Jutro nie umiera nigdy

Artykuł na Medal
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Jutro nie umiera nigdy
Tomorrow Never Dies
Logo 007 i pistolet oraz napis z tytułem filmu „Tomorrow Never Dies”
Gatunek

sensacyjny
szpiegowski
akcja

Rok produkcji

1997

Data premiery

9 grudnia 1997 (Londyn)
11 grudnia 1997

Kraj produkcji

Stany Zjednoczone
Wielka Brytania

Język

angielski

Czas trwania

119 minut[1]

Reżyseria

Roger Spottiswoode

Scenariusz

Michael G. Wilson
Bruce Feirstein

Główne role

Pierce Brosnan
Jonathan Pryce
Michelle Yeoh
Teri Hatcher
Joe Don Baker
Judi Dench

Muzyka

David Arnold

Zdjęcia

Robert Elswit

Scenografia

Allan Cameron
Peter Young
Ken Court

Kostiumy

Lindy Hemming

Montaż

Michel Arcand
Dominique Fortin

Produkcja

Michael G. Wilson
Barbara Broccoli

Wytwórnia

Eon Productions
United Artists

Dystrybucja

MGM
United International Pictures

Budżet

110 mln $

Przychody brutto

333 mln $

Poprzednik

GoldenEye (1995)

Kontynuacja

Świat to za mało (1999)

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Strona internetowa
Motocykl, który 007 wykorzystuje do ucieczki w Sajgonie w „Jutro nie umiera nigdy”

Jutro nie umiera nigdy (ang. Tomorrow Never Dies) – brytyjski film szpiegowski z 1997 roku o przygodach Jamesa Bonda, wyprodukowany przez Eon Productions. Za reżyserię odpowiadał Roger Spottiswoode, a za scenariusz Bruce Feirstein(inne języki). W rolę agenta 007 po raz drugi wcielił się Pierce Brosnan, a obok niego w rolach głównych wystąpili Jonathan Pryce, Michelle Yeoh, Teri Hatcher, Joe Don Baker i Judi Dench. Jest to osiemnasta produkcja wchodząca w skład serii filmów o Bondzie. W filmie Bond próbuje powstrzymać Elliota Carvera, żądnego władzy magnata mediowego, przed wywołaniem III wojny światowej.

Film został wyprodukowany przez Michaela G. Wilsona i Barbarę Broccoli. Był to pierwszy film z serii nakręcony po śmierci producenta Alberta R. Broccoliego (któremu oddano hołd w napisach końcowych) i ostatni wydany pod szyldem United Artists. Zdjęcia były kręcone w Tajlandii, Niemczech, Meksyku, Wielkiej Brytanii i we Francji. Światowa premiera miała miejsce 9 grudnia 1997 roku w Londynie.

Jutro nie umiera nigdy przy budżecie 110 milionów dolarów zarobił na całym świecie ponad 333 miliony dolarów, stając się czwartym pod względem dochodów filmem 1997 roku. Otrzymał mieszane recenzje od krytyków, którzy chwalili czarny charakter i występ Brosnana, lecz krytykowali scenariusz. Mimo tego produkcja została nominowana m.in. do Złotego Globu. Jej dochody w Stanach Zjednoczonych przewyższyły wyniki GoldenEye, lecz był to jedyny film z serii z udziałem Brosnana, który nie znalazł się na pierwszym miejscu listy dochodów w tygodniu otwarcia. Miał bowiem premierę tego samego dnia, co Titanic i ostatecznie uplasował się za nim.

Streszczenie fabuły[edytuj | edytuj kod]

James Bond infiltruje nielegalny jarmark broni na granicy Pakistanu w poszukiwaniu techno-terrorysty Henry’ego Gupty, który kupuje kradziony amerykański dekoder GPS. Bond w ostatniej chwili ewakuuje się z miejsca misji, po tym jak Brytyjczycy wydają rozkaz zbombardowania jarmarku. Tymczasem na Morzu Południowochińskim dochodzi do zatopienia brytyjskiego okrętu wojennego HMS „Devonshire”. Za zniszczenie okrętu i śmierć brytyjskich marynarzy ma odpowiadać armia chińska. Okazuje się, że całość incydentu jest staranną inscenizacją Elliota Carvera – magnata mediowego, właściciela m.in. globalnej stacji informacyjnej i dziennika „Tomorrow”. Carver chce, by zatopienie HMS „Devonshire” stało się przyczyną globalnego kryzysu i III wojny światowej po to, aby mógł czerpać zyski z jej relacjonowania. Bond w Londynie dostaje zadanie udania się do Hamburga na przyjęcie wydawane przez Carvera z okazji wystrzelenia przez jego koncern kolejnego satelity telekomunikacyjnego, dzięki czemu jego program będzie nadawany także w Chinach. M podejmuje taką decyzję, gdy gazeta Carvera publikuje informacje o incydencie na Morzu Południowochińskim i zna jego szczegóły o wiele wcześniej niż brytyjska armia. W Hamburgu Bond z polecenia M ma też odświeżyć znajomość z żoną Elliota Carvera; Paris, z którą w przeszłości coś go łączyło[2][3][4][5].

W Niemczech podczas przyjęcia Bond rozmawia z Paris o przeszłości, poznaje także Wai Lin – chińską reporterkę, a tak naprawdę agentkę chińskiego wywiadu, która dostała dokładnie takie samo zadanie co on – ma rozpracować Elliota Carvera. Paris zdradza Bondowi, jak wejść do tajnego laboratorium jej męża, gdzie będzie on mógł zapewne znaleźć kolejne cenne wskazówki. 007 wykrada z laboratorium dekoder GPS – ten sam, który w Pakistanie kupił Henry Gupta. Gupta pracuje więc dla Carvera, a dekoder został wykorzystany do zmylenia zarówno armii chińskiej, jak i załogi zatopionego HMS „Devonshire” w kwestii właściwej pozycji jednostki – co doprowadziło do jej zniszczenia i globalnego kryzysu. W międzyczasie Paris Carver ginie, gdy jej mąż dowiaduje się, że James Bond to brytyjski szpieg, z którym jego żonę wiele w przeszłości łączyło[2][3][4][5].

