Język malgaski

Fiteny malagasy
Obszar	Madagaskar, Komory, Reunion, Majotta
Liczba mówiących	16 mln – wszystkie odmiany malgaskiego; 7,5 mln – odmiana plateau (2006)
Pismo/alfabet	łacińskie (dawniej arabskie)
Klasyfikacja genetyczna
	Języki austronezyjskie; Języki malajsko-polinezyjskie; Języki barito; Języki barito wschodnie; Język malgaski;
Status oficjalny
język urzędowy	Madagaskar
Kody języka
Kod ISO 639-1↗	mg
Kod ISO 639-2↗	mlg
Kod ISO 639-3↗	mlg
IETF	mg
Glottolog	mala1537
Ethnologue	mlg
GOST 7.75–97	млг 418
W Wikipedii
	Zobacz też: język, języki świata
	Wikipedia w języku malgaskim
	Słownik języka malgaskiego; w Wikisłowniku
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język malgaski (Fiteny malagasy) – język należący do rodziny austronezyjskiej, zaliczany do grupy barito^[3]. Jest najbardziej wysuniętym na zachód przedstawicielem gałęzi malajsko-polinezyjskiej. Używany jest przede wszystkim na Madagaskarze (gdzie ma status języka urzędowego) oraz przez skupiska osób pochodzenia malgaskiego na Komorach, Reunionie i Majotcie. Jest to jedyny język austronezyjski funkcjonujący w Afryce^[4]. Nie jest spokrewniony z sąsiednimi językami Afryki^[3].

Jego odrębność względem okolicznych języków afrykańskich została stwierdzona w 1708 r. przez holenderskiego badacza Adriaana Relanda^[5]. Jest spokrewniony z językami Indonezji^[6], a w szczególności z językami używanymi w indonezyjskiej części Borneo^[7] (m.in. z językiem ma’anyan^[2]^[3]). Wykazuje wpływy innych języków austronezyjskich (malajskiego i jawajskiego), a także arabskiego, sanskrytu i języków bantu^[7]^[8].

Dialekty i piśmiennictwo[edytuj | edytuj kod]

Wyróżnia się dziesięć głównych odmian języka malgaskiego, uważanych zazwyczaj za dialekty, lecz czasami klasyfikowanych jako odrębne języki. Serwis Ethnologue traktuje malgaski jako makrojęzyk obejmujący następujące etnolekty^[1]:

Antankarana (kod ISO: xmv)
Betsimisaraka północny (bmm)
Betsimisaraka południowy (bjg)
Bara (bhr)
Masikoro (msh)
Plateau (plt), obejmujący dialekty merina, betsileo, sihanaka, bezanozano, tanala.
Sakalava (skg)
Tandroy-mahafaly (tdx)
Tanosy (txy)
Tsiminety (xmw)

Podstawę języka standardowego stanowi dialekt merina z centralnej części wyspy^[9]. Pozostałe dialekty są słabo udokumentowane^[7].

Na wyspie Majotta w archipelagu Komorów funkcjonuje dialekt bushi^[10]^[11].

Bardzo bogata tradycja w literaturze ustnej, pod koniec XVII wieku obfituje w piśmiennictwo religijne oraz sporządzanie kronik. W XVI wieku wprowadzono do zapisu alfabet arabski (sorabe), w połowie XIX wieku zastąpiono go łacińskim. Biblię na język malgaski przetłumaczoną przez misjonarzy Londyńskiego Towarzystwa Misyjnego wydano w roku 1835. W XX wieku nastąpił rozkwit literatury w tym języku.

Gramatyka[edytuj | edytuj kod]

Rzeczownik[edytuj | edytuj kod]

Rzeczowniki są nieodmienne, nie mają też osobnej formy liczby mnogiej.

Zaimki[edytuj | edytuj kod]

Podobnie jak w wielu innych językach austronezyjskich, zaimki dzierżawcze doczepiane są bezpośrednio do rzeczownika. Przykłady: ny bokiko „moja książka” (por. indonez. bukuku), ny bokinao „twoja książka”, ny bokiny „jego, jej, ich książka” (por. indonez. bukunya).

Przymiotnik[edytuj | edytuj kod]

Przymiotniki są nieodmienne, występują po określanym rzeczowniku.

