Język malgaski
| |||||||
| Obszar | Madagaskar, Komory, Reunion, Majotta | ||||||
| Liczba mówiących | 16 mln – wszystkie odmiany malgaskiego[1] 7,5 mln – odmiana plateau (2006)[2] | ||||||
| Pismo/alfabet | alfabet łaciński (dawniej pismo arabskie) | ||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy | Madagaskar | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | mg | ||||||
| ISO 639-2 | mlg | ||||||
| Kod ISO 639-3↗ | mlg | ||||||
| IETF | mg | ||||||
| Glottolog | mala1537 | ||||||
| Ethnologue | mlg | ||||||
| GOST 7.75–97 | млг 418 | ||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język malgaski (Fiteny malagasy) – język należący do rodziny austronezyjskiej, zaliczany do grupy barito[3]. Jest najbardziej wysuniętym na zachód przedstawicielem gałęzi malajsko-polinezyjskiej. Używany jest przede wszystkim na Madagaskarze (gdzie ma status języka urzędowego) oraz przez skupiska osób pochodzenia malgaskiego na Komorach, Reunionie i Majottcie. Jest to jedyny język austronezyjski funkcjonujący w Afryce[4].
Jego odrębność względem okolicznych języków afrykańskich została stwierdzona w 1708 r. przez holenderskiego badacza Adriaana Relanda(ang.)[5]. Najbliżej jest spokrewniony z językami używanymi w indonezyjskiej części Borneo (m.in. z językiem ma’anyan), dalsze pokrewieństwo zaś łączy go z pozostałymi językami austronezyjskimi Indonezji i pobliskich krajów[6][7]. Zawiera wpływy języka malajskiego, jawajskiego oraz języków bantu[8].
Dialekty[edytuj | edytuj kod]
Wyróżnia się dziesięć głównych odmian języka malgaskiego, uważanych zazwyczaj za spokrewnione ze sobą dialekty, lecz czasami klasyfikowanych jako odrębne języki. Serwis Ethnologue traktuje malgaski jako makrojęzyk obejmujący następujące etnolekty[1]:
- Antankarana (kod ISO: xmv)
- Betsimisaraka północny (bmm)
- Betsimisaraka południowy (bjg)
- Bara (bhr)
- Masikoro (msh)
- Plateau (plt), obejmujący dialekty merina, betsileo, sihanaka, bezanozano, tanala.
- Sakalava (skg)
- Tandroy-Mahafaly (tdx)
- Tanosy (txy)
- Tsiminety (xmw)
Podstawę języka standardowego tworzy dialekt merina z centralnej części wyspy. Pozostałe dialekty są słabo udokumentowane[8].
Bardzo bogata tradycja w literaturze ustnej, pod koniec XVII wieku obfituje w piśmiennictwo religijne oraz sporządzanie kronik. W XVI wieku wprowadzono do zapisu alfabet arabski, w połowie XIX wieku zastąpiono go łacińskim. W XX wieku nastąpił rozkwit literatury w tym języku.
Gramatyka[edytuj | edytuj kod]
Rzeczownik[edytuj | edytuj kod]
- Rzeczowniki są nieodmienne, nie mają też osobnej formy liczby mnogiej.
Zaimki[edytuj | edytuj kod]
- Podobnie jak w wielu innych językach austronezyjskich, zaimki dzierżawcze doczepiane są bezpośrednio do rzeczownika. Przykłady: ny bokiko „moja książka” (por. indonez. bukuku), ny bokinao „twoja książka”, ny bokiny „jego, jej, ich książka” (por. indonez. bukunya).
Przymiotnik[edytuj | edytuj kod]
- Przymiotniki są nieodmienne, występują po określanym rzeczowniku.
Czasownik[edytuj | edytuj kod]
- Czasowniki nie odmieniają się przez osoby.
