Język malgaski
| |||||||
| Obszar | Madagaskar, Komory, Reunion, Majotta | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących | 16 mln – wszystkie odmiany malgaskiego[1] 7,5 mln – odmiana plateau (2006)[2] | ||||||
| Pismo/alfabet | łacińskie (dawniej arabskie) | ||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy | Madagaskar | ||||||
| Kody języka | |||||||
| Kod ISO 639-1↗ | mg | ||||||
| Kod ISO 639-2↗ | mlg | ||||||
| Kod ISO 639-3↗ | mlg | ||||||
| IETF | mg | ||||||
| Glottolog | mala1537 | ||||||
| Ethnologue | mlg | ||||||
| GOST 7.75–97 | млг 418 | ||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język malgaski (Fiteny malagasy) – język należący do rodziny austronezyjskiej, zaliczany do grupy barito[3]. Jest najbardziej wysuniętym na zachód przedstawicielem gałęzi malajsko-polinezyjskiej. Używany jest przede wszystkim na Madagaskarze (gdzie ma status języka urzędowego) oraz przez skupiska osób pochodzenia malgaskiego na Komorach, Reunionie i Majotcie. Jest to jedyny język austronezyjski funkcjonujący w Afryce[4].
Jego odrębność względem okolicznych języków afrykańskich została stwierdzona w 1708 r. przez holenderskiego badacza Adriaana Relanda[5]. Najbliżej jest spokrewniony z językami używanymi w indonezyjskiej części Borneo (m.in. z językiem ma’anyan), dalsze pokrewieństwo zaś łączy go z pozostałymi językami austronezyjskimi Indonezji i pobliskich krajów[2][6]. Wykazuje wpływy malajskiego, jawajskiego oraz języków bantu[7].
Dialekty[edytuj | edytuj kod]
Wyróżnia się dziesięć głównych odmian języka malgaskiego, uważanych zazwyczaj za dialekty, lecz czasami klasyfikowanych jako odrębne języki. Serwis Ethnologue traktuje malgaski jako makrojęzyk obejmujący następujące etnolekty[1]:
- Antankarana (kod ISO: xmv)
- Betsimisaraka północny (bmm)
- Betsimisaraka południowy (bjg)
- Bara (bhr)
- Masikoro (msh)
- Plateau (plt), obejmujący dialekty merina, betsileo, sihanaka, bezanozano, tanala.
- Sakalava (skg)
- Tandroy-mahafaly (tdx)
- Tanosy (txy)
- Tsiminety (xmw)
Podstawę języka standardowego stanowi dialekt merina z centralnej części wyspy[8]. Pozostałe dialekty są słabo udokumentowane[7].
Na wyspie Majotta w archipelagu Komorów funkcjonuje dialekt bushi[9][10].
Bardzo bogata tradycja w literaturze ustnej, pod koniec XVII wieku obfituje w piśmiennictwo religijne oraz sporządzanie kronik. W XVI wieku wprowadzono do zapisu alfabet arabski (sorabe), w połowie XIX wieku zastąpiono go łacińskim. Biblię na język malgaski przetłumaczoną przez misjonarzy Londyńskiego Towarzystwa Misyjnego wydano w roku 1835. W XX wieku nastąpił rozkwit literatury w tym języku.
Gramatyka[edytuj | edytuj kod]
Rzeczownik[edytuj | edytuj kod]
- Rzeczowniki są nieodmienne, nie mają też osobnej formy liczby mnogiej.
Zaimki[edytuj | edytuj kod]
- Podobnie jak w wielu innych językach austronezyjskich, zaimki dzierżawcze doczepiane są bezpośrednio do rzeczownika. Przykłady: ny bokiko „moja książka” (por. indonez. bukuku), ny bokinao „twoja książka”, ny bokiny „jego, jej, ich książka” (por. indonez. bukunya).
Przymiotnik[edytuj | edytuj kod]
- Przymiotniki są nieodmienne, występują po określanym rzeczowniku.
Czasownik[edytuj | edytuj kod]
- Czasowniki nie odmieniają się przez osoby.
