Kędzierzyn (Kędzierzyn-Koźle)

Kędzierzyn
	Dzielnica Kędzierzyna-Koźla
	; Aleja Jana Pawła II
	Herb
Państwo	Polska
Województwo	opolskie
Powiat	kędzierzyńsko-kozielski
Miasto	Kędzierzyn-Koźle
Data założenia	1283
Prawa miejskie	1951(–1975)
W granicach Kędzierzyna-Koźla	(1975)
SIMC	0965460
Populacja (2005); • liczba ludności	; 45 790
Strefa numeracyjna	77
Kod pocztowy	47-220
Tablice rejestracyjne	OK
	Położenie na mapie Kędzierzyna-Koźla Kędzierzyn
	Położenie na mapie Polski Kędzierzyn
	Położenie na mapie województwa opolskiego Kędzierzyn
	Położenie na mapie powiatu kędzierzyńsko-kozielskiego Kędzierzyn
	50°20′45″N 18°12′49″E/50,345833 18,213611

Kędzierzyn (niem. Kandrzin^[3]) – centralna część miasta Kędzierzyn-Koźle (województwo opolskie)^[4]^[2].

W latach 1945–51 siedziba wiejskiej gminy Kędzierzyn^[5]. W latach 1951–1975 samodzielne miasto^[6], które po jego zwiększeniu 30 października 1975^[7] przemianowano 3 listopada 1975 na Kędzierzyn-Koźle^[8].

Historia

W 1283 wydano zezwolenie na lokowanie wsi Kędzierzyn na prawie niemieckim. W latach 1283–1355 znajdowała się w granicach księstwa kozielsko-bytomskiego (Piastowie śląscy).

10 stycznia 1289 książę Kazimierz bytomski jako pierwszy z książąt śląskich złożył w Pradze hołd lenny królowi czeskiemu Wacławowi II.

W 1526 powiat kozielski przeszedł pod zwierzchnictwem Habsburgów.

W 1741 podczas wojny o sukcesję austriacką powiat kozielski został zdobyty przez wojsko Królestwa Prus.

W 1783 Kędzierzyn liczył 166 mieszkańców.

Rozwój gospodarczy

W latach 1792–1821 wybudowano Kanał Kłodnicki, który pobudził rozwój gospodarczy okolic Koźla. W 1845 uruchomiono linię kolejową Opole – Gliwice (stacja kolejowa w Kędzierzynie nazywała się wówczas Koźle-Kędzierzyn). Przyśpieszyło to rozwój gospodarczy całego regionu. W 1846 uruchomiono połączenie kolejowe z Raciborzem, a w latach 1875–1876 połączenie kolejowe z Nysą. W ten sposób Kędzierzyn bardzo szybko rozwinął się z wioski w osiedle dla pracowników kolei i transportu wodnego.

Liczba ludności w miejscowości^[9]	1845	1855	1861
Pogorzelec (Pogorzelletz)	365	621	810

W latach 1880–1890 wybudowano most nadziemny nad torami.

Wzrost znaczenia Kędzierzyna

W 1902 rozrastający się Kędzierzyn wchłonął wioskę Pogorzelec. W 1910 w Kędzierzynie żyło już 3552 mieszkańców.

W 1915 w Kędzierzynie wybudowano nowy dworzec kolejowy.

8 grudnia 1918 Górnoślązacy przedstawili w Kędzierzynie pomysł utworzenia śląskiej autonomii w ramach państwa pruskiego.

9 listopada 1919 władze niemieckie przeprowadziły na Górnym Śląsku wybory komunalne. W powiecie kozielskim strona polska zdobyła w Kędzierzynie 2 z 12 mandatów.

Plebiscyt i III powstanie śląskie

W 1910 roku 1180 mieszkańców mówiło w języku polskim, 347 w językach polskim i niemieckim, natomiast 2495 osób posługiwało się jedynie językiem niemieckim. W wyborach komunalnych w listopadzie 1919 roku 225 głosów oddano na kandydatów z list polskich, którzy zdobyli łącznie 2 z 12 mandatów. Podczas plebiscytu w mieście uprawnionych do głosowania było 2425 mieszkańców (w tym 379 emigrantów). Za Polską głosowało 399 osób, za Niemcami 2003 osoby^[10].