Bond wyrusza do Wietnamu. To tam, a nie na Morzu Południowochińskim według ustaleń Brytyjczyków doszło do zatopienia HMS „Devonshire”. Bond nurkuje do wraku, gdzie niespodziewanie spotyka też Wai Lin. Oboje zostają schwytani przez ludzi Carvera i spotykają go osobiście w kwaterze jego mediowego konsorcjum w Sajgonie. Bo ucieczce Bond i Wai Lin postanawiają połączyć siły i wspólnie ostatecznie pokonać Elliota Carvera. Muszą w tym celu namierzyć jego kwaterę główną – wielki futurystyczny okręt w technologii stealth, dzięki któremu Carver był także w stanie zatopić HMS „Devonshire” i zestrzelić chińskie MiG-i, co doprowadziło do globalnego kryzysu. Bond i Wai Lin udają się do zatoki u wybrzeży Tajlandii, gdzie prawdopodobnie stacjonuje zakamuflowany okręt. Dostawszy się na jego pokład, Lin zostaje schwytana. Bond, chcąc ją ratować, detonuje granat i uszkadza statek, przez co staje się on widoczny na radarze marynarki wojennej. Lin wyłącza silniki, ale zostaje pojmana przez Stampera, dowódcę okrętu. Bond zabija Carvera i próbuje zniszczyć głowicę, lecz Stamper atakuje go, a związaną Lin wrzuca do wody. Ostatecznie Bond więzi Stampera w mechanizmie odpalającym pocisk i ratuje Lin. Statek eksploduje, co powoduje śmierć Stampera, a Bond i Lin dryfują na wraku statku, oczekując na ewakuację przez brytyjską marynarkę wojenną[2][3][4][5].

Obsada[edytuj | edytuj kod]

  • Pierce Brosnan jako James Bond, agent MI6 posiadający status 00, dający mu licencję na zabijanie[6].
  • Jonathan Pryce jako Elliot Carver, magnat mediowy, właściciel globalnej stacji informacyjnej[6].
  • Michelle Yeoh jako Wai Lin, wykwalifikowana agentka chińskiego Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego, sojuszniczka Bonda[7].
  • Teri Hatcher jako Paris Carver, była dziewczyna Bonda, która obecnie jest żoną Carvera[8].
  • Joe Don Baker jako Jack Wade, weteran CIA i sojusznik Bonda[9].
  • Judi Dench jako M, szefowa MI6 i przełożona Bonda[7].

Ponadto w filmie wystąpili: Götz Otto jako Richard Stamper, poplecznik Carvera, biegły w sztuce torturowania czakrą[10]; Ricky Jay jako Henry Gupta, amerykański terrorysta zatrudniony przez Carvera[11]; Vincent Schiavelli jako dr Kaufman, zawodowy zabójca wykorzystywany przez Elliota Carvera[12]; Desmond Llewelyn jako Q, kwatermistrz MI6 zapewniający Bondowi sprzęt do pracy w terenie[13]; Samantha Bond jako panna Moneypenny, asystentka sekretarka M[12]; Colin Salmon jako Charles Robinson, zastępca szefa sztabu M[14]; Geoffrey Palmer jako admirał Roebuck, kolega M z Królewskiej Marynarki Wojennej[15]; Julian Fellowes jako brytyjski minister obrony[16]; Cecilie Thomsen jako Inga Bergstrom, profesor z Oksfordu, z którą Bond ma romans[17]; Nina Young jako Tamara Steel, prezenterka wiadomości w Carver Media Group[18]; Colin Stinton jako dr Dave Greenwalt, ekspert amerykańskich sił powietrznych w dziedzinie GPS[18]; Michael Byrne jako admirał Kelly, dowódca grupy zadaniowej marynarki wojennej wysłanej na Morze Południowochińskie[18]; Philip Kwok jako generał Chang, skorumpowany chiński urzędnik wojskowy, który pomaga Carverowi doprowadzić do wojny między Chinami a Wielką Brytanią[10]; Terence Rigby jako generał armii rosyjskiej Bukharin[19]; Christopher Bowen jako Richard Day, dowódca HMS „Devonshire”[18]; Gerard Butler i Julian Rhind-Tutt jako członkowie załogi HMS „Devonshire”[20][18]; Pip Torrens jako kapitan okrętu HMS „Bedford”[18]; Hugh Bonneville i Jason Watkins jako członkowie załogi „Bedforda”[21][22] oraz Daphne Deckers jako przedstawicielka PR Carver Media Group[18].

Pierce Brosnan
(James Bond)
Jonathan Pryce
(Elliot Carver)
Michelle Yeoh
(Wai Lin)
Teri Hatcher
(Paris Carver)
Judi Dench
(M)

Produkcja[edytuj | edytuj kod]

Rozwój projektu[edytuj | edytuj kod]

Po pozytywnym przyjęciu przez publiczność zwiastuna do GoldenEye w maju 1995 roku, kolejna część otrzymała zielone światło[23]. MGM naciskało, aby powtórzyć ten sukces w kolejnej produkcji. Wytwórnia wraz ze swoim nowym właścicielem, Kirkiem Kerkorianem, chciała, aby premiera filmu zbiegła się z ich publiczną ofertą akcji giełdowych[24]. Producent Michael G. Wilson komentując to powiedział: „Zdajesz sobie sprawę, że publiczność jest ogromna i chyba nie chcesz wyjść do nich z filmem, który w jakiś sposób ich rozczaruje”[24].

Był to pierwszy film o Bondzie nakręcony po śmierci Alberta R. Broccoliego, który był zaangażowany w produkcję serii od samego początku. Film jest poświęcony jego pamięci[25]. Ostateczny budżet wyniósł 110 milionów dolarów, czyli był dwukrotnie większy niż w przypadku poprzedniej części[26]. Producenci nie byli w stanie przekonać reżysera GoldenEye Martina Campbella do powrotu, gdyż ten zdecydował się na pracę przy filmie Maska Zorro[27][28][29]. Jego agent powiedział: „Martin po prostu nie chciał robić dwóch filmów o Bondzie z rzędu”[30]. We wrześniu 1996 roku na stanowisko reżysera zatrudniono więc Rogera Spottiswoode’a[30]. Wcześniej był on brany pod uwagę do wyreżyserowania GoldenEye, gdy w roli Bonda obsadzony był jeszcze Timothy Dalton[31][32].

Scenariusz[edytuj | edytuj kod]

Początkowo za scenariusz odpowiedzialni byli John Cork, Richard Smith i powieściopisarz Donald E. Westlake[33]. W 1995 roku Westlake napisał dwa opowiadania we współpracy z Wilsonem, które opisywały złoczyńcę planującego zniszczyć Hongkong za pomocą materiałów wybuchowych w przeddzień przekazania suwerenności miasta Chinom. Westlake wykorzystał niektóre ze swoich pomysłów w powieści, którą ukończył w następnym roku, choć ta została opublikowana dopiero w 2017 roku pod tytułem Forever and a Death[34]. Reżyser Spottiswoode powiedział, że w styczniu 1997 roku MGM miało przygotowany scenariusz również koncentrujący się na przekazaniu Hongkongu, lecz nie można go było wykorzystać do filmu mającego premierę pod koniec tego samego roku, więc musieli zacząć „praktycznie od zera”[35].