- Czasy gramatyczne wyrażane są przez odpowiedni przedrostek: miteny aho „mówię”, niteny aho „mówiłem”, hiteny aho „powiem”; matory izy „ona śpi”, natory izy „ona spała”, hatory izy „ona będzie spała”,
- Przeczenie wyrażane jest za pomocą partykuły tsy: tsy miteny aho „nie mówię”, Tsy tiako ity „nie podoba mi się to”, tsy bokiko ito „to nie jest moja książka”
Składnia[edytuj | edytuj kod]
Język malgaski charakteryzuje się rzadko występującym szykiem zdania typu VOS, czyli orzeczenie-dopełnienie-podmiot. Przykłady zdań:
Mamaky boky ny mpianatra
(dosłownie „czyta książkę student”)
„Student czyta książkę”
Nividy ronono ho an’ny zaza ny vehivavy
(„kupiła mleko dla dziecka kobieta”)
„Kobieta kupiła mleko dla dziecka”
Słownictwo[edytuj | edytuj kod]
Ponad 90% podstawowego zasobu leksykalnego języka malgaskiego ma podłoże austronezyjskie, lecz większość słów związanych z hodowlą zwierząt pochodzi z języków bantu[11]. Występują również liczne zapożyczenia z języka francuskiego i angielskiego[12].
Minirozmówki:
| Polski | Malgaski | IPA |
|---|---|---|
| Angielski | Anglisy | ãŋɡliʂ |
| Tak | Eny | ˈʲenj |
| Nie | Tsia, tsy[13] | tsi, tsʲ |
| Cześć! | Salama! | saˈlamə̥ |
| Jak się masz? | Manao ahoana? | manaˈʷonə̥, manaˈonə̥ |
| Dziękuję, dobrze. | Tsara fa misaotra. | ˈtsarə̥ fa mʲˈso:tʂə̥ |
| Do widzenia! | Veloma! | veˈlumə̥ |
| Proszę | Azafady | azaˈfadʲ |
| Dziękuję | Misaotra | mʲˈsawtʂa |
| Nie ma za co. | Tsy misy fisaorana. | tsʲ ˈmisʲ fʲˈso:ranə̥ |
| Przepraszam | Miala tsiny | mjala ˈtsinʲ |
| Kto? | Iza? | ˈi:za, ˈiza |
| Co? | Inona? | in:a |
| Kiedy? | Rahoviana? | roᶷˈvinə̥, rawˈvinə̥ |
| Gdzie? | Aiza? | ajzə̥ |
| Dlaczego? | Fa maninona? | fa manin:ə̥ |
| Jak? | Ahoana? | aˈʷonə̥ |
| Ile? | Hoatrinona? | ʷoˈtʂin:ə̥ |
| Jak się nazywasz? | Iza no anaranao? | iza njanaraˈnaw |
| Dla | Ho an’ny | wan:i |
| Ponieważ | Satria | saˈtʂi |
| Nie rozumiem. | Tsy mazava, or tsy azoko. | tsʲ mazavə̥ |
| Tak, rozumiem. | Eny, mazava (or azoko). | ʲenʲ mazavə̥ |
| Na pomoc! | Vonjeo! | vunˈdzew |
| Czy może mi Pan(i) pomóc? | Afaka manampy ahy ve ianao azafady? | afaka manapʲ a ve enaw azafadʲ |
| Gdzie jest toaleta? | Aiza ny efitrano fivoahana? (Aiza ny V.C.?) | ajza njefitʂanʷ fiˈvwa:nə̥ |
| Czy mówisz po angielsku? | Miteny anglisy ve ianao? | miˈtenʲ ãŋˈɡliʂ ve eˈnaw |
| Nie mówię po malgasku. | Tsy mahay teny malagasy aho. | tsʲ maaj tenʲ malaˈɡasʲ a |
| Nie mówię po francusku. | Tsy mahay teny frantsay aho. | tsʲ maaj tenʲ frantsaj a |
| Chce mi się pić. | Mangetaheta aho. | maŋɡetaˈeta |
| Jestem głodny. | Noana aho. | no:na |
| Jestem zmęczony. | Vizaka aho. | ˈvizaka |
| Chcę jechać do Antsirabe. | Te-handeha any Antsirabe aho. | teande anjantsirabea |
| To za drogo! | Lafo be izany! | lafʷˈbe zanʲ |
| Lubię... | Tiako... | tikʷ |
| Kocham cię. | Tiako ianao. | tikwenaʷ |
| Liczebniki | ||
| jeden | isa/iray | isə̥ |
| dwa | roa | ru |
| trzy | telo | telʷ |
| cztery | efatra | ˈefatʂə̥ |
| pięć | dimy | ˈdimʲ |
| sześć | enina | en: |
| siedem | fito | fitʷ |
| osiem | valo | valʷ |
| dziewięć | sivy | sivʲ |
| dziesięć | folo | fulʷ |
| jedenaście | iraika ambin’ny folo | rajkʲambefulʷ |
| dwanaście | roa ambin’ny folo | rumbefulʷ |
| dwadzieścia | roapolo | ropulʷ |
| trzydzieści | telopolo | telopulʷ |
| czterdzieści | efapolo | efapulʷ |
| pięćdziesiąt | dimampolo | dimapulʷ |
| sześćdziesiąt | enim-polo | empulʷ |
| siedemdziesiąt | fitopolo | fitupulʷ |
| osiemdziesiąt | valopolo | valupulʷ |
| dziewięćdziesiąt | sivifolo | sivfulʷ |
| sto | zato | zatʷ |
| dwieście | roan-jato | rondzatʷ |
| tysiąc | arivo | arivʷ |
| dziesięć tysięcy | iray alina | rajal |
| sto tysięcy | iray hetsy | rajetsʲ |
| milion | iray tapitrisa | rajtaptʂisə̥ |
| miliard | iray lavitrisa | rajlavtʂisə̥ |
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig, Malagasy, [w:] Ethnologue [online], wyd. 17, Dallas, Texas: SIL International, 2014 [dostęp 2021-08-15] [zarchiwizowane z adresu 2014-09-26] (ang.).???
- ↑ a b M. Paul Lewis, Gary F. Simons, Charles D. Fennig, Malagasy, Plateau, [w:] Ethnologue [online], wyd. 17, Dallas, Texas: SIL International, 2014 [dostęp 2021-08-15] [zarchiwizowane z adresu 2014-09-25] (ang.).???
- ↑ Peter Austin: One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost. s. 92. (ang.)
- ↑ Harry van der Hulst, Rob Goedemans, Ellen van Zanten, A Survey of Word Accentual Patterns in the Languages of the World, Walter de Gruyter, 2010, s. 396, ISBN 978-3-11-019896-6 (ang.).
- ↑ Roger Blench. New Palaeozoogeographical Evidence for the Settlement of Madagascar. „Azania: Archaeological Research in Africa”. 42 (1), s. 69–82, 2007. DOI: 10.1080/00672700709480451 (ang.). [zarchiwizowane z adresu 2011-07-21].
- ↑ Muḥammad Jamāl al-Dīn Mukhtār, G. Mokhtar: Ancient Civilizations of Africa. s. 373. (ang.)
- ↑ a b Darrell T. Tryon, Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies, Walter de Gruyter, 2011, s. 393, ISBN 978-3-11-088401-2 (ang.).
- ↑ Alexander Adelaar: Loanwords in Malagasy. W: Martin Haspelmath, Uri Tadmor (red.): Loanwords in the World's Languages: A Comparative Handbook. Walter de Gruyter, 2009, s. 717–746. ISBN 978-3-11-021843-5. [dostęp 2021-08-19]. (ang.)
- ↑ The Encyclopedia of Language and Linguistics: Leb-Mei. Elsevier, 2006, s. 554. [dostęp 2021-08-20]. Cytat: Mainly in the western and southern part of Mayotte, a Sakalava (Bushi) dialect of Malagasy, the national language of Madagascar, is spoken in some towns and villages. These people are descendants of immigrants from Madagascar who arrived on Mayotte in the 19th century. (ang.)
- ↑ David M. Eberhard, Gary F. Simons, Charles D. Fennig, Bushi, [w:] Ethnologue [online], wyd. 22, Dallas, Texas: SIL International, 2019 [dostęp 2021-08-20] [zarchiwizowane z adresu 2019-06-06] (ang.).???
- ↑ Malagasy, the language of Madagascar, www.wildmadagascar.org [dostęp 2017-11-24] (ang.).
- ↑ K. Alexander Adelaar, Nikolaus Himmelmann: The Austronesian Languages of Asia and Madagascar. s. 31. (ang.)
- ↑ Przed czasownikiem.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Alfred F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikacja, PWN, Warszawa, 1989, ISBN 83-01-08163-5.
- African Phrasebook, Berlitz Publishing, Singapur 2005 (ang.).
- Helena Voahangirina Odendahl, Madagassisch Wort fuer Wort, Reise Know-How Verlag, Bielefeld 2011, ISBN 978-3-89416-016-6 (niem.).
- Helena Ravoson Voahanginirina, Le malgache de poche, Assimil 2010, ISBN 978-2-7005-0494-1 (fr.)
- Janie Rasoloson, Malagasy-English English-Malagasy Dictionary and Phrasebook, Nowy Jork: Hippocrene Books, 2001, ISBN 978-0-7818-0843-9, OCLC 46456350, ASIN 078180843X (ang.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Dane Ethnologue dla języka malgaskiego (ang.)
- Słownictwo malgaskie (fr. • ang.)
- Nagrania audio dialektów języka malgaskiego (ang.)