Na samym początku III powstania śląskiego 3 maja 1921 polscy powstańcy zajęli na kilka godzin miasto i dworzec kolejowy w Kędzierzynie, nie zdołali jednak utrzymać swoich pozycji. Miejscowość była miejscem ześrodkowania głównych sił niemieckich. 6 maja 1921 Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych rozkazała dwóm pułkom rozpocząć natarcie z zadaniem zajęcia Kędzierzyna. Z Sośnicowic wyruszył 2 pułk piechoty wojsk powstańczych im. T. Kościuszki dowodzony przez kpt. Pawła Cymsa. Rozpoczął on ciężkie walki usiłując przedrzeć się do Kędzierzyna od strony Bierawy, Starego Koźla i Pogorzelca. Równocześnie z Łabęd wyruszył 1 katowicki pułk piechoty im. J. Piłsudskiego dowodzony przez ppor. W. Fojkisa^[10].

9 maja 1921 nacierające od wschodu siły ppor. W. Fojkisa zdobyły wieczorem Kędzierzyn, wraz z dworcem kolejowym, bronionym przez żołnierzy włoskich. Do szczególnie ciężkich walk doszło w Lenartowicach i Brzeźcach. W rejonie Kędzierzyna toczył się największe walki w ramach III powstania śląskiego.

4 czerwca 1921 niemieckie oddziały przeszły do kontrofensywy, zdobywając Koźle-Port, Kłodnicę i Kędzierzyn. Tego dnia, wycofujący się powstańcy wysadzili most kolejowy, by utrudnić ruchy wojsk niemieckich^[10].

W lipcu 1922 powiat kozielski został oficjalnie przekazany administracji niemieckiej i włączony do Niemiec.

Liczba ludności w miejscowości^[11]	1910	1925
Kędzierzyn/Pogorzelec (Kandrzin/Pogorzelletz)	4.024	5.471

III Rzesza

W latach 1933–1937 naziści przeprowadzili na Śląsku akcję usuwania nazw geograficznych posiadających niegermańską (zwykle słowiańską) etymologię. Z tego powodu w 1934 słowiańsko brzmiący Kandrzin zmienił nazwę na Heydebreck, upamiętniając w ten sposób dowódcę oddziału Freikorpsu z okresu powstań śląskich.

W ramach rozpoczętej przez nazistów walki z bezrobociem podjęto budowę Kanału Gliwickiego (lata 1934–1938), który połączył Gliwice z Koźlem-Port. W latach 1934–1936 wybudowano linię kolejową Kędzierzyn-Strzelce Opolskie. Rozwój gospodarczy sprzyjał wzrostowi liczebności mieszkańców.

Liczba ludności w miejscowości^[12]	1929	1935	1939	1941
Kędzierzyn (Kandrzin, od 1934 Heydebreck)	5.003	6.372	6.308	6.125

Polska Ludowa

31 stycznia 1945 Armia Czerwona zajęła Kędzierzyn. Na terenie miasta funkcjonował obóz specjalny NKWD^[13]. 21 marca 1945 rozpoczęło się przejmowanie od Armii Czerwonej obiektów gospodarczych w powiecie kozielskim.

Na początku 1946 w Kędzierzynie mieszkało 4866 osób.

W 1948 rząd podjął decyzję o wybudowaniu w Kędzierzynie trzeciej w kraju obok Chorzowa i Tarnowa fabryki nawozów sztucznych. Fabryka otrzymała nazwę: Zakłady Przemysłu Azotowego „Kędzierzyn”. Pierwszą produkcję chemikaliów uruchomiono w październiku 1949. Kędzierzyn przestał być „miastem kolejarzy” na rzecz „miasta chemików”.

2 marca 1951 Kędzierzyn otrzymał prawa miejskie.

Ludność miejscowości według spisu powszechnego^[14]	1950	1960	1970
Kędzierzyn	9.824	20.446	32.400

Dla potrzeb nowych pracowników rozbudowywanych zakładów chemicznych w 1953 rozpoczęto budowę nowych domów mieszkalnych na wznoszonym osiedlu im. M. Buczka (na południe od Śródmieścia).

1 stycznia 1973 do Kędzierzyna przyłączono Blachownię.

Kędzierzyn-Koźle

30 października 1975 nastąpiło połączenie miast Koźla, Kędzierzyna, Kłodnicy i Sławięcice oraz 3 wsi (Lenartowic, Miejsca Kłodnickiego i Cisowej) wchodzących w skład gminy Sławięcice – początek dzisiejszego miasta Kędzierzyn-Koźle.

Osobny artykuł: Historia Kędzierzyna-Koźla.

Gospodarka

Największe przedsiębiorstwa

Zakłady Azotowe Kędzierzyn S.A. – przedsiębiorstwo chemiczne
Brenntag Polska. Sp. z o.o. – dystrybutor surowców chemicznych dla przemysłu

Handel

W Kędzierzynie znajdują się sklepy sieci: Biedronka, Lidl, Żabka, E.Leclerc i Lewiatan, a także Carrefour, Kaufland, Groszek oraz Castorama.

Transport

Przez Kędzierzyn przebiega droga krajowa: 40.

Komunikacja miejska

Miejski Zakład Komunikacyjny w Kędzierzynie-Koźlu posiada w dzielnicy Kędzierzyn 16 przystanków autobusowych: Kędzierzyn Dworzec PKP, K. Miarki, Bank PKO, Ratusz, Pionierów, W. Polskiego Hala Sportowa, W. Polskiego „Arka”, W. Polskiego, Komenda Policji, Szkoła podstawowa 6, 1 Maja I, Restauracja „Kosmos”, Gazownia, Grunwaldzka I, Spółdzielnia Inparco, Stalmacha.

Transport kolejowy

Kędzierzyn-Koźle leży na trasie ważnych linii o znaczeniu krajowym i międzynarodowym. W Kędzierzynie znajduje się główny dworzec kolejowy miasta:

Dworzec Główny – jest to jedna z największych stacji kolejowych w województwie opolskim.

Kultura

W Kędzierzynie działają domy kultury.
- RSM „Chemik” (ul. 9 Maja 6). Działa tutaj Klub Tańca Towarzyskiego „Czar Par”, Klub Tańca Współczesnego oraz klub szachowy. Oferuje dostęp do licznych seminariów, spotkań, zajęć ruchowych dla kobiet oraz siłowni.
- Dom Kultury „Chemik” (al. Jana Pawła II 27).
W Śródmieściu znajdują się:
- Filia nr 5 (ul. Damrota 32) Miejskiej Biblioteki Publicznej w Kędzierzynie-Koźlu.
- Filia nr 12 (Al. Jana Pawła II 27) Miejskiej Biblioteki Publicznej w Kędzierzynie-Koźlu.

Kina

Kino „Chemik” posiada system dźwiękowy Dolby Digital Surround Ex. Obiekt przystosowany jest do obsługi osób niepełnosprawnych^[15]
Kino „Twierdza” zlokalizowane w Domu Kultury Koźle
Kino „Helios” zlokalizowane w galerii „Odrzańskie Ogrody"

Oświata

Osobny artykuł: Edukacja w Kędzierzynie-Koźlu.

Publiczna Szkoła Podstawowa nr 1 im. Powstańców Śląskich, ul. Kościelna 19
Publiczna Szkoła Podstawowa nr 6 im. Marii Skłodowskiej-Curie, ul. Stalmacha 20
Publiczna Szkoła Podstawowa nr 4, ul. Kozielska
Publiczna Szkoła Podstawowa nr 11, os. Pogorzelec Płd.
Publiczna Szkoła Podstawowa nr 19 im. Bronisława Malinowskiego, ul. Mieszka I 4
Publiczna Sportowa Szkoła Podstawowa nr 9 im. Jurija Gagarina, ul. Gagarina 3
Publiczne Gimnazjum nr 4, ul 1 Maja 3
Publiczne Sportowe Gimnazjum nr 5 im. Polskich Olimpijczyków, ul. Mieszka I 4
II Liceum Ogólnokształcące, ul. Matejki 19
I Liceum Ogólnokształcące, ul. Piramowicza 36

Kościoły i związki wyznaniowe

Rzymskokatolicka parafia św. Mikołaja, ul. dr. Judyma 1
Rzymskokatolicka parafia Ducha Św. i NMP, ul. Krzywoustego/al. Lisa
Prawosławna parafia Ikony Bogurodzicy „Wszystkich Strapionych Radości”, ul. Kościelna 11.
Kościół Ewangelicko-Augsburski, ul. Głowackiego 17 – jest to filia zboru w Zabrzu.
Kościół Adwentystów Dnia Siódmego – Dom Modlitwy, ul. Grunwaldzka 29.

Sport

Osobny artykuł: Sport w Kędzierzynie-Koźlu.

