Przejdź do zawartości

Spała

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Spała
osada
Ilustracja
Dożynki prezydenckie w Spale (2009)
Państwo

 Polska

Województwo

 łódzkie

Powiat

tomaszowski

Gmina

Inowłódz

Liczba ludności (2011)

484

Strefa numeracyjna

44

Kod pocztowy

97-215[2]

Tablice rejestracyjne

ETM

SIMC

0541049

Położenie na mapie gminy Inowłódz
Mapa konturowa gminy Inowłódz, po lewej znajduje się punkt z opisem „Spała”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, w centrum znajduje się punkt z opisem „Spała”
Położenie na mapie województwa łódzkiego
Mapa konturowa województwa łódzkiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Spała”
Położenie na mapie powiatu tomaszowskiego
Mapa konturowa powiatu tomaszowskiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Spała”
Ziemia51°32′27″N 20°08′18″E/51,540833 20,138333[1]
Posąg Żubra
Mikołaj II Romanow w Spale – 1912 r.
Dożynki prezydenckie w Spale (2009)
Kościół drewniany w Spale

Spałaosada letniskowa w województwie łódzkim, w powiecie tomaszowskim, w gminie Inowłódz.

Położenie

[edytuj | edytuj kod]

Spała położona jest w Puszczy Pilickiej, na krańcu Doliny Białobrzeskiej. Przez miejscowość przepływa rzeka Pilica i struga Gać (lewy dopływ Pilicy). Osada leży we wschodniej części województwa łódzkiego, około 7 km na zachód od Inowłodza. Przez wieś przebiega droga krajowa nr 48.

Osada ma sołtysa[3].

Historia

[edytuj | edytuj kod]

I Rzeczpospolita

[edytuj | edytuj kod]

Dzieje[4] Spały sięgają początku XVII wieku. W XVIII wieku rozpoczęto eksploatację spalskich lasów. Drewno wykorzystywano do wyrobu węgla drzewnego, smoły, jako opał dla pobliskich zakładów przemysłowych, np. wytopu żelaza w piecach hutniczych w osadzie Kuźnice (dziś Tomaszów Maz.) i wypalania wapna. Część drewna spławiano Pilicą do Wisły. Z dokumentów z przełomu XVIII i XIX wieku wynika, że w sąsiedztwie Spały istniała osada o nazwie Winduga, której położenie pozostaje do dziś zagadką – flisacy piliczni (oryle) zamieszkiwali blisko rzeki, tworząc często skupiska, a jedną z charakterystycznych nazw dla flisackich wsi była właśnie Winduga (w połowie drogi między Sulejowem i Przedborzem, nad Pilicą, znajduje się miejscowość o takiej nazwie). W XVIII w. istniała w Spale osada młynarska, która stała się zaczątkiem kurortu[5].

Z dokonanej 1789 lustracji (przeglądzie inwentaryzacyjnym dóbr królewskich) w województwie łęczyckim wynika, że w okolicach Spały istniały trzy osady młynarskie. Leżały one przy młynach wodnych usytuowanych prawdopodobnie przy rzeczce Gać. Dwie z tych osad to dzisiejsze Spała i Konewka. W dokumentach lustracyjnych z 1789 znajdujemy skargę młynarza Marcina Spały na starostę inowłodzkiego Fryderyka Józefa Moszczyńskiego (Moszczyński miał tytuł starosty niegrodowego)[potrzebny przypis], za naruszanie przywilejów monarszych, jakimi cieszyli się młynarze nad Gacią. Ze skargi wynika, że w Spale, w II połowie XVIII wieku, istniał młyn oraz folusz (urządzenie do zagęszczania tkanin).

Pod zaborem

[edytuj | edytuj kod]

Po II rozbiorze Polski w 1793 dobra inowłodzkie wraz ze spalskimi lasami znalazły się w zaborze pruskim. W 1819 młyn i folusz odziedziczył Kacper Spała. Nowy właściciel uruchomił wkrótce tartak, stawiając jednocześnie budynki z izbami dla kilku zatrudnionych robotników. W 1864 osada podupadła gospodarczo, prawdopodobnie na skutek powstania styczniowego. O dzierżawę tego terenu zaczął się starać tomaszowski przedsiębiorca Zajdler. Miał on zamiar urządzić tu hamernię, czyli zakład obróbki żelaza.