Czasownik[edytuj | edytuj kod]

Czasowniki nie odmieniają się przez osoby.
Czasy gramatyczne wyrażane są przez odpowiedni przedrostek: miteny aho „mówię”, niteny aho „mówiłem”, hiteny aho „powiem”; matory izy „ona śpi”, natory izy „ona spała”, hatory izy „ona będzie spała”,
Przeczenie wyrażane jest za pomocą partykuły tsy: tsy miteny aho „nie mówię”, Tsy tiako ity „nie podoba mi się to”, tsy bokiko ito „to nie jest moja książka”

Składnia[edytuj | edytuj kod]

Język malgaski charakteryzuje się rzadko występującym szykiem zdania typu VOS, czyli orzeczenie-dopełnienie-podmiot. Przykłady zdań:

Mamaky boky ny mpianatra
(dosłownie „czyta książkę student”)
„Student czyta książkę”

Nividy ronono ho an’ny zaza ny vehivavy
(„kupiła mleko dla dziecka kobieta”)
„Kobieta kupiła mleko dla dziecka”

Słownictwo[edytuj | edytuj kod]

Ponad 90% podstawowego zasobu leksykalnego języka malgaskiego ma podłoże austronezyjskie, lecz większość słów związanych z hodowlą zwierząt pochodzi z języków bantu^[12]. Występują również liczne zapożyczenia z francuskiego i angielskiego^[13].

Minirozmówki:

Polski	Malgaski	IPA
Angielski	Anglisy	ã ŋ ɡ l i ʂ
Tak	Eny	ˈ ʲ e n j
Nie	Tsia, tsy^[14]	ts i, ts ʲ
Cześć!	Salama!	s a ˈ l a m ə̥
Jak się masz?	Manao ahoana?	m a n a ˈ ʷ o n ə̥, m a n a ˈ o n ə̥
Dziękuję, dobrze.	Tsara fa misaotra.	ˈ ts a r ə̥ f a m ʲ ˈ s o :t ʂ ə̥
Do widzenia!	Veloma!	v e ˈ l u m ə̥
Proszę	Azafady	a z a ˈ f a d ʲ
Dziękuję	Misaotra	m ʲ ˈ s a w t ʂ a
Nie ma za co.	Tsy misy fisaorana.	ts ʲ ˈ m i s ʲ f ʲ ˈ s o :r a n ə̥
Przepraszam	Miala tsiny	m j a l a ˈ ts i n ʲ
Kto?	Iza?	ˈ i :z a, ˈ i z a
Co?	Inona?	i n :a
Kiedy?	Rahoviana?	r o ᶷ ˈ v i n ə̥, r a w ˈ v i n ə̥
Gdzie?	Aiza?	a j z ə̥
Dlaczego?	Fa maninona?	f a m a n i n :ə̥
Jak?	Ahoana?	a ˈ ʷ o n ə̥
Ile?	Hoatrinona?	ʷ o ˈ t ʂ i n :ə̥
Jak się nazywasz?	Iza no anaranao?	i z a n j a n a r a ˈ n a w
Dla	Ho an’ny	w a n :i
Ponieważ	Satria	s a ˈ t ʂ i
Nie rozumiem.	Tsy mazava lub tsy azoko	ts ʲ m a z a v ə̥
Tak, rozumiem.	Eny, mazava (lub azoko)	ʲ e n ʲ m a z a v ə̥
Na pomoc!	Vonjeo!	v u n ˈ dz e w
Czy może mi Pan(i) pomóc?	Afaka manampy ahy ve ianao azafady?	a f a k a m a n a p ʲ a v e e n a w a z a f a d ʲ
Gdzie jest toaleta?	Aiza ny efitrano fivoahana? (Aiza ny V.C.?)	a j z a n j e f i t ʂ a n ʷ f i ˈ v w a :n ə̥
Czy mówisz po angielsku?	Miteny anglisy ve ianao?	m i ˈ t e n ʲ ã ŋ ˈ ɡ l i ʂ v e e ˈ n a w
Nie mówię po malgasku.	Tsy mahay teny malagasy aho.	ts ʲ m aa j t e n ʲ m a l a ˈ ɡ a s ʲ a
Nie mówię po francusku.	Tsy mahay teny frantsay aho.	ts ʲ m aa j t e n ʲ f r a n ts a j a
Chce mi się pić.	Mangetaheta aho.	m a ŋ ɡ e t a ˈ e t a
Jestem głodny.	Noana aho.	n o :n a
Jestem zmęczony.	Vizaka aho.	ˈ v i z a k a
Chcę jechać do Antsirabe.	Te-handeha any Antsirabe aho.	t e a n d e a n j a n ts i r a b e a
To za drogo!	Lafo be izany!	l a f ʷ ˈ b e z a n ʲ
Lubię...	Tiako...	t i k ʷ
Kocham cię.	Tiako ianao.	t i k w e n a ʷ
Liczebniki
jeden	isa/iray	i s ə̥
dwa	roa	r u
trzy	telo	t e l ʷ
cztery	efatra	ˈ e f a t ʂ ə̥
pięć	dimy	ˈ d i m ʲ
sześć	enina	e n :
siedem	fito	f i t ʷ
osiem	valo	v a l ʷ
dziewięć	sivy	s i v ʲ
dziesięć	folo	f u l ʷ
jedenaście	iraika ambin’ny folo	r a j k ʲ a m b e f u l ʷ
dwanaście	roa ambin’ny folo	r u m b e f u l ʷ
dwadzieścia	roapolo	r o p u l ʷ
trzydzieści	telopolo	t e l o p u l ʷ
czterdzieści	efapolo	e f a p u l ʷ
pięćdziesiąt	dimampolo	d i m a p u l ʷ
sześćdziesiąt	enim-polo	e m p u l ʷ
siedemdziesiąt	fitopolo	f i t u p u l ʷ
osiemdziesiąt	valopolo	v a l u p u l ʷ
dziewięćdziesiąt	sivifolo	s i v f u l ʷ
sto	zato	z a t ʷ
dwieście	roan-jato	r o n dz a t ʷ
tysiąc	arivo	a r i v ʷ
dziesięć tysięcy	iray alina	r a j a l
sto tysięcy	iray hetsy	r a j e ts ʲ
milion	iray tapitrisa	r a j t a p t ʂ i s ə̥
miliard	iray lavitrisa	r a j l a v t ʂ i s ə̥

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Malgasze

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ ^a ^b M. PaulM.P. Lewis M. PaulM.P., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Malagasy, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 17, Dallas: SIL International, 2013–2014 [dostęp 2021-08-15] [zarchiwizowane z adresu 2014-09-26] (ang.).
↑ ^a ^b M. PaulM.P. Lewis M. PaulM.P., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Malagasy, Plateau, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 17, Dallas: SIL International, 2013–2014 [dostęp 2021-08-15] [zarchiwizowane z adresu 2014-09-25] (ang.).
↑ ^a ^b ^c Peter Austin (red.): One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost. Berkeley: University of California Press, 2008, s. 92. ISBN 978-0-520-25560-9. OCLC 192134487. (ang.).
↑ Harry van derH. Hulst Harry van derH., RobR. Goedemans RobR., Ellen vanE. Zanten Ellen vanE., A Survey of Word Accentual Patterns in the Languages of the World, Walter de Gruyter, 2010, s. 396, ISBN 978-3-11-019896-6 (ang.).
↑ Roger Blench. New Palaeozoogeographical Evidence for the Settlement of Madagascar. „Azania: Archaeological Research in Africa”. 42 (1), s. 69–82, 2007. DOI: 10.1080/00672700709480451. [zarchiwizowane z adresu 2011-07-21]. (ang.).
↑ Muḥammad Jamāl al-Dīn Mukhtār, G. Mokhtar: Ancient Civilizations of Africa. Currey, s. 373. ISBN 978-0-85255-092-2. OCLC 20219037. (ang.).
↑ ^a ^b ^c K. A. Adelaar, P. Vérin: Malagasy. W: Darrell T. Tryon (red.): Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies. Berlin: Walter de Gruyter, 1995, s. 393–406. DOI: 10.1515/9783110884012.1.393. ISBN 978-3-11-088401-2. (ang.).
↑ R. Kikusawa: Malagasy. W: E. K. Brown, Sarah Ogilvie (red.): Concise Encyclopedia of Languages of the World. Amsterdam: Elsevier, 2009, s. 674–677. ISBN 978-0-08-087775-4. OCLC 318247422. (ang.).
↑ Alexander Adelaar: Loanwords in Malagasy. W: Martin Haspelmath, Uri Tadmor (red.): Loanwords in the World’s Languages: A Comparative Handbook. Berlin: Walter de Gruyter, 2009, s. 717–746. DOI: 10.1515/9783110218442.717. ISBN 978-3-11-021843-5. OCLC 642692803. [dostęp 2021-08-19]. (ang.).
↑ E. K. Brown (red.): The Encyclopedia of Language and Linguistics: Leb-Mei. Wyd. 2. T. 7. Amsterdam: Elsevier, 2006, s. 554. ISBN 0-08-044299-4. OCLC 771916896. [dostęp 2021-08-20]. Cytat: Mainly in the western and southern part of Mayotte, a Sakalava (Bushi) dialect of Malagasy, the national language of Madagascar, is spoken in some towns and villages. These people are descendants of immigrants from Madagascar who arrived on Mayotte in the 19th century. (ang.).
↑ David M.D.M. Eberhard David M.D.M., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Bushi, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2021-08-20] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).
↑ Malagasy, the language of Madagascar, wildmadagascar.org [dostęp 2017-11-24] (ang.).
↑ K. Alexander Adelaar, Nikolaus Himmelmann: The Austronesian Languages of Asia and Madagascar. Routledge, 2004, s. 31. DOI: 10.4324/9780203821121. ISBN 978-0-429-23642-6. (ang.).
↑ Przed czasownikiem.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Alfred FranciszekA.F. Majewicz Alfred FranciszekA.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, wyd. 1, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 (pol.).
African Phrasebook, Berlitz Publishing, Singapur 2005 (ang.).
Helena Voahangirina Odendahl, Madagassisch Wort fuer Wort, Reise Know-How Verlag, Bielefeld 2011, ISBN 978-3-89416-016-6 (niem.).
Helena Ravoson Voahanginirina, Le malgache de poche, Assimil 2010, ISBN 978-2-7005-0494-1 (fr.)
Janie Rasoloson, Malagasy-English English-Malagasy Dictionary and Phrasebook, Nowy Jork: Hippocrene Books, 2001, ISBN 978-0-7818-0843-9, OCLC 46456350, ASIN 078180843X (ang.).