Hala widowiskowo-sportowa (al. Jana Pawła II 29) – wykorzystywany do szkolenia w piłce siatkowej oraz do przeprowadzenia imprez sportowych, rekreacyjnych, kulturalnych i innych.
Kryta pływalnia (al. Jana Pawła II 31) – wykorzystywany jest do zajęć objętych programem nauczania w szkołach, treningów i organizacji zawodów o randze do poziomu Mistrzostw Polski, indywidualnej i grupowej nauki pływania, rekreacji, rehabilitacji, szkoleń WOPR.
Hala widowiskowo-sportowa na Azotach.

Zabytki

Cmentarz wojenny Armii Radzieckiej (ul. Jana Pawła II);
Kościół ewangelicko-augsburski (ul. Głowackiego 17);
Kościół pw. św. Mikołaja (ul. Judyma);
Syfon w Lenartowicach (ul. Nowowiejska), gdzie rzeka Kłodnica przepływa pod Kanałem Gliwickim.

Władze miasta

Przewodniczący prezydium miejskiej rady narodowej, od 1972 naczelnicy miasta:

Dalej patrz Kędzierzyn-Koźle.

Służba zdrowia

Szpital (ul. Judyma) – pulmonologia, geriatria, neurologia, dermatologia.

Służby mundurowe

Policja

Komenda Powiatowa Policji w Kędzierzynie-Koźlu.

Przypisy

↑ ^a ^b 30 października 1975 do miasta Kędzierzyna włączono miasta Kłodnica (prawa miejskie 1973), Koźle (prawa miejskie 1289) i Sławięcice (prawa miejskie 1233–1260 i 1973) oraz gminę Sławięcice (Dz.U. z 1975 r. nr 35, poz. 198), następnie w dniu 3 listopada 1975 zmieniono nazwę miasta z Kędzierzyn na Kędzierzyn-Koźle (M.P. z 1975 r. nr 34, poz. 210). Obydwa procesy prawne czasami niesłusznie są interpretowane jako fakt powstania nowego miasta, tymczasem miasto Kędzierzyn, pomimo zmiany nazwy, zachowało ciągłość prawną.
↑ ^a ^b GUS. Rejestr TERYT
↑ Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ Rozporządzenie Wojewody Śląsko-Dąbrowskiego z dnia 27 listopada 1945 (Śląsko-Dąbrowski Dziennik Wojewódzki, Nr. 34, Kat, dnia 22 grudnia 1945 r.)
↑ Dz.U. z 1951 r. nr 13, poz. 104
↑ Dz.U. z 1975 r. nr 35, poz. 198
↑ M.P. z 1975 r. nr 34, poz. 210
↑ „Kędzierzyn-Koźle Monografia Miasta”, Państwowy Instytut Naukowy w Opolu, Opole 2001.
↑ ^a ^b ^c Encyklopedia powstań śląskich, Opole: Instytut Śląski w Opolu, 1982 .
↑ S.Golachowski „Materiały do statystyki narodowościowej Śląska Opolskiego z lat 1910–1939”, Poznań-Wrocław 1950.
↑ S.Popiołek „Ziemia kozielska”, Koźle 1963; Schlesisches Ortschaftsverzeichnis, Teil I, Breslau 1941.
↑ JózefJ. Dębiński JózefJ., Komunistyczne obozy koncentracyjne w Polsce pojałtańskiej, „Studia Włocławskie” (16 (2014)), 2014, s. 63 .
↑ „Narodowy spis powszechny 1970 r.”, GUS, Warszawa 1971.
↑ http://www.mok.com.pl strona Domu Kultury "Chemik"

Linki zewnętrzne

Kędzierzyn 1.), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 955 .
Kędzierzyn, [w:] Archiwum wycinków prasowych, Instytut Śląski [dostęp 2021-03-15] .

Zobacz też

[hist-1] 30 października 1975 do miasta Kędzierzyna włączono miasta Kłodnica (prawa miejskie 1973), Koźle (prawa miejskie 1289) i Sławięcice (prawa miejskie 1233–1260 i 1973) oraz gminę Sławięcice (Dz.U. z 1975 r. nr 35, poz. 198), następnie w dniu 3 listopada 1975 zmieniono nazwę miasta z Kędzierzyn na Kędzierzyn-Koźle (M.P. z 1975 r. nr 34, poz. 210). Obydwa procesy prawne czasami niesłusznie są interpretowane jako fakt powstania nowego miasta, tymczasem miasto Kędzierzyn, pomimo zmiany nazwy, zachowało ciągłość prawną.