W dniach 10–18 września 1876 w lasach spalskich polował następca tronu Rosji, carewicz Aleksander, późniejszy car Aleksander III. Goście zakwaterowani byli w klasztorze św. Anny w Smardzewicach, a podejmującym ich gospodarzem był zapalony myśliwy, proboszcz parafii św. Marcina w Białobrzegach Opoczyńskich, ks. Ludwik Żmudowski, który w swoich zapiskach wspomina:

Jeździliśmy i na polowania i za Pilicę w Lasy Lubochyńskie, ale wysokim Gościom więcej podobało się w naszej Opoczyńskiej Ziemi – tu bowiem było więcej zwierzyny i większy szyk i porządek, a Następca Tronu tak się rozmiłował w naszych lasach, iż ma być tu urządzony dom w lesie – most na Pilicy i jest nadzieja oglądania w roku następnym tu Najjaśniejszego Pana.

W 1884 wybudowano drewniany pałacyk według projektu Leona Mikuckiego – krakowskiego architekta. Jedna z sal w spalskim pałacyku myśliwskim była cała udekorowana porożem jeleni, a sprzęty stanowiące jej wyposażenie wykonano z rogu jelenia. Na trofeach myśliwskich umieszczono tabliczki z datą polowania i odpowiednią cyfrą, jak np. „A.III.”, „M.II.” lub „W.II.”, która oznaczała imię myśliwego (odpowiednio: Aleksander III Romanow, Mikołaj II Romanow, Wilhelm II Hohenzollern)[6]. Obok powstały koszary dla sotni kozackiej i kompanii jegrów, kasyno oficerskie, domy dla gości. Wieżę ciśnień postawiono w 1890. Około 1900 zbudowano jeszcze dwa hotele dla carskich gości (mieszczą się tam obecnie domy wczasowe „Rogacz” i „Dzik”). Całość rezydencji zajmowała duży obszar. Zarządzał nim początkowo margrabia Zygmunt Andrzej Wielopolski, a od 1888 Ignacy Bończa-Modzelewski jako łowczy polowań carskich w Księstwie Łowickim z siedzibą w Spale. Jemu podlegali jegrzy, pełniący funkcję służby leśnej. Ich zadaniem była ochrona i dokarmianie zwierzyny, odstrzał drapieżników i dostarczanie upolowanej zwierzyny na stół. Wstęp do lasu i na teren rezydencji był zabroniony. Rodzinę carską chroniła sotnia kozacka. By zapewnić spokój carskim gościom wysiedlono z okolic Spały kilka wsi. Tereny po nich zalesiono. Mieszkańców przeniesiono w okolice Nagórzyc (powstały wówczas przysiółki Swolszewice Małe i Duże). Po carskich czasach w Spale pozostały: kamień pamiątkowy w miejscu, gdzie Aleksander III upolował swojego pierwszego jelenia (szaniec św. Huberta), domy wczasowe „Rogacz” i „Dzik” oraz piękny drewniany domek strażnika leśnego (dziś muzeum).

Podczas I wojny światowej Spała znalazła się w niemieckiej strefie okupacyjnej. Urządzono tu wielki szpital wojskowy. W okolicznych lasach prowadzona była rabunkowa gospodarka. Nadleśnictwo lubocheńskie straciło w stosunku do 1913 niemal 50% drzewostanu. Wybudowano jednak wtedy linię kolejową Spała – Tomaszów (jej budowę ukończono w 1916). Wycofując się w 1918, Niemcy zrabowali całe wyposażenie pałacyku i zrujnowali lub zniszczyli wiele budynków rezydencji.