Wstępny scenariusz napisał zatem Bruce Feirstein, który pracował nad GoldenEye. Twierdził, że inspiracją było dla niego jego własne doświadczenie w pracy dziennikarskiej i oglądanie relacji Sky News i CNN z wojny w Zatoce Perskiej[36][37]. Chciał napisać „coś, co byłoby zakorzenione w koszmarze rzeczywistości”. Scenariusz został przekazany Spottiswoode’owi, a ten następnie szukając osoby, której powierzy go do przeróbek zebrał siedmiu hollywoodzkich scenarzystów w Londynie. Wybór ostatecznie padł na Nicholasa Meyera[38][30]. Nad scenariuszem pracowali również Dan Petrie Jr. i David Campbell Wilson[39]. Mimo że Feirstein jako jedyny został uwzględniony jako scenarzysta w filmie i materiałach promocyjnych, Meyer, Petrie i Wilson zostali wyróżnieni wraz z Feirsteinem na stronie tytułowej książkowej adaptacji filmu autorstwa Raymonda Bensona[40][39]. Wielu recenzentów porównywało postać Elliota Carvera do Ruperta Murdocha, choć tak naprawdę Feirstein oparł ją na Robercie Maxwellu[41].

Michael G. Wilson powiedział: „W pierwszym dniu zdjęć nie mieliśmy scenariusza, który byłby gotowy do sfilmowania”, natomiast Pierce Brosnan stwierdził: „Mieliśmy scenariusz, który nie działał w niektórych obszarach”[24].

Tytuł filmu został zainspirowany piosenką zespołu The Beatles „Tomorrow Never Knows”[41]. Jednym z potencjalnych tytułów był Tomorrow Never Lies (nawiązujący do gazety „Tomorrow” w fabule), który został przefaksowany do MGM. Z powodu pomyłki wytwórnia otrzymała tytuł Tomorrow Never Dies, który uznała za tak atrakcyjny, że nalegała na jego użycie[35]. Był to pierwszy tytuł filmu o Bondzie, który nie miał żadnego związku z życiem lub twórczością Iana Fleminga[41].

Casting[edytuj | edytuj kod]

W roli Jamesa Bonda obsadzono ponownie Pierce’a Brosnana, którego kontrakt obowiązywał na cztery filmy[39]. W przesłuchaniu do roli Paris Carver wzięła udział Sela Ward. Producenci mieli jej powiedzieć, że chcieliby ją, ale „dziesięć lat młodszą”[42]. Ostatecznie rola ta przypadła Teri Hatcher. Była ona w trzecim miesiącu ciąży, gdy rozpoczęły się zdjęcia, lecz jej rzecznik stwierdził, że ciąża nie wpłynęła na harmonogram produkcji[43]. Hatcher później żałowała, że zagrała Paris Carver, mówiąc: „To tak sztuczny rodzaj postaci, że nie czerpiesz z tego żadnej szczególnej satysfakcji”[44]. Hatcher, mając 32 lata, była siedem lat młodsza od Ward[45]. Grała Lois Lane w serialu telewizyjnym Nowe przygody Supermana, a w 1997 roku została uznana za „najseksowniejszą kobietę na świecie” przez czytelników magazynu „FHM”[46][45]. Brosnan twierdził, że w zdjęciach próbnych do tej roli brała również udział Monica Bellucci, ale według niego „głupcy powiedzieli nie”[47]. Aktorka ta wystąpiła później w innym filmie o Bondzie, Spectre[48].

Rola Elliota Carvera została początkowo zaoferowana Anthony’emu Hopkinsowi (któremu proponowano również rolę w GoldenEye), lecz odmówił on na rzecz Maski Zorro[30][39]. Powierzono więc ją Jonathanowi Pryce’owi[6].

Natasha Henstridge była podobno obsadzona w głównej roli dziewczyny Bonda, lecz rola ta ostatecznie przypadła Michelle Yeoh[49][50]. Brosnan był pod wrażeniem jej występu, opisując ją jako „wspaniałą aktorkę”, która była „poważna i zaangażowana w swoją pracę”[50]. Podobno chciała wykonywać swoje akrobacje samodzielnie, jednak uniemożliwiono jej to, gdyż reżyser Spottiswoode uznał to za zbyt niebezpieczne[50][51].

Kiedy Götz Otto został wezwany na casting, dano mu dwadzieścia sekund na przedstawienie się, ale zrobił to w pięć, mówiąc: „Jestem duży, jestem zły i jestem Niemcem”[52][53][54].

Zdjęcia i postprodukcja[edytuj | edytuj kod]

Główne zdjęcia do filmu rozpoczęły się 1 kwietnia 1997 roku, jednak od stycznia trwały zdjęcia drugiej ekipy, której reżyserem był Vic Armstrong[55]. Wówczas na lotnisku Peyresourde-Balestas w Peyragudes w Pirenejach nakręcono m.in. 4-minutową sekwencję przed napisami początkowymi[56]. Samolot, którym Bond ucieka w filmie, to czeski Aero Vodochody L-39ZO Albatros, dostarczony przez brytyjską firmę i pilotowany przez kaskaderów[57][58][59]. Po ukończeniu zdjęć we Francji, ekipa drugiego planu przeniosła się do Portsmouth, aby nakręcić sceny walki Królewskiej Marynarki Wojennej z Chińczykami. Jako fregata typu 23 posłużyła jednostka HMS „Westminster” (F237)[39][60]. Gdy główna ekipa rozpoczęła zdjęcia, nie można było korzystać ze studia Leavesden zbudowanego na potrzeby GoldenEye, ponieważ George Lucas użył go do nakręcenia filmu Gwiezdne wojny: część I – Mroczne widmo. Zbudowano więc hale na innym opuszczonym terenie przemysłowym w pobliżu. Użyto także sceny 007 w Pinewood Studios[39]. Sekwencja na amerykańskiej bazie lotniczej na Morzu Południowochińskim, w której Bond przekazuje kodery GPS, została nakręcona na lotnisku RAF Lakenheath[61]. Lądowanie na morzu zostało nakręcone w zbiorniku wodnym zbudowanym podczas zdjęć do filmu Titanic w Rosarito[62]. Gdy kręcono sceny podczas imprezy Elliota Carvera, zatrudniono do nich 500 statystów[63].

Niektóre sceny miały być kręcone w mieście Ho Chi Minh, a ekipa produkcyjna otrzymała nawet wizę. Byłby to pierwszy duży film kręcony w Wietnamie od czasów wojny wietnamskiej[64][65]. Wiza została jednak później cofnięta, co zmusiło twórców do przeniesienia zdjęć do Bangkoku[66][65]. Gordon Arnell twierdził, że Wietnamczycy byli niezadowoleni z ekipy i sprzętu do pirotechniki, natomiast wietnamski urzędnik powiedział, że było to spowodowane „wieloma skomplikowanymi czynnikami”[67]. Podczas zdjęć wykorzystano dwie lokalizacje z poprzednich filmów z serii: scena miłosna Brosnana z Hatcher została nakręcona w Stoke Park, który pojawił się w filmie Goldfinger, a zatoka, w której szukają łodzi Carvera, to zatoka Phang Nga, wykorzystana wcześniej w Człowieku ze złotym pistoletem[62][39].

Jedną z innowacji wprowadzonych przez Spottiswoode’a był zdalnie sterowany samochód, który nie miał widocznego kierowcy – efekt ten osiągnięto poprzez odpowiednie dostosowanie BMW 750iL i umieszczenie kierownicy na tylnym siedzeniu[68]. Nakręcenie sekwencji pościgu samochodowego z udziałem BMW 750iL zajęło trzy tygodnie[69]. Plan filmowy znajdował się na parkingu przed Brent Cross, który przystosowano tak, aby przypominał Hamburg, lecz kulminacyjne sceny zostały sfilmowane w tymże mieście[62]. Podczas zdjęć zniszczono piętnaście BMW 750iL[63].

Jutro nie umiera nigdy to pierwszy film z serii, w którym pistoletem Bonda jest Walther P99. Zastąpił on Walthera PPK, który bohater nosił w każdym filmie od czasu Doktora No, z wyjątkiem Moonrakera oraz Ośmiorniczki[70][71]. W filmie użyto kilku drobnych efektów specjalnych, głównie w celu poprawy linii horyzontu[69]. Istniały obawy, że film nie zostanie ukończony do wyznaczonej daty premiery, jednak odpowiadający za marketing Guy Laurence wydał oświadczenie, w którym zaprzeczył tym doniesieniom[39]. Za scenografię odpowiadali Allan Cameron, Peter Young i Ken Court[1]. Kostiumami zajęła się Lindy Hemming[72], a montażem Michel Arcand i Dominique Fortin[1].

Muzyka[edytuj | edytuj kod]

David Arnold, kompozytor ścieżki dźwiękowej

Początkowo rozmowy w sprawie powrotu do pracy przy filmach o Bondzie po dziesięcioletniej przerwie prowadził John Barry, ale według jego ówczesnego agenta, Richarda Krafta, nie mógł dojść do porozumienia w sprawie swojego wynagrodzenia[73][74]. Ostatecznie do skomponowania muzyki Barbara Broccoli wybrała Davida Arnolda na podstawie rekomendacji Barry’ego[75][76]. Ścieżka dźwiękowa powstawała przez sześć miesięcy[77]. Arnold tworzył i poprawiał swoje utwory, gdy otrzymał zmontowany materiał filmowy[78][79]. Ścieżka dźwiękowa została dobrze przyjęta przez krytyków, a Christian Clemmensen z Filmtracks opisał ją jako „doskonały hołd dla całej serii partytur Bonda”[80].

Początkowo piosenka przewodnia miała zostać napisana przez Arnolda, z pomocą autora tekstów Dona Blacka i piosenkarza Davida McAlmonta, który nagrał demo[78]. MGM chciało jednak bardziej popularnego artysty i zorganizowało konkurs[81]. Wśród około dwunastu nadesłanych zgłoszeń znalazły się m.in. utwory Swan Lee, Pulp, Saint Etienne, Marca Almonda i Sheryl Crow[82]. Wybrano piosenkę Crow. Kompozycja Arnolda, „Surrender”, wykonywana przez k.d. lang, została użyta w napisach końcowych i zawiera ten sam motyw muzyczny, co główna partytura filmu[80][83].

1997Tomorrow Never Dies: Music from the Motion Picture[84]
Nr Tytuł utworu Długość
1.„Tomorrow Never Dies”4:50
2.„White Knight”8:30
3.„The Sinking of the HMS „Devonshire””7:07
4.„Company Car”3:08
5.„Station Break”3:30
6.„Paris and Bond”1:55
7.„The Last Goodbye”1:34
8.„Hamburg Break In”2:52
9.„Hamburg Break Out”1:26
10.„Doctor Kaufman”2:26
11.„*-3- Send”1:17
12.„Underwater Discovery”3:37
13.„Backseat Driver”4:37
14.„Surrender”3:56
15.„James Bond Theme”3:12
53:57

Marketing[edytuj | edytuj kod]

Przy kampanii reklamowej filmu użyto więcej efektów cyfrowych, niż w przypadku GoldenEye[85].

W przeciwieństwie do minimalistycznych plakatów zwiastunowych GoldenEye, na których widniały zbliżenia Pierce’a Brosnana w kolorze złotym celującego w widza oraz klasyczny kadr z Brosnanem i logo 007 w tle, kampania marketingowa Jutro nie umiera nigdy zaczęła eksperymentować z efektami cyfrowymi[85].

Intensywnie promowano twarz Pierce’a Brosnana, aby przypomnieć publiczności, że to ten sam Bond, ale we współczesnym kontekście. Jeden z tych plakatów, przedstawiający głównego bohatera w czarnej marynarce i z pistoletem Walther P99, trafił na rynek międzynarodowy. Drugi, którego użyto wyłącznie w Ameryce, zawierał zbliżenie twarzy Brosnana. Logo „007” zostało stworzone w różnych odcieniach czerwieni, szarości i bieli[85][86][87].

Wydanie[edytuj | edytuj kod]

Światowa premiera Jutro nie umiera nigdy miała miejsce 9 grudnia 1997 roku w The Odeon Leicester Square[69]. 12 grudnia film wszedł do powszechnej dystrybucji w Wielkiej Brytanii. Dzień wcześniej miała miejsce premiera we Francji[88], a 19 grudnia w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Niemczech i Rosji[55][88]. W Polsce film zadebiutował 16 stycznia 1998 roku[1]. Z oryginalnej brytyjskiej wersji filmu zostały wycięte niektóre ujęcia w scenach przemocy, aby zmniejszyć wpływ efektów dźwiękowych i otrzymać certyfikat 12 w klasyfikacji BBFC. W celu zachowania certyfikatu, w wydaniu DVD dokonano kolejnych cięć. Usunięte sceny zostały przywrócone w wydaniu Ultimate Edition DVD w Wielkiej Brytanii, które w rezultacie otrzymało certyfikat 15[89]. W 2012 roku po wydaniu pełnego filmu w wersji Blu-ray, przyznano mu z powrotem certyfikat 12[90][91].

Odbiór[edytuj | edytuj kod]

Box office[edytuj | edytuj kod]

Podczas otwarcia w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie film zarobił 25,1 miliona dolarów, plasując się za Titanikiem[92][93]. W Wielkiej Brytanii zysk wyniósł ponad 19,8 miliona funtów[94]. Do 24 stycznia 1998 roku film osiągnął dochód w wysokości 115,5 miliona dolarów[95]. Na całym świecie film zarobił 333 miliony dolarów[93]. Jest to wynik o prawie 20 milionów dolarów mniejszy niż poprzedniej części[96].

Reakcje krytyków[edytuj | edytuj kod]

Film spotkał się z umiarkowanie pozytywną reakcją krytyków. W serwisie Rotten Tomatoes 57% z 93 recenzji uznano za pozytywne, a średnia ocen wystawionych na ich podstawie wyniosła 6,1/10[97]. Na agregatorze Metacritic średnia ważona z 38 recenzji wyniosła 52 na 100 punktów[98]. Według serwisu CinemaScore, zajmującego się mierzeniem atrakcyjności filmów w Stanach Zjednoczonych, publiczność przyznała mu ocenę „A-” w skali od A+ do F[99].

Roger Ebert na łamach „Chicago Sun-Times” przyznał filmowi trzy z czterech gwiazdek, pisząc: „Jutro nie umiera nigdy spełnia oczekiwania, momentami ekscytująco, często z klasą”, a czarny charakter uznał za „nieco bardziej współczesny i wiarygodny niż zwykle”[100]. Gene Siskel z „Chicago Tribune” napisał, że był to „pierwszy film o Jamesie Bondzie od wielu lat, który mi się podobał”, najbardziej chwaląc postać Elliota Carvera, który jego zdaniem dodał „współczesności do serii Bonda, co jest jak najmilej widziane”[101]. Tymczasem Kenneth Turan z „Los Angeles Times” uznał, że wiele aspektów filmu miało w sobie „sztampowość” i sprawiało „wrażenie wtórności w stosunku do poprzednich części cyklu”[102]. Janet Maslin z „The New York Times” opisała film jako „typowe wydarzenie kina akcji, które mogłoby być każdym starym letnim hitem”, podkreśliła jednak że bohater „chronicznie przesadza z ubiorem”[103]. Charles Taylor napisał dla „Salonu”, że film był „płaskim, bezosobowym romansem”[104]. Todd McCarthy na łamach „Variety” uznał, że jest to część „nieco nijaka”, ale chwalił czarny charakter i partnerkę Bonda[105]. Marcin Tadera z portalu jamesbond.org.pl stwierdził, że najsłabszą częścią filmu jest scenariusz i reżyseria, i że film przyniósł spory zawód „nie ze względu na to, jaki jest, ale jaki mógłby być”[106]. Piotr Radecki z telemagazyn.pl przyznał filmowi osiem punktów z dziesięciu możliwych, chwaląc występ Pierce’a Brosnana, lecz krytykując scenariusz i motywację niektórych postaci[107]. Tomek Goska z portalu filmmusic.pl stwierdził, że film zyskał „coś więcej niźli kolejną porcję wybuchów, strzelanin i pięknych kobiet – godną oprawę muzyczną”[108].

Nagrody i nominacje[edytuj | edytuj kod]

Nagroda Kategoria Nominowani Wynik Źródło
Nagroda Europejskiej Akademii Filmowej Europejski wkład w światowe kino Pierce Brosnan Nominacja [109]
Nagroda Saturn Najlepszy film akcji / przygodowy / thriller Tomorrow Never Dies Nominacja [110][111][112]
Najlepszy film akcji / przygodowy / thriller Teri Hatcher Nominacja
Najlepsza muzyka David Arnold Nominacja
Najlepszy aktor Pierce Brosnan Wygrana
MTV Movie Award Najlepsza scena walki Michelle Yeoh Nominacja [113]
Najlepsza scena akcji pościg motocykl / śmigłowiec Nominacja
BMI Film & TV Awards Najlepsza ścieżka dźwiękowa David Arnold Wygrana [114]
Złoty Glob Najlepsza piosenka „Tomorrow Never Dies”, wyk. Sheryl Crow Nominacja [115]
Nagroda Satelita Najlepsza piosenka „Tomorrow Never Dies”, wyk. Sheryl Crow Nominacja [116]
Nagroda Grammy Najlepsza piosenka napisana specjalnie dla filmu kinowego lub na potrzeby telewizji „Tomorrow Never Dies”, wyk. Sheryl Crow Nominacja [117][118]
Złote Szpule Najlepszy montaż dźwięku w filmie zagranicznym Tomorrow Never Dies Wygrana [119][120]

W innych mediach[edytuj | edytuj kod]

Jutro nie umiera nigdy to pierwszy z trzech filmów o Bondzie, które zostały zaadaptowane na książki przez ówczesnego pisarza powieści o Bondzie Raymonda Bensona. Wersja Bensona została rozszerzona w stosunku do scenariusza. Zawarł on w niej dodatkowe sceny z Wai Lin i innymi postaciami drugoplanowymi, których nie było w filmie. Powieść śledzi losy Carvera jako syna potentata mediowego Lorda Rovermana, którego szantażem doprowadza do samobójstwa, a później przejmuje jego biznes[121]. Dzieło próbuje również połączyć serię Bensona z filmami, m.in. poprzez kontynuację podejścia poprzedniego pisarza, Johna Gardnera co do ciągłości. Benson powiedział w wywiadzie, że jego zdaniem Jutro nie umiera nigdy było najlepszą z trzech napisanych przez niego powieści[122].

Film został również zaadaptowany na trzecioosobową strzelankę na PlayStation, 007: Tomorrow Never Dies. Gra została stworzona przez Black Ops i wydana przez Electronic Arts 16 listopada 1999 roku[123]. Serwis „Game Revolution” opisał ją jako „naprawdę pustą i płytką grę”[124], a portal „IGN” stwierdził, że była „przeciętna”[125].

W 2001 roku film został nominowany przez Amerykański Instytut Filmowy do nagrody AFI’s 100 Years of Thrills[126], a w 2005 roku ścieżka dźwiękowa Davida Arnolda – do nagrody AFI’s 100 Years of Film Scores[127].

Kontynuacje[edytuj | edytuj kod]

W 1999 roku ukazał się kolejny film z serii, Świat to za mało. Ponownie w roli agenta 007 pojawił się Pierce Brosnan, a w roli M Judi Dench. Do roli Żukowskiego powrócił również Robbie Coltrane, a postać antagonisty zagrała Sophie Marceau[128]. Ostatnim filmem z Pierce’em Brosnanem w roli Jamesa Bonda był Śmierć nadejdzie jutro z 2002 roku. Jako wróg Bonda pojawił się Toby Stephens[129]. W 2005 roku Daniel Craig zastąpił Brosnana w roli Bonda. Aktor wystąpił w filmach: Casino Royale (2006), 007 Quantum of Solace (2008), Skyfall (2012), Spectre (2015) oraz Nie czas umierać (2021)[130].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d Jutro nie umiera nigdy (Tomorrow Never Dies) [online], www.sfp.org.pl [dostęp 2023-11-04] (pol.).
  2. ↑ a b c Tomorrow Never Dies [online], James Bond 007 [dostęp 2023-03-06] (ang.).
  3. ↑ a b c Tomorrow Never Dies (1997) [online], filmsite.org [dostęp 2023-03-06].
  4. ↑ a b c Tomorrow Never Dies [online], Bond Scenes, 8 lutego 2023 [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  5. ↑ a b c Roger Ebert, Tomorrow Never Dies movie review (1997) | Roger Ebert [online] [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  6. ↑ a b c Desson Howe, ‘Tomorrow Never Dies’ (PG-13) [online], www.washingtonpost.com, 19 grudnia 1997 [dostęp 2023-05-24].
  7. ↑ a b Liam Gaughan, ‘Tomorrow Never Dies’ Gave Us a Bond Girl Who Was Truly 007's Equal [online], Collider, 20 grudnia 2022 [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  8. ↑ Paris Carver [online], MI6-HQ.COM [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  9. ↑ Jack Wade CIA (Joe Don Baker) [online], MI6-HQ.COM [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  10. ↑ a b Richard Hiron, 20 Things You Didn’t Know About Tomorrow Never Dies (1997) [online], WhatCulture.com, 7 lutego 2021 [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  11. ↑ How Ricky Jay nearly blinded 007 in Tomorrow Never Dies [online], MI6-HQ.COM [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  12. ↑ a b Morgan Jeffery, Tomorrow Never Dies airs on ITV – when did it come out, where was it filmed and who sang the theme song? [online], Radio Times [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  13. ↑ Q (Desmond Llewelyn) [online], MI6-HQ.COM [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  14. ↑ Mike Reyes, Pierce Brosnan Championed Colin Salmon To Be His James Bond Successor, But How Close Was It To Happening? [online], CINEMABLEND, 30 grudnia 2022 [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  15. ↑ Geoffrey Palmer (1927-2020) [online], James Bond 007, 6 listopada 2020 [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  16. ↑ Mike Reyes, The Very Cool James Bond Prop That Downton Abbey Creator Julian Fellowes Took From Tomorrow Never Dies But Gave To His Son [online], CINEMABLEND, 18 maja 2022 [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  17. ↑ Professor Inga Bergstrom [online], MI6-HQ.COM [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  18. ↑ a b c d e f g Tomorrow Never Dies [online], TVGuide.com [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  19. ↑ ‘Tomorrow Never Dies’ actor Terence Rigby dies aged 71 [online], MI6-HQ.COM [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  20. ↑ Jack Pooley, 10 More Huge Actors You Didn’t Notice As Extras In Movies [online], WhatCulture.com, 27 grudnia 2022 [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  21. ↑ Sarah Laudenbah, Downton Abbey Star Talks Possible Bond Franchise Return After 25 Years [online], ScreenRant, 5 lipca 2022 [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  22. ↑ Kathryn Williams, Jason Watkins’ biggest TV roles, his wife and what happened to their daughter [online], WalesOnline, 30 marca 2023 [dostęp 2023-05-24] (ang.).
  23. ↑ Alexander Larman, James Bond’s China conflict: is Tomorrow Never Dies the most chaotic, prophetic 007 film so far?, „The Telegraph”, 9 grudnia 2022, ISSN 0307-1235 [dostęp 2023-05-29] (ang.).
  24. ↑ a b c Richard Aston, Richard Aston Interviews Michael G. Wilson [online], Her Majesty’s Secret Servant, 24 maja 2013 [dostęp 2023-05-29] [zarchiwizowane z adresu 2013-05-24].
  25. ↑ MI6 :: The Home of James Bond [online], MI6-HQ.COM [dostęp 2023-05-29] (ang.).
  26. ↑ Mark Harrison, Tomorrow Never Dies – a James Bond film ahead of its time? [online], Film Stories, 11 sierpnia 2022 [dostęp 2023-05-29] (ang.).
  27. ↑ Grant Watson, “It comes from not growing up at all” | Tomorrow Never Dies (1997) [online], FictionMachine, 13 maja 2018 [dostęp 2023-05-29] (ang.).
  28. ↑ Luke Hickman, 5 Films You Might Not Realize Were Directed by Martin Campbell | High-Def Digest [online], www.highdefdigest.com, 16 czerwca 2011 [dostęp 2023-05-29].
  29. ↑ Richard Hiron, 20 Things You Didn’t Know About Tomorrow Never Dies (1997) [online], WhatCulture.com, 7 lutego 2021 [dostęp 2023-05-29] (ang.).
  30. ↑ a b c d Rex Weiner, Adam Dawtrey, MGM’S COMPLETION BOND [online], Variety, 31 grudnia 1996 [dostęp 2023-05-29] (ang.).
  31. ↑ Alan Jones, Tomorrow Never Dies: Pierce Brosnan returns as James Bond, battling British baddie Jonathan Pryce, „Cinefantastique”, s. 8–9 [dostęp 2023-05-29] [zarchiwizowane].
  32. ↑ Production Notes – GoldenEye [online], MI6-HQ.COM [dostęp 2023-05-29] (ang.).
  33. ↑ Kyle Turner, There’s No News Like Fake News: Tomorrow Never Dies Today [online], Paste Magazine [dostęp 2023-06-01] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-01] (ang.).
  34. ↑ Phil Nobile jr., Exclusive: First Look At FOREVER AND A DEATH, Donald Westlake’s Lost James Bond Story [online], Birth.Movies.Death., 31 sierpnia 2016 [dostęp 2023-06-01] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-01] (ang.).
  35. ↑ a b Kevin Collette, MKKBB: Yesterday’s ‘Tomorrow’: Spottiswoode Interview [online], 15 listopada 2006 [dostęp 2023-06-01] [zarchiwizowane z adresu 2006-11-15].
  36. ↑ Mark Harrison, Tomorrow Never Dies – a James Bond film ahead of its time? [online], Film Stories, 11 sierpnia 2022 [dostęp 2023-06-01] (ang.).
  37. ↑ Sean Wilson, James Bond movies revisited: Tomorrow Never Dies | Cineworld cinemas [online], www.cineworld.co.uk, 16 września 2021 [dostęp 2023-06-01] (ang.).
  38. ↑ Nathan Abrams, The Name’s Carver, Elliot Carver [online], JewThink, 28 kwietnia 2021 [dostęp 2023-06-01] (ang.).
  39. ↑ a b c d e f g h Production Notes – Tomorrow Never Dies [online], MI6-HQ.COM [dostęp 2023-06-01] (ang.).
  40. ↑ Devin Zydel, Looking Back: ‘Tomorrow Never Dies’ [online], CommanderBond.net, 16 października 2007 [dostęp 2023-06-01] (ang.).
  41. ↑ a b c Condé Nast, Bruce Feirstein: The Tao of Bond-Film Naming [online], Vanity Fair, 29 stycznia 2008 [dostęp 2023-06-01] (ang.).
  42. ↑ Robert Rorke, CSI: Sela [online], 8 maja 2011 [dostęp 2023-06-02] (ang.).
  43. ↑ Elizabeth Johns, Teri Hatcher Pregnant [online], E! Online, 2 maja 1997 [dostęp 2023-06-02].
  44. ↑ Live and let lie? – Yahoo! Movies UK [online], 8 lipca 2012 [dostęp 2023-06-02] [zarchiwizowane z adresu 2012-07-08].
  45. ↑ a b Richard Hiron, 20 Things You Didn’t Know About Tomorrow Never Dies (1997) [online], WhatCulture.com, 7 lutego 2021 [dostęp 2023-06-02] (ang.).
  46. ↑ Fraser Watson, NFL’s richest cheerleader is worth four times more than boxing legend Mike Tyson [online], Dailystar.co.uk, 11 lutego 2023 [dostęp 2023-06-02] (ang.).
  47. ↑ Brosnan Bares All For Playboy [online], CommanderBond.net, 5 listopada 2005 [dostęp 2023-06-02] (ang.).
  48. ↑ Tom Butler, Monica Bellucci had not one, but two near misses with James Bond before Spectre [online], uk.movies.yahoo.com, 27 grudnia 2022 [dostęp 2023-06-02] (ang.).
  49. ↑ Amy Ferguson, Cover Story: Natasha Henstridge Back in Action [online], tribute.ca, 18 lipca 2006 [dostęp 2023-06-02] [zarchiwizowane z adresu 2006-07-18].
  50. ↑ a b c David Cohen, Tomorrow Never Dies – News 1 [online], 9 października 2006 [dostęp 2023-06-02] [zarchiwizowane z adresu 2006-10-09].
  51. ↑ Paul Majendie, 007:Tomorrow Never Dies – News 2 [online], 15 grudnia 2012 [dostęp 2023-06-02] [zarchiwizowane z adresu 2012-12-15].
  52. ↑ Promi-Porträt: Götz Otto – Magazin – KWICK! Community [online], 22 października 2007 [dostęp 2023-06-02] [zarchiwizowane z adresu 2007-10-22].
  53. ↑ „Crime scene: the interrogation”: Götz Otto, the international star [online], News in Germany, 4 września 2022 [dostęp 2023-06-02] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-02] (ang.).
  54. ↑ Götz Otto hat es die Sprache verschlagen! [online], www.abendzeitung-muenchen.de, 16 września 2013 [dostęp 2023-06-02] (niem.).
  55. ↑ a b Timeline – Tomorrow Never Dies [online], MI6-HQ.COM [dostęp 2023-08-19] (ang.).
  56. ↑ Richard Hiron, 20 Things You Didn’t Know About Tomorrow Never Dies (1997) [online], WhatCulture.com, 7 lutego 2021 [dostęp 2023-08-19] (ang.).
  57. ↑ David Lande, Live and Let Fly [online], Smithsonian Magazine [dostęp 2023-08-19] (ang.).
  58. ↑ Rebecca Maksel, The Airplanes of James Bond [online], Smithsonian Magazine [dostęp 2023-08-19] (ang.).
  59. ↑ The Real Aeroplane Company – Breighton Aerodrome [online], 17 stycznia 2020 [dostęp 2023-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2020-01-17].
  60. ↑ Richard Hiron, 20 Things You Didn’t Know About Tomorrow Never Dies (1997) [online] [dostęp 2023-11-14] (ang.).
  61. ↑ Daniel Defalco, The epic James Bond scene that was filmed at a Suffolk Air Base [online], suffolklive, 5 października 2021 [dostęp 2023-08-19] (ang.).
  62. ↑ a b c Film locations for Tomorrow Never Dies (1997) [online], 17 sierpnia 2013 [dostęp 2023-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2013-08-17].
  63. ↑ a b Trivia [online], MI6-HQ.COM [dostęp 2023-11-24] (ang.).
  64. ↑ Pham Van, Vu Van Viet, ‘Kong: Skull Island’ gives Vietnam a global stage – VnExpress International [online], VnExpress International, 15 marca 2016 [dostęp 2023-09-12] [zarchiwizowane z adresu 2023-11-12] (ang.).
  65. ↑ a b Ned Kelly, James Bond’s Chinese Connections [online], That’s Online, 13 listopada 2015 [dostęp 2023-09-12] (ang.).
  66. ↑ HuntingBond, „Tomorrow Never Dies” Movie Locations: All places in Germany & Vietnam [online], HuntingBond, 24 lutego 2023 [dostęp 2023-09-12] (ang.).
  67. ↑ Tomorrow Never Dies – News 1 [online], 9 października 2006 [dostęp 2023-09-12] [zarchiwizowane z adresu 2006-10-09].
  68. ↑ James Howe, James Bond and the BMW 7 Series [online], Prestige & Performance Car, 18 maja 2023 [dostęp 2023-09-13] (ang.).
  69. ↑ a b c JAMES BOND 007 MAGAZINE | Tomorrow Never Dies 25th Anniversary [online], 007magazine.co.uk [dostęp 2023-09-13].
  70. ↑ Walther P99 [online], Bond Lifestyle, 25 listopada 2005 [dostęp 2023-09-13] (ang.).
  71. ↑ Walther PPK [online], Bond Lifestyle, 12 stycznia 2006 [dostęp 2023-09-13] (ang.).
  72. ↑ Matt Spaiser, Bond Wardrobe Review 18: Tomorrow Never Dies (1997) [online], Bond Suits, 6 listopada 2023 [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  73. ↑ Burlingame 2014 ↓, s. 209.
  74. ↑ Richard Kraft, THE BEYONDNESS OF THINGS: MY BITTERSWEET RELATIONSHIP WITH BARRY. JOHN BARRY. [online], 22 maja 2016 [dostęp 2023-09-25] (ang.).
  75. ↑ Burlingame 2014 ↓, s. 209–210.
  76. ↑ Will Lawrence, David Arnold On The Music Of 007 [online], James Bond 007, 8 listopada 2022 [dostęp 2023-09-25] (ang.).
  77. ↑ Burlingame 2014 ↓, s. 215.
  78. ↑ a b Burlingame 2014 ↓, s. 211.
  79. ↑ Jon Burlingame, Bonding With the Score [online], Los Angeles Times, 18 grudnia 1997 [dostęp 2023-09-25] (ang.).
  80. ↑ a b Filmtracks: Tomorrow Never Dies (David Arnold) [online], www.filmtracks.com [dostęp 2023-09-25].
  81. ↑ Burlingame 2014 ↓, s. 212.
  82. ↑ Mark Harrison, The many theme songs of Tomorrow Never Dies [online], 11 maja 2023 [dostęp 2023-09-25] (ang.).
  83. ↑ Christopher Smith, MOVIES: The Bond Themes That Never Were: ‘Surrender (Tomorrow Never Dies)’ [online], Talk About Pop Music, 4 czerwca 2019 [dostęp 2023-09-25] (ang.).
  84. ↑ David Arnold – Tomorrow Never Dies (Music From The Motion Picture) [online], Discogs [dostęp 2023-11-12].
  85. ↑ a b c A retrospective look at Tomorrow Never Dies poster campaign [online], jamesbond007.se [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  86. ↑ Tomorrow Never Dies Logo [online] [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  87. ↑ Coming s007n: the history of the James Bond teaser poster [online], George’s Journal, 29 marca 2015 [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  88. ↑ a b Tomorrow Never Dies Premieres [online] [dostęp 2023-11-04] (ang.).
  89. ↑ TOMORROW NEVER DIES rated 15 by the BBFC [online], 20 marca 2012 [dostęp 2023-11-12] [zarchiwizowane z adresu 2012-03-20].
  90. ↑ James Bond Censor Cuts: Tomorrow Never Dies [online], www.melonfarmers.co.uk [dostęp 2023-11-12].
  91. ↑ TOMORROW NEVER DIES | British Board of Film Classification [online], 9 sierpnia 2020 [dostęp 2023-11-12] [zarchiwizowane z adresu 2020-08-09].
  92. ↑ Ryan Scott, Tales From The Box Office: Not Even A James Bond Movie Could Sink Titanic [online], /Film, 8 lutego 2023 [dostęp 2023-11-04] (ang.).
  93. ↑ a b Tomorrow Never Dies [online], Box Office Mojo [dostęp 2023-11-04].
  94. ↑ Russell Ash, Top 10 of Britain: 250 quintessentially British lists, Octopus, 5 maja 2009, ISBN 978-0-600-62251-2 [dostęp 2023-11-13] (ang.).
  95. ↑ Black 2005 ↓, s. xi.
  96. ↑ GoldenEye [online], Box Office Mojo [dostęp 2023-11-04].
  97. ↑ Tomorrow Never Dies – Rotten Tomatoes [online], www.rottentomatoes.com, 19 grudnia 1997 [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  98. ↑ Tomorrow Never Dies [online], www.metacritic.com [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  99. ↑ Home | CinemaScore [online], Cinemascore [dostęp 2023-11-12] (ang.), Należy wpisać w wyszukiwarkę tytułów „Tomorrow Never Dies”.
  100. ↑ Roger Ebert, Tomorrow Never Dies movie review (1997) | Roger Ebert [online] [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  101. ↑ Gene Siskel, DICAPRIO IS THE BALLAST FOR ‘TITANIC’ [online], Chicago Tribune, 19 grudnia 1997 [dostęp 2023-11-12].
  102. ↑ Kenneth Turan, James Bond Is Back in Franchise That Never Dies [online], Los Angeles Times, 19 grudnia 1997 [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  103. ↑ Janet Maslin, FILM REVIEW; Shaken, Not Stirred, Bond Is in Business, „The New York Times”, 19 grudnia 1997, ISSN 0362-4331 [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  104. ↑ Charles Taylor, Salon Entertainment | Stale Bonding [online], Salon, 5 grudnia 2006 [dostęp 2023-11-12] [zarchiwizowane z adresu 2006-12-05].
  105. ↑ Todd McCarthy, Tomorrow Never Dies [online], Variety, 15 grudnia 1997 [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  106. ↑ RECENZJA FILMU TOMORROW NEVER DIES // JUTRO NIE UMIERA NIGDY [online], jamesbond.org.pl [dostęp 2023-11-12] (pol.).
  107. ↑ Piotr Radecki, „Jutro nie umiera nigdy”, czyli Bond kontra czwarta władza [dostęp 2023-11-12] (pol.).
  108. ↑ 007 – Tomorrow Never Dies (Jutro Nie Umiera Nigdy) [online], FilmMusic.pl, 14 kwietnia 2007 [dostęp 2023-11-12] (pol.).
  109. ↑ Tomorrow Never Dies [online], europeanfilmawards.eu [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  110. ↑ JAMES BOND 007 MAGAZINE | Tomorrow Never Dies 25th Anniversary [online], 007magazine.co.uk [dostęp 2023-11-12].
  111. ↑ Film Review: Tomorrow Never Dies [online], HubPages [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  112. ↑ Release Information [online], MI6-HQ.COM [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  113. ↑ Richard Katz, MTV-watchers pick their pix [online], Variety, 14 kwietnia 1998 [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  114. ↑ BMI Film/TV Awards: 1998 [online], BMI.com, 1998 [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  115. ↑ Tomorrow Never Dies [online], Golden Globes [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  116. ↑ INTERNATIONAL PRESS ACADEMY: SATELLITE Awards [online], 1 lutego 2008 [dostęp 2023-11-12] [zarchiwizowane z adresu 2008-02-01].
  117. ↑ Mitchell Froom | Artist | GRAMMY.com [online], www.grammy.com [dostęp 2023-11-12].
  118. ↑ Greg Bechtloff, Bond and The Grammy Awards [online], CommanderBond.net, 6 grudnia 2007 [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  119. ↑ Motion Picture Sound Editors Golden Reel Award – 1998 | Winners & Nominees [online], awardsandwinners.com [dostęp 2023-11-12].
  120. ↑ Variety Staff, ‘Titanic’ reels in sound nods [online], Variety, 30 marca 1998 [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  121. ↑ The Raymond Benson CBn Interview (Part IV) [online], CommanderBond.net, 15 kwietnia 2004 [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  122. ↑ The International Association of Media Tie-In Writers [online], 20 lipca 2007 [dostęp 2023-11-12] [zarchiwizowane z adresu 2007-07-20].
  123. ↑ 007: Tomorrow Never Dies [online], IGN [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  124. ↑ Tomorrow Never Dies Review [online], GameRevolution, 1 grudnia 1999 [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  125. ↑ Doug Perry, Tomorrow Never Dies – PlayStation Review at IGN [online], IGN, 28 września 2011 [dostęp 2023-11-12] [zarchiwizowane z adresu 2011-09-28].
  126. ↑ 100 Greatest American Thrillers – AFI [online], www.filmsite.org [dostęp 2023-11-12].
  127. ↑ AFI’s 100 YEARS OF FILM SCORES [online] [dostęp 2023-11-12] [zarchiwizowane z adresu 2011-03-13].
  128. ↑ Todd McCarthy, The World Is Not Enough [online], Variety, 15 listopada 1999 [dostęp 2023-03-21] (ang.).
  129. ↑ Todd McCarthy, Die Another Day [online], Variety, 16 listopada 2002 [dostęp 2023-03-21] (ang.).
  130. ↑ Declan Gallagher, Daniel Craig’s James Bond movies, ranked [online], EW.com [dostęp 2023-03-22] (ang.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Filmy o Jamesie Bondzie
Seria filmów o Jamesie Bondzie
wydanych przez EON Productions
Sean Connery
George Lazenby
Roger Moore
Timothy Dalton
Pierce Brosnan
Daniel Craig
Pozostałe ekranizacje
Filmy w reżyserii Rogera Spottiswoode’a
1980-89
1990-99
2000-09
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jutro_nie_umiera_nigdy&oldid=72747124”