[teryt-2] GUS. Rejestr TERYT

[3] Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).

[R2013-4] Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)

[5] Rozporządzenie Wojewody Śląsko-Dąbrowskiego z dnia 27 listopada 1945 (Śląsko-Dąbrowski Dziennik Wojewódzki, Nr. 34, Kat, dnia 22 grudnia 1945 r.)

[6] Dz.U. z 1951 r. nr 13, poz. 104

[7] Dz.U. z 1975 r. nr 35, poz. 198

[8] M.P. z 1975 r. nr 34, poz. 210

[9] „Kędzierzyn-Koźle Monografia Miasta”, Państwowy Instytut Naukowy w Opolu, Opole 2001.

[encyklopledia_powstań-10] Encyklopedia powstań śląskich, Opole: Instytut Śląski w Opolu, 1982 .

[11] S.Golachowski „Materiały do statystyki narodowościowej Śląska Opolskiego z lat 1910–1939”, Poznań-Wrocław 1950.

[12] S.Popiołek „Ziemia kozielska”, Koźle 1963; Schlesisches Ortschaftsverzeichnis, Teil I, Breslau 1941.

[13] JózefJ. Dębiński JózefJ., Komunistyczne obozy koncentracyjne w Polsce pojałtańskiej, „Studia Włocławskie” (16 (2014)), 2014, s. 63 .

[14] „Narodowy spis powszechny 1970 r.”, GUS, Warszawa 1971.

[15] ttp://www.mok.com.pl strona Domu Kultury "Chemik"

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Części miasta wg TERYT (20)	Biały Ług Blachownia Cisowa Dąbrowa Grabina Kędzierzyn Kłodnica Koźle Koźle-Port Krężel Kuźniczka Lasaki Lenartowice Lisak Malchów Miejsce Kłodnickie Rybarze Sławięcice Zmudzona Żabiniec
Osiedla administracyjne (16)	Azoty Blachownia Cisowa Kłodnica Kuźniczka Lenartowice Miejsce Kłodnickie Piastów-Powstańców Śląskich Pogorzelec Południe Przyjaźni Rogi Sławięcice Stare Miasto Śródmieście Zachód
Inne osiedla	Osiedle Piastów Osiedle Powstańców Śląskich
Dawne miasta	Kędzierzyn (1951–1975) Kłodnica (1973–1975) Koźle (1281–1975) Sławięcice (1973–1975)

Przynależność wojewódzka	woj. śląskie (1945–50) woj. opolskie (1950–75)
Miasta (1945–75)	Kędzierzyn (1951–75) Kłodnica (1973–75) Koźle (do 1975) Sławięcice (1973–75)
Osiedla (1954–72)	Kłodnica (1959–72) Sławięcice (1959–72)
Gminy wiejskie (1945–54 i 1973–75)	Bierawa (Birawa) (do 1954) Blachownia Śląska (Blachownia) (do 1954) Cisek (Ciski) Gościęcin Kędzierzyn (do 1951) Kłodnica Pawłowiczki (Pawłowice) Polska Cerekiew (Cerkiew Polska) Reńska Wieś Sławięcice (od 1973) Większyce (do 1954)
Gromady (1954–72)	Bierawa (1954–72) Blachownia Śląska (1954–72) Brzeźce (1954–61) Cisek (1954–72) Cisowa (1954–61) Długomiłowice (1954–68) Dzielnica (1961–72) Dziergowice (1954–72) Gościęcin (1954–72) Grudynia Wielka (1954–61) Grudynia Wielka (1962–72) Januszkowice (1954–59) Kłodnica (1954–59) Kotlarnia (1954–72) Landzmierz (1954–59) Łany (1954–61) Łężce (1954–59) Maciowakrze (1954–68) Mechnica (1954–68) Naczęsławice (1954–61) Ostróżnica (1954–61) Pawłowiczki (1954–72) Polska Cerekiew (1954–72) Raszowa (1954–72) Reńska Wieś (1954–72) Roszowice (1954–61) Sławięcice (1954–59) Ucieszków (1954–59) Uciszków (1961–62) Większyce (1954–72) Wronin (1954–72) Zakrzów (1954–68) Zmudzona (1954–57)