Cerkiew Opieki Matki Bożej w Sławatyczach

Artykuł na Medal
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cerkiew Opieki Matki Bożej
A/1410 z dnia 15.12.1988 i 20.09.2011
cerkiew parafialna
Ilustracja
Widok ogólny (2019)
Państwo

 Polska

Województwo

 lubelskie

Miejscowość

Sławatycze

Wyznanie

prawosławne

Kościół

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Diecezja

lubelsko-chełmska

Wezwanie

Opieki Matki Bożej

Wspomnienie liturgiczne

1/14 października

Położenie na mapie gminy Sławatycze
Mapa konturowa gminy Sławatycze, na dole znajduje się punkt z opisem „Sławatycze, cerkiew”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko prawej krawiędzi znajduje się punkt z opisem „Sławatycze, cerkiew”
Położenie na mapie województwa lubelskiego
Mapa konturowa województwa lubelskiego, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Sławatycze, cerkiew”
Położenie na mapie powiatu bialskiego
Mapa konturowa powiatu bialskiego, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Sławatycze, cerkiew”
Ziemia51°45′47,2″N 23°33′17,6″E/51,763111 23,554889
Multimedia w Wikimedia Commons

Cerkiew Opieki Matki Bożej – prawosławna cerkiew parafialna w Sławatyczach. Należy do dekanatu Terespol diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Pierwsza świątynia prawosławna w Sławatyczach powstała w końcu XV lub na początku XVI wieku. Po 1596 administrująca nią parafia przyjęła unię. Aktualnie działająca cerkiew została wzniesiona w latach 1910–1912 w miejsce pounickiej budowli z XVIII wieku. Fundatorem budynku był słowianofilski publicysta i ziemianin Kławdij Paschałow. Obiekt został oddany do użytku we wrześniu 1912 i odtąd był główną świątynią parafii w Sławatyczach. W latach 1915–1918 cerkiew pełniła funkcję szpitala polowego. W II Rzeczypospolitej ponownie stała się czynną świątynią prawosławną. W 1938 znajdowała się na liście cerkwi przeznaczonych do zniszczenia w ramach akcji polonizacyjno-rewindykacyjnej, jednak jej rozbiórkę powstrzymał proboszcz miejscowej parafii rzymskokatolickiej. W 1947, gdy ludność prawosławna ze Sławatycz została wywieziona w ramach Akcji „Wisła”, cerkiew została porzucona i przez kolejne trzy lata niszczała. Nieregularne nabożeństwa odbywały się w niej od Paschy w 1952. Do stałego użytku liturgicznego przywrócono ją w 1965 dzięki staraniom przełożonego monasteru św. Onufrego w Jabłecznej, archimandryty Eulogiusza.

Świątynia znajduje się w centrum miejscowości przy ulicy Kodeńskiej (po południowej stronie rynku). Została wpisana do rejestru zabytków 15 grudnia 1988 (powtórnie 20 września 2011) pod numerem A/1410[1].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Pierwsze cerkwie w Sławatyczach[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza parafia prawosławna w Sławatyczach została założona w XV stuleciu. Cerkiew na jej potrzeby ufundował Ursuł Wołoszyn, dworzanin Aleksandra Jagiellończyka[2], na początku XVI wieku[3] lub według innego źródła w 1499[4]. W pierwszych stuleciach istnienia cerkiew nosiła wezwania Narodzenia Matki Bożej oraz Wniebowstąpienia Pańskiego[4].

Parafia sławatycka pozostawała prawosławna do unii brzeskiej. Po jej zawarciu przyjęła katolicyzm w obrządku bizantyńskim razem z całą prawosławną eparchią chełmską[2].

Od momentu budowy do 1721 w Sławatyczach funkcjonowało kolejno kilka cerkwi; każda świątynia była budowana na miejscu starszej, gdy ta ulegała zniszczeniu lub spaleniu[3]. W 1721 Anna Radziwiłł sfinansowała budowę drewnianej dwukopułowej cerkwi z materiału pozostałego po starszej świątyni. Poleciła przy tym przenieść obiekt na koniec wsi, zaś na miejscu zajmowanym pierwotnie przez cerkiew wzniosła kościół[2]. Według Grzegorza Pelicy fundatorem obiektu był kanclerz wielki litewski Karol Stanisław Radziwiłł, który już w 1698 uposażył parafię, zaś w 1721 przekazał fundusze, z których wzniesiono nową piętrową świątynię. Budowla posiadała podwójne wezwanie i dwa ołtarze: Narodzenia Matki Bożej (główny) i Opieki Matki Bożej. Opis z wizytacji biskupiej z 1726 mówi o eksponowaniu w cerkwi dwóch „wielkich starodawnych” ikon Opieki Matki Bożej (Protekcyi) oraz Chrystusa Zbawiciela. W świątyni znajdował się również żertwiennik (stół ofiarny)[a] z Golgotą, natomiast w kopule wyobrażono Chrystusa Ukrzyżowanego oraz Trójcę Świętą na tle niebieskim ze złotymi gwiazdami[4].

Wnętrze cerkwi było przekształcane w miarę latynizacji obrządku unickiego. Dwa ołtarze w świątyni funkcjonowały do 1796. Następnie na miejscu ołtarza Protekcyi Matki Bożej wstawione zostały organy, tam też śpiewał chór. W cerkwi pojawiły się także stacje Drogi Krzyżowej[4]. Protokół kolejnej wizytacji biskupiej z 1797 informuje, iż do parafii sławatyckiej należało 1107 osób. Kolatorem cerkwi był podkomorzy wielki litewski Hieronim Wincenty Radziwiłł[4].

Budowa[edytuj | edytuj kod]

Cerkiew od północy
Cerkiew w Topólczy, obecnie (2013) katolicki kościół św. Izydora – jedna z czterech świątyń wzniesionych według analogicznego projektu, co cerkiew w Sławatyczach. Różnice w wyglądzie obydwu obiektów wynikają ze zmian wprowadzonych w świątyni w Topólczy po zmianie wyznania

Cerkiew w Sławatyczach pozostawała siedzibą parafii unickiej do 1875, gdy razem z całą diecezją chełmską została przyłączona do eparchii chełmsko-warszawskiej Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego[2]. Po zmianie wyznania z wnętrza obiektu usunięto elementy obce tradycji prawosławnej (organy, stacje Drogi Krzyżowej). Do budynku wstawiono nowy ikonostas i ołtarz z nowym antyminsem. Ponowne poświęcenie świątyni miało miejsce w 1886[4].

Na początku XX stulecia osiemnastowieczna świątynia była już w tak złym stanie technicznym, że proboszcz parafii ks. Władimir Antonowicz uznał ją za niezdatną do remontu. W analogicznym stanie była plebania[2]. Drugim inicjatorem wzniesienia murowanej cerkwi we wsi był przełożony monasteru św. Onufrego w Jabłecznej archimandryta Serafin[5]. W 1907 w Sławatyczach powstał nowy dom parafialny. Budowa nowej cerkwi rozpoczęła się dopiero trzy lata później, gdyż w eparchii już w kilku miejscowościach trwały prace nad wznoszeniem nowych świątyń i władze cerkiewne nie chciały rozpoczynać kolejnej inwestycji[2].

Fundusze na budowę cerkwi przekazał Artiemij Syczow z guberni czernihowskiej, jednak jego dar okazał się niewystarczający dla jej ukończenia[4]. Ostatecznie drugim i głównym fundatorem budowli stało się małżeństwo ziemian tulskich Kławdija i Jelizawiety Paschałowów[4]. Kławdij Paschałow, słowianofil, publicysta i działacz organizacji czarnosecinnych[6], razem z proboszczem sławatyckiej parafii oraz archimandrytą Serafinem, zasiadał w komitecie kierującym pracami budowlanymi[2][3]. Świątynia została poświęcona i oddana do użytku 12 września 1912[4]. Nie była jeszcze wówczas ukończona – polichromie w jej wnętrzu wykonano dopiero w 1914. Osiemnastowieczna drewniana cerkiew istniała nadal; została zburzona między rokiem 1915 a 1920[4].

Funkcjonowanie cerkwi[edytuj | edytuj kod]

Murowana cerkiew prawosławna działała w Sławatyczach przez trzy lata, gdyż w 1915 miejscowa ludność prawosławna zbiegła w głąb Rosji razem z ewakuującymi się wojskami rosyjskimi[2]. Do Moskwy ewakuowany został proboszcz ks. Antonowicz wraz z żoną i niezamężną córką[4]. W porzuconej świątyni urządzono szpital polowy[2].

W 1919 cerkiew w Sławatyczach nie znalazła się na liście świątyń prawosławnych przewidywanych przez polskie Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego do udostępnienia wiernym. Mimo to w 1921 władze Kościoła prawosławnego w Polsce zdołały legalnie reaktywować parafię w Sławatyczach i otworzyć cerkiew. Była to jedna z ośmiu świątyń w powiecie włodawskim[7][8]. Według innego źródła cerkiew w Sławatyczach działała jako filia parafii św. Michała Archanioła w Holeszowie[4].