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Dane Ethnologue dla języka malgaskiego (ang.)
Słownictwo malgaskie (fr. • ang.)
Nagrania audio dialektów języka malgaskiego (ang.)

[autonazwa1-1] M. PaulM.P. Lewis M. PaulM.P., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Malagasy, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 17, Dallas: SIL International, 2013–2014 [dostęp 2021-08-15] [zarchiwizowane z adresu 2014-09-26] (ang.).

[autonazwa2-2] M. PaulM.P. Lewis M. PaulM.P., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Malagasy, Plateau, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 17, Dallas: SIL International, 2013–2014 [dostęp 2021-08-15] [zarchiwizowane z adresu 2014-09-25] (ang.).

[austin-3] Peter Austin (red.): One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost. Berkeley: University of California Press, 2008, s. 92. ISBN 978-0-520-25560-9. OCLC 192134487. (ang.).

[4] Harry van derH. Hulst Harry van derH., RobR. Goedemans RobR., Ellen vanE. Zanten Ellen vanE., A Survey of Word Accentual Patterns in the Languages of the World, Walter de Gruyter, 2010, s. 396, ISBN 978-3-11-019896-6 (ang.).

[5] Roger Blench. New Palaeozoogeographical Evidence for the Settlement of Madagascar. „Azania: Archaeological Research in Africa”. 42 (1), s. 69–82, 2007. DOI: 10.1080/00672700709480451. [zarchiwizowane z adresu 2011-07-21]. (ang.).

[6] Muḥammad Jamāl al-Dīn Mukhtār, G. Mokhtar: Ancient Civilizations of Africa. Currey, s. 373. ISBN 978-0-85255-092-2. OCLC 20219037. (ang.).

[Malagasy-7] K. A. Adelaar, P. Vérin: Malagasy. W: Darrell T. Tryon (red.): Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies. Berlin: Walter de Gruyter, 1995, s. 393–406. DOI: 10.1515/9783110884012.1.393. ISBN 978-3-11-088401-2. (ang.).

[Kikusawa-8] R. Kikusawa: Malagasy. W: E. K. Brown, Sarah Ogilvie (red.): Concise Encyclopedia of Languages of the World. Amsterdam: Elsevier, 2009, s. 674–677. ISBN 978-0-08-087775-4. OCLC 318247422. (ang.).

[9] Alexander Adelaar: Loanwords in Malagasy. W: Martin Haspelmath, Uri Tadmor (red.): Loanwords in the World’s Languages: A Comparative Handbook. Berlin: Walter de Gruyter, 2009, s. 717–746. DOI: 10.1515/9783110218442.717. ISBN 978-3-11-021843-5. OCLC 642692803. [dostęp 2021-08-19]. (ang.).

[Encyclopedia-10] E. K. Brown (red.): The Encyclopedia of Language and Linguistics: Leb-Mei. Wyd. 2. T. 7. Amsterdam: Elsevier, 2006, s. 554. ISBN 0-08-044299-4. OCLC 771916896. [dostęp 2021-08-20]. Cytat: Mainly in the western and southern part of Mayotte, a Sakalava (Bushi) dialect of Malagasy, the national language of Madagascar, is spoken in some towns and villages. These people are descendants of immigrants from Madagascar who arrived on Mayotte in the 19th century. (ang.).

[Ethnologue-Bushi-11] David M.D.M. Eberhard David M.D.M., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Bushi, [w:] Ethnologue: Languages of the World [online], wyd. 22, Dallas: SIL International, 2019 [dostęp 2021-08-20] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).

[12] Malagasy, the language of Madagascar, wildmadagascar.org [dostęp 2017-11-24] (ang.).

[13] K. Alexander Adelaar, Nikolaus Himmelmann: The Austronesian Languages of Asia and Madagascar. Routledge, 2004, s. 31. DOI: 10.4324/9780203821121. ISBN 978-0-429-23642-6. (ang.).

[14] Przed czasownikiem.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]