- Czasy gramatyczne wyrażane są przez odpowiedni przedrostek: miteny aho „mówię”, niteny aho „mówiłem”, hiteny aho „powiem”; matory izy „ona śpi”, natory izy „ona spała”, hatory izy „ona będzie spała”,
- Przeczenie wyrażane jest za pomocą partykuły tsy: tsy miteny aho „nie mówię”, Tsy tiako ity „nie podoba mi się to”, tsy bokiko ito „to nie jest moja książka”
Składnia[edytuj | edytuj kod]
Język malgaski charakteryzuje się rzadko występującym szykiem zdania typu VOS, czyli orzeczenie-dopełnienie-podmiot. Przykłady zdań:
Mamaky boky ny mpianatra
(dosłownie „czyta książkę student”)
„Student czyta książkę”
Nividy ronono ho an’ny zaza ny vehivavy
(„kupiła mleko dla dziecka kobieta”)
„Kobieta kupiła mleko dla dziecka”
Słownictwo[edytuj | edytuj kod]
Ponad 90% podstawowego zasobu leksykalnego języka malgaskiego ma podłoże austronezyjskie, lecz większość słów związanych z hodowlą zwierząt pochodzi z języków bantu[9]. Występują również liczne zapożyczenia z języka francuskiego i angielskiego[10].
Minirozmówki:
| Polski | Malgaski | IPA |
|---|---|---|
| Angielski | Anglisy | ãŋɡliʂ |
| Tak | Eny | ˈʲenj |
| Nie | Tsia, tsy[11] | tsi, tsʲ |
| Cześć! | Salama! | saˈlamə̥ |
| Jak się masz? | Manao ahoana? | manaˈʷonə̥, manaˈonə̥ |
| Dziękuję, dobrze. | Tsara fa misaotra. | ˈtsarə̥ fa mʲˈso:tʂə̥ |
| Do widzenia! | Veloma! | veˈlumə̥ |
| Proszę | Azafady | azaˈfadʲ |
| Dziękuję | Misaotra | mʲˈsawtʂa |
| Nie ma za co. | Tsy misy fisaorana. | tsʲ ˈmisʲ fʲˈso:ranə̥ |
| Przepraszam | Miala tsiny | mjala ˈtsinʲ |
| Kto? | Iza? | ˈi:za, ˈiza |
| Co? | Inona? | in:a |
| Kiedy? | Rahoviana? | roᶷˈvinə̥, rawˈvinə̥ |
| Gdzie? | Aiza? | ajzə̥ |
| Dlaczego? | Fa maninona? | fa manin:ə̥ |
| Jak? | Ahoana? | aˈʷonə̥ |
| Ile? | Hoatrinona? | ʷoˈtʂin:ə̥ |
| Jak się nazywasz? | Iza no anaranao? | iza njanaraˈnaw |
| Dla | Ho an’ny | wan:i |
| Ponieważ | Satria | saˈtʂi |
| Nie rozumiem. | Tsy mazava, or tsy azoko. | tsʲ mazavə̥ |
| Tak, rozumiem. | Eny, mazava (or azoko). | ʲenʲ mazavə̥ |
| Na pomoc! | Vonjeo! | vunˈdzew |
| Czy może mi Pan(i) pomóc? | Afaka manampy ahy ve ianao azafady? | afaka manapʲ a ve enaw azafadʲ |
| Gdzie jest toaleta? | Aiza ny efitrano fivoahana? (Aiza ny V.C.?) | ajza njefitʂanʷ fiˈvwa:nə̥ |
| Czy mówisz po angielsku? | Miteny anglisy ve ianao? | miˈtenʲ ãŋˈɡliʂ ve eˈnaw |
| Nie mówię po malgasku. | Tsy mahay teny malagasy aho. | tsʲ maaj tenʲ malaˈɡasʲ a |
| Nie mówię po francusku. | Tsy mahay teny frantsay aho. | tsʲ maaj tenʲ frantsaj a |
| Chce mi się pić. | Mangetaheta aho. | maŋɡetaˈeta |
| Jestem głodny. | Noana aho. | no:na |
| Jestem zmęczony. | Vizaka aho. | ˈvizaka |
| Chcę jechać do Antsirabe. | Te-handeha any Antsirabe aho. | teande anjantsirabea |
| To za drogo! | Lafo be izany! | lafʷˈbe zanʲ |
| Lubię... | Tiako... | tikʷ |
| Kocham cię. | Tiako ianao. | tikwenaʷ |
| Liczebniki | ||
| jeden | isa/iray | isə̥ |
| dwa | roa | ru |
| trzy | telo | telʷ |
| cztery | efatra | ˈefatʂə̥ |
| pięć | dimy | ˈdimʲ |
| sześć | enina | en: |
| siedem | fito | fitʷ |
| osiem | valo | valʷ |
| dziewięć | sivy | sivʲ |
| dziesięć | folo | fulʷ |
| jedenaście | iraika ambin’ny folo | rajkʲambefulʷ |
| dwanaście | roa ambin’ny folo | rumbefulʷ |
| dwadzieścia | roapolo | ropulʷ |
| trzydzieści | telopolo | telopulʷ |
| czterdzieści | efapolo | efapulʷ |
| pięćdziesiąt | dimampolo | dimapulʷ |
| sześćdziesiąt | enim-polo | empulʷ |
| siedemdziesiąt | fitopolo | fitupulʷ |
| osiemdziesiąt | valopolo | valupulʷ |
| dziewięćdziesiąt | sivifolo | sivfulʷ |
| sto | zato | zatʷ |
| dwieście | roan-jato | rondzatʷ |
| tysiąc | arivo | arivʷ |
| dziesięć tysięcy | iray alina | rajal |
| sto tysięcy | iray hetsy | rajetsʲ |
| milion | iray tapitrisa | rajtaptʂisə̥ |
| miliard | iray lavitrisa | rajlavtʂisə̥ |
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Ethnologue report for language code: mlg.
- ↑ Etnologue, Languages of the World, Malagasy, Plateau.
- ↑ Peter Austin: One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost. s. 92. (ang.)
- ↑ Harry van der Hulst, Rob Goedemans, Ellen van Zanten, A Survey of Word Accentual Patterns in the Languages of the World, Walter de Gruyter, 2010, s. 396, ISBN 978-3-11-019896-6 (ang.).
- ↑ Roger Blench. New Palaeozoogeographical Evidence for the Settlement of Madagascar. „Azania: Archaeological Research in Africa”. 42 (1), s. 69–82, 2007. DOI: 10.1080/00672700709480451 (ang.). [zarchiwizowane z adresu 2011-07-21].
- ↑ Malagasy, Plateau – Ethnologue (ang.). [dostęp 2017-12-22].
- ↑ Muḥammad Jamāl al-Dīn Mukhtār, G. Mokhtar: Ancient Civilizations of Africa. s. 373. (ang.)
- ↑ a b Darrell T. Tryon, Comparative Austronesian Dictionary: An Introduction to Austronesian Studies, Walter de Gruyter, 2011, s. 393, ISBN 978-3-11-088401-2 (ang.).
- ↑ Malagasy, the language of Madagascar, www.wildmadagascar.org [dostęp 2017-11-24] (ang.).
- ↑ K. Alexander Adelaar, Nikolaus Himmelmann: The Austronesian Languages of Asia and Madagascar. s. 31. (ang.)
- ↑ Przed czasownikiem.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Alfred F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikacja, PWN, Warszawa, 1989, ISBN 83-01-08163-5.
- African Phrasebook, Berlitz Publishing, Singapur 2005 (ang.).
- Helena Voahangirina Odendahl, Madagassisch Wort fuer Wort, Reise Know-How Verlag, Bielefeld 2011, ISBN 978-3-89416-016-6 (niem.).
- Helena Ravoson Voahanginirina, Le malgache de poche, Assimil 2010, ISBN 978-2-7005-0494-1 (fr.)
- Janie Rasoloson, Malagasy-English English-Malagasy Dictionary and Phrasebook, Nowy Jork: Hippocrene Books, 2001, ISBN 978-0-7818-0843-9, OCLC 46456350, ASIN 078180843X (ang.).
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Dane Ethnologue dla języka malgaskiego (ang.)
- Słownictwo malgaskie (fr. • ang.)
- Nagrania audio dialektów języka malgaskiego (ang.)