W 1938, w czasie akcji polonizacyjno-rewindykacyjnej, cerkiew została przeznaczona do rozbiórki. Obiekt ocalał, gdyż w jego obronie wystąpił proboszcz miejscowej parafii rzymskokatolickiej[9][2].

Cerkiew pozostała czynna w czasie II wojny światowej. Parafia przestała działać dopiero po wywiezieniu ludności ukraińskiej wyznania prawosławnego w czasie Akcji „Wisła”[2]. Budynek świątyni został porzucony i był sukcesywnie dewastowany przez miejscową ludność[2]. W zniszczonym obiekcie przez pewien czas mieścił się szalet[3]. Odnowa budynku nastąpiła w 1950. Według wspomnień miejscowej ludności w roku tym nad zniszczoną świątynią w niewyjaśniony sposób miało pojawić się widoczne w promieniu 10 km światło[2]. Skłoniło to proboszcza parafii rzymskokatolickiej w Sławatyczach do podjęcia starań o uporządkowanie obiektu. Po przeprowadzeniu prac porządkowych wejście do budynku zostało zabite deskami[3].

Wymieniane są różne daty ponownego otwarcia cerkwi. Według Grzegorza Pelicy już w 1952 ks. Mikołaj Dejneka odprawił w niej Świętą Liturgię z okazji Paschy, a następnie w świątyni nieregularnie odbywały się kolejne nabożeństwa. Oficjalnie natomiast cerkiew była czynna od 1957[4]. W aktach Wydziału ds. Wyznań PWRN w Lublinie z 1956 świątynię sławatycką określono już jako siedzibę parafii[10]. W rzeczywistości w roku tym Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny uzyskał prawo do korzystania ze świątyni, ale nie do zarejestrowania jej jako stałej placówki filialnej lub parafii[11]. Zgoda na udostępnienie cerkwi – podobnie jak w przypadku kilku innych świątyń w regionie – miała związek ze wcześniejszymi rozmowami władz z prawosławną hierarchią w sprawie prowadzenia przez prawosławne duchowieństwo akcji misyjnej wśród grekokatolików, co szczególnie popierał metropolita warszawski i całej Polski Makary[b][12].

Erygowanie parafii nastąpiło dopiero w 1966[4], po wystąpieniu ze stosowną prośbą przez metropolitę warszawskiego i całej Polski Stefana[13]. Władze lokalne zgodziły się na ponowne udostępnienie prawosławnym zdewastowanej budowli dzięki staraniom przełożonego monasteru św. Onufrego w Jabłecznej, archimandryty Eulogiusza. W 1966 przeprowadzono również niewielki remont budynku. Nabożeństwa w świątyni odprawiali mnisi z monasteru w Jabłecznej; dopiero w 1998[2] lub 1999[3] obowiązki te przejęli duchowni diecezji lubelsko-chełmskiej[2]. W końcu lat 60. liczbę wiernych parafii sławatyckiej szacowano na 800 osób, badanie ankietowe wykazało znacznie mniejszą liczbę, tj. 300 wiernych[4]. W 1969 według oficjalnych danych łącznie w Sławatyczach i Jabłecznej żyło 400 prawosławnych[14]. Przy cerkwi funkcjonowało nauczanie religii[15]. Na początku XXI wieku do placówki duszpasterskiej uczęszczało kilkanaście rodzin[4].

Kolejne prace remontowe w świątyni miały miejsce w 1997[2], dzięki staraniom arcybiskupa lubelskiego i chełmskiego Abla i miejscowej wspólnoty parafialnej. Z kolei po 2002 do cerkwi wstawiono nowe dzwony. Jeden z nich znajdował się pierwotnie w soborze Przemienienia Pańskiego w Lublinie, dwa inne – w dawnej cerkwi w Kodniu[2].

W 2012, w czasie uroczystości stulecia funkcjonowania świątyni, metropolita warszawski i całej Polski Sawa, arcybiskup lubelski i chełmski Abel i biskup gorlicki Paisjusz wyświęcili w sąsiedztwie cerkwi krzyż upamiętniający fundatorów obiektu, w szczególności Paschałowów[c], jak również zmarłych parafian[2].

W latach 2014–2016, dzięki pozyskanym zagranicznym środkom finansowym (w ramach projektu „Wschodniosłowiańskie dziedzictwo kulturowe – konserwacja, renowacja, digitalizacja zabytkowych cerkwi”) świątynia została gruntownie odrestaurowana[16]. Remont cerkwi został w 2018 r. nagrodzony Laurem Konserwatorskim[17].