II Rzeczpospolita

[edytuj | edytuj kod]

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę zamierzano przeznaczyć Spałę na rezydencję Józefa Piłsudskiego, który przebywał tu kilka razy podczas świąt w 1921 i początkach 1922. W 1922 Spałę przeznaczono na letnią rezydencję prezydentów Rzeczypospolitej. Do jej odrestaurowania przyczynił się Stanisław Wojciechowski. Na jego polecenie inżynier Kazimierz Skórewicz zbudował w 1923 na miejscu dawnych koszar kaplicę drewnianą w stylu zakopiańskim nazywaną przez długi czas Kaplicą Prezydentów RP pw. Królowej Korony Polskiej. W Spale często przebywał prezydent Ignacy Mościcki – wielki amator polowań. Wprowadził on zwyczaj obchodzenia w Spale dorocznych ogólnopolskich dożynek. Pierwsze polskie centralne święto plonów odbyło się tu 28 sierpnia 1927[7]. Przybyło na nie około 10 tysięcy gości. Dla potrzeb tej uroczystości w 1928 zbudowano stadion, w późniejszym czasie też halę sportową na 38 tys. osób.

W 1928 do Spały przeniesiony został z Warszawy odlany w 1860 roku posąg żubra – obecny symbol Spały. Losy tego pomnika wiążą się z Białowieżą (Zwierzyńcem), gdzie był pierwotnie ustawiony (obecnie znajduje się tam jego wierna kopia). Pomnik został z Białowieży wywieziony w głąb Rosji w 1915, po jego zwrocie Polsce stał na dziedzińcu Zamku Królewskiego w Warszawie, do Spały został przekazany na polecenie prezydenta Ignacego Mościckiego[8]. Pomnik jest wspominany w autobiograficznej powieści Igora Newerlego Zostało z uczty bogów.

W 1935 w Spale odbył się pod patronatem Prezydenta RP Jubileuszowy Zlot Harcerstwa Polskiego Jamboree z okazji 25-lecia ZHP.

II wojna światowa

[edytuj | edytuj kod]

25 września 1939 na mocy dekretu Adolfa Hitlera ustanowiono zostało Naczelne Dowództwo Wojskowe „Wschód” (tzw. Oberost), którego siedzibę umieszczono w Spale. W październiku na czele NDW stanął gen. płk. Johannes Blaskowitz, odbierający 28 września kapitulację Warszawy. Po zmianach organizacyjnych, jakie Niemcy przeprowadzili w administracji wojskowej okupowanych terenów, od lipca 1940 mieściła się tu siedziba Militärbefehlhaber im Generalgouvernement, czyli dowództwa wojskowego w GG. W tym czasie powstały w okolicy silne umocnienia wojskowe – wybudowano potężne bunkry w pobliskim na Jeleniu i Konewce[9]. Mieściło się tu też przez pewien czas dowództwo i część sztabu Grupy Armii „Środek”, biorącej udział w operacji Barbarossa.

Od pierwszych miesięcy okupacji na terenie Spały działał wywiad Związku Walki Zbrojnej. Zorganizował go wśród leśników Roman Wojewódzki – szef grupy wywiadowczej Obwodu ZWZ Tomaszów Maz. Szefem placówki wywiadowczej w Spale był Ignacy Stadziński. Zaangażował on do pracy swego syna Alfreda, rodziny Poborców i Cabanów, oraz Stefana Dąbrowskiego. Niestety w październiku 1941 polska placówka została rozpracowana przez hauptsturmführera SS Petera Machera, przy pomocy zdrajcy – adiutanta obwodu Henryka Nowaka ps. „Szelągowski”, który zginął z wyroku wojskowego sądu Polski Podziemnej. Zginęli także wszyscy aresztowani. Dziś w Domu Pamięci Walki i Męczeństwa Leśników i Drzewiarzy można zobaczyć specjalną wystawę. Obok stoi pomnik odsłonięty w 1982, wykonany przez Włodzimierza Władykę. W 1945 po wycofaniu się Niemców pałacyk prezydencki został najpierw niemal całkowicie rozszabrowany przez okoliczną ludność, a następnie po wkroczeniu Rosjan został przez nich spalony jako carska pozostałość. Dzisiaj po pałacyku został tylko obrys fundamentów.

Dzieje najnowsze

[edytuj | edytuj kod]

W czasach PRL Spałę zmieniono na ośrodek wczasów pracowniczych FWP, teren zawodów sportowych, ośrodek szkoleń i spotkań rozmaitych specjalