, Zabłocie odwiedził w listopadzie tego samego roku biskup Antoni (Marcenko)[1]. Ostatecznie w miejscowości powstała parafia neounicka, lecz jej siedzibą nie została cerkiew św. Mikołaja, a osiemnastowieczna kaplica na miejscowym cmentarzu[1].
W latach II wojny światowej cerkiew w Zabłociu była siedzibą jednej z dziesięciu parafii tworzących dekanat kodeński diecezji chełmsko-podlaskiej[7]. Obiekt pozostawał czynny do wywózek prawosławnych Ukraińców w ramach Akcji „Wisła” w 1947[1]. Bezpośrednio przed deportacją Ukraińców do cerkwi w Zabłociu i do monasterskiej cerkwi św. Onufrego w Jabłecznej uczęszczało 2788 wiernych[8]; obowiązki proboszcza pełnił mnich Eulogiusz z monasteru w Jabłecznej[1].
Świątynia została otwarta ponownie w 1951, bez zgody władz państwowych. Także wówczas obsługiwali ją mnisi z tegoż klasztoru[9]. Klucze do nieczynnej świątyni przechowała parafianka Anna Szepeluk, która następnie oddała je mnichowi Atanazemu (Sienkiewiczowi)[1]. W 1954 parafia w Zabłociu została formalnie restytuowana[9]. W latach 60. XX w. liczbę uczęszczających do świątyni szacowano na ok. 800 osób[1]. Była to wówczas jedna z siedmiu czynnych cerkwi w powiecie bialskopodlaskim[10], należała do dekanatu bialskopodlaskiego diecezji warszawsko-bielskiej[11].
W latach 70. XX wieku w cerkwi prowadzone były szeroko zakrojone prace remontowe, w ramach których odnowiono dzwonnicę, pokrytą nową blachą. W 1974 zakupiono dla świątyni trzy nowe dzwony. Po ukończeniu prac restauracyjnych obiekt poświęcił powtórnie metropolita warszawski i całej Polski Bazyli; miało to miejsce 3 maja 1980[1]. W 1989 w cerkwi odnowione zostało pokrycie dachowe, zaś cztery lata później odnowiono freski we wnętrzu świątyni[1].
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Cerkiew w Zabłociu została zbudowana z cegły, na planie prostokąta. W swojej architekturze przypomina powstające w tej samej epoce kościoły rzymskokatolickie, jednak w jej wyglądzie wyróżniają się elementy typowe dla architektury rosyjsko-bizantyjskiej, dla sztuki Podlasia[1] oraz dla drewnianych budowli cerkiewnych rosyjskiej Północy[12]. Cerkiew jest jednonawowa i jednokopułowa, z dzwonnicą usytuowaną nad przedsionkiem, dach pokrywa dachówka[1]. Jest to obiekt trójdzielny; poszczególne części cerkwi zostały usytuowane na osi podłużnej i pokryte osobnymi dachami. Pomieszczenie ołtarzowe składa się z dwóch prostokątnych części, nawa ma kształt kwadratu, przedsionek zaś – prostokąta. Ponad nawą znajduje się kwadratowa wieżyczka zwieńczona cebulastą kopułką. Cebulasta kopuła wieńczy również dzwonnicę, jest usytuowana na namiotowym hełmie[13]. Wąska dzwonnica i grube kolumienki przy wejściu do świątyni, jak również dekoracyjny motyw kokoszników to elementy przejęte z murowanej rosyjskiej dziewiętnastowiecznej architektury cerkiewnej. Cerkiew w Zabłociu wyraźnie odróżnia się swoją architekturą od innych prawosławnych świątyń wznoszonych na ziemi chełmskiej w pierwszym dziesięcioleciu XX w. Tylko niektóre jej elementy, jak wąska dzwonnica i dwuspadowe dachy, zauważalne są w innych cerkwiach w regionie pochodzących z tego samego okresu: w Mszannej, Łaziskach[12] oraz Drelowie[c].
Wyposażenie cerkwi pochodzi z XX w. Malowidła ścienne zdobiące jej wnętrze powstały w 1977[1]. We wnętrzu świątyni znajduje się zabytkowy dwurzędowy ikonostas[4]. Ikony dla świątyni wykonali mnisi z ławry Troicko-Siergijewskiej[1]. Po prawej stronie królewskich wrót znajduje się Kalwaria, zaś po lewej, w kiocie, ikona św. Serafina z Sarowa[4]. Część wyposażenia świątyni pochodzi z cerkwi św. Anny w Międzylesiu, zburzonej w 1938 w czasie akcji polonizacyjno-rewindykacyjnej[14].
Cerkiew została wpisana do rejestru zabytków 15 grudnia 1988 pod nr A-171[15].
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ podwójne datowanie
- ↑ Ostatecznie Kościół neounicki uzyskał tylko cerkiew w Kostomłotach.
- ↑ Wymienione obiekty pełnią obecnie funkcje kościołów katolickich i niektóre elementy architektury cerkiewnej zostały z nich usunięte.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s G. J. Pelica. Z dziejów parafii św. Mikołaja z Zabłociu. „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”. 6 (259), czerwiec 2011. Warszawa. ISSN 2039-4499.
- ↑ ks. S. Żeleźniakowicz: Istorija Jabłoczinskogo Swiato-Onufrijewskogo Monastyria. T. I. Warszawa: Warszawska Metropolia Prawosławna, 2006, s. 131. ISBN 978-83-60311-03-5.
- ↑ wybór i oprac. T. Krawczak: „Zanim wróciła Polska” : martyrologium ludności unickiej na Podlasiu w latach 1866–1905 w świetle wspomnień. Siedlce: Neriton, 1994, s. 252–255.
- ↑ a b c Historia: Zabłocie – św. Mikołaja Cudotwórcy. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-01-19]. (pol.).
- ↑ G.J. Pelica: Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918–1939). Lublin: Fundacja Dialog Narodów, 2007, s. 42–44. ISBN 978-83-925882-0-7.
- ↑ J. Nieścioruk, Cerkiew prawosławna św. Anny w Międzylesiu i jej zburzenie w czasie akcji 1938 roku [w:] red. G. Kuprianowicz, Akcja burzenia cerkwi prawosławnych na Chełmszczyźnie i południowym Podlasiu w 1938 – uwarunkowania, przebieg, konsekwencje, Chełm 2009, ss. 311–314
- ↑ K. Urban: Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970. Kraków: Nomos, 1996, s. 150. ISBN 83-85527-35-4.
- ↑ K. Urban: Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970. Kraków: Nomos, 1996, s. 159–160. ISBN 83-85527-35-4.
- ↑ a b K. Urban: Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970. Kraków: Nomos, 1996, s. 173. ISBN 83-85527-35-4.
- ↑ K. Urban: Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970. Kraków: Nomos, 1996, s. 175. ISBN 83-85527-35-4.
- ↑ K. Urban: Kościół prawosławny w Polsce 1945–1970. Kraków: Nomos, 1996, s. 182. ISBN 83-85527-35-4.
- ↑ a b P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 106. ISBN 83-232-1463-8.
- ↑ P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 155. ISBN 83-232-1463-8.
- ↑ Świętej Anny w Międzylesiu. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-01-19]. (pol.).
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