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Bryła budynku[edytuj | edytuj kod]

Zniszczone ikony na blasze we wnękach na jednej z bocznych ścian cerkwi, stan przed konserwacją w latach 2014–2016
Fresk z postacią Chrystusa Zbawiciela na ścianie prezbiterium, stan przed konserwacją w latach 2014–2016

Cerkiew reprezentuje styl bizantyjsko-rosyjski[18]. Autorem jej projektu był architekt eparchialny Aleksandr Puring. Opracowany przez niego plan został wykorzystany przy budowie pięciu różnych cerkwi w eparchii chełmskiej. Oprócz świątyni w Sławatyczach były to również budowle w Kryłowie, Oszczowie, Krupem i Topólczy[2][d]. Według innego źródła analogiczny projekt zastosowano także w jednej z cerkwi w kompleksie monasterskim w Wirowie oraz w Husynnem[e]. Wznoszenie grup identycznych świątyń na podstawie jednego projektu nie było wypadkiem wyjątkowym w ówczesnej rosyjskiej architekturze sakralnej[19].

Obiekt wzniesiono z cegły[3]. Jest to budowla trójdzielna, z prostokątnym przedsionkiem, pojedynczą kwadratową nawą krytą dachem namiotowym i poligonalną absydą. Nad przedsionkiem wznosi się dzwonnica kryta dachem wieżowym, a ten z kolei wieńczy niewielka cebulasta kopuła. Nad nawą znajduje się pięć kolejnych kopuł, z których największa centralnie wykańcza dach, zaś pozostałe usytuowane są w jego narożnikach[20]. Na zewnątrz bryłę budynku dekorują tynkowane opaski okienne, pilastry, gzymsy i fryz[3]. Specyficzną cechą cerkwi w Sławatyczach (i bliźniaczych świątyń) na tle architektury cerkiewnej Królestwa Polskiego jest zastosowanie przy budowie czerwonej cegły i równoczesne wykonanie ozdobnych detali z białego kamienia. Inspiracją dla architekta były cerkwie moskiewskie, jednak znane z nich rozwiązania artystyczne i dekoracyjne nie zostały powtórzone wprost, a znacznie uproszczone. Mimo to twórca był zdania, że nałożenie ozdobnych detali z motywami kokoszników i fryzu kaflowego na zwartą (mimo tradycyjnej trójdzielności) bryłę budynku, przy równoczesnym wzniesieniu pięciu cebulastych kopuł, odda najważniejsze cechy stylu budownictwa sakralnego, jaki naśladował[19].

Poniżej dachu umieszczony został rząd wnęk, w które wstawiono pisane na blasze i złocone ikony przedstawiające sceny z życia Chrystusa[3].

Wystrój wnętrza[edytuj | edytuj kod]

Wnętrze cerkwi

We wnętrzu świątyni znajduje się jednorzędowy ikonostas wraz z łukiem nad królewskimi wrotami, na którym widoczne są kolejne okrągłe ikony. Nad ikonostasem w dwóch grupach przedstawiono świętych związanych z Bizancjum oraz z Rusią Kijowską[3]. Ikonostasy takie znajdowały się we wszystkich cerkwiach wzniesionych według identycznego projektu Puringa z fundacji Paschałowów[21]. W obiekcie przechowywane są ikony Chrystusa Pantokratora i św. Mikołaja z przełomu XVIII i XIX w[3]. Ponadto na wyposażeniu cerkwi pozostaje ikona patronów rodziny fundującej obiekt – świętych Klaudiusza, Elżbieta i Bazylego[21].

Pozostałe zabytkowe ikony stanowiące wyposażenie sławatyckiej cerkwi zostały z niej wywiezione po 1945[22]. W świątyni znajdują się także dwa feretrony zachowane z czasów unickich, powstałe w XVIII wieku. Pierwszy z nich przedstawia postać Matki Bożej wzorowaną na ikonie poczajowskiej oraz św. Onufrego, ujęte w ramę z motywem Oka Opatrzności i puttów. Drugi ukazuje Matkę Bożą z Dzieciątkiem oraz św. Józefa z Dzieciątkiem[22].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Mniejszy stół usytuowany tradycyjnie w prezbiterium pod północną ścianą, na którym stawiane są Święte Dary. Tam też następuje ich przygotowanie do Świętej Liturgii. Na stole ofiarnym umieszcza się również poza nabożeństwami naczynia liturgiczne. Por. O stole ofiarnym i skewofykalonie lub diakonikonie. W: Beniamin (Krasnopiewkow): Nowe Tablice, czyli o Cerkwi, liturgii, nabożeństwach i utensyliach cerkiewnych. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007, s. 30–31. ISBN 978-83-233-2394-5.
  2. ↑ Był on wcześniej zaangażowany w likwidację Cerkwi greckokatolickiej na Ukrainie (pseudosobór lwowski).
  3. ↑ Paschałowowie ufundowali na ziemi chełmskiej, poza cerkwią w Sławatyczach, również szereg innych prawosławnych obiektów sakralnych.
  4. ↑ Jedynie cerkiew w Sławatyczach pełni nadal (2012) swoją pierwotną funkcję. Cerkwie w Krupem i Topólczy zostały w dwudziestoleciu międzywojennym zaadaptowane na kościoły rzymskokatolickie, świątynia kryłowska została zniszczona w 1938 i rozebrana ostatecznie po II wojnie światowej, zaś cerkiew w Oszczowie popadła w ruinę w tym samym czasie, po wywiezieniu z miejscowości prawosławnych Ukraińców. Por. N. Klimuk. Sławatycki cud. „Przegląd Prawosławny”. 10 (328), październik 2012. Białystok. ISSN 1230-1078.  i W. Słobodian, Cerkwy chołmśkoji jeparchii, Lwiw 2005, ss. 318–319.
  5. ↑ Cerkiew w Husynnem została zburzona w 1938, zaś obiekt w Wirowie – zaadaptowany na kościół rzymskokatolicki.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s N. Klimuk. Sławatycki cud. „Przegląd Prawosławny”. 10 (328), październik 2012. Białystok. ISSN 1230-1078. 
  3. ↑ a b c d e f g h i j k Historia:Sławatycze – Opieki Matki Bożej. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2012-10-17]. (pol.).
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p G.J. Pelica. Z dziejów parafii prawosławnej w Sławatyczach. „Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego”. 3 (280), marzec 2013. Białystok. ISSN 1230-1078. 
  5. ↑ N. Klimuk. 100 lat cerkwi w Sławatyczach. „Przegląd Prawosławny”. 9 (327), wrzesień 2012. Białystok. ISSN 1230-1078. 
  6. ↑ A. Andrusiewicz, Złoty sen. Rosja XIX–XX wieku. Sprawy i ludzie, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-08-06242-5, s. 136.
  7. ↑ G.J. Pelica: Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918–1939). Lublin: Fundacja Dialog Narodów, 2007, s. 42–45. ISBN 978-83-925882-0-7.
  8. ↑ J. Wysocki: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 78. ISBN 978-83-7629-260-1.
  9. ↑ Cerkiew pw. Wniebowstąpienia Pańskiego w Sławatyczach nie została zburzona. cerkiew1938.pl. [dostęp 2012-10-21]. (pol.).
  10. ↑ J. Wysocki: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 133. ISBN 978-83-7629-260-1.
  11. ↑ J. Wysocki: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 174. ISBN 978-83-7629-260-1.
  12. ↑ J. Wysocki: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 189. ISBN 978-83-7629-260-1.
  13. ↑ J. Wysocki: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 175. ISBN 978-83-7629-260-1.
  14. ↑ J. Wysocki: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 176. ISBN 978-83-7629-260-1.
  15. ↑ J. Wysocki: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 182. ISBN 978-83-7629-260-1.
  16. ↑ Oficjalna strona Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego – Święto Wniebowstąpienia Pańskiego w Sławatyczach [dostęp: 09.06.2016.]
  17. ↑ Laur Konserwatorski 2018 [online], www.wkz.lublin.pl [dostęp 2018-08-22] [zarchiwizowane z adresu 2018-08-22] (pol.).
  18. ↑ P. Krasny: Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596–1914. Kraków: Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003, s. 370. ISBN 83-242-0361-3.
  19. ↑ a b P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 105–106. ISBN 83-232-1463-8.
  20. ↑ P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 147–148. ISBN 83-232-1463-8.
  21. ↑ a b A. Matreńczyk, Prawosławie tu trwa, „Przegląd Prawosławny”, nr 7 (397), lipiec 2018.
  22. ↑ a b red. R. Brykowski, E. Smulikowska: Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom VIII: województwo lubelskie, Zeszyt 18: powiat włodawski. Warszawa: Instytut Sztuki Polskie Akademii Nauk, 1975, s. 43.
Cerkwie w Białej Podlaskiej i powiecie bialskim
Biała Podlaska
powiat bialski

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cerkiew_Opieki_Matki_Bożej_w_Sławatyczach&oldid=73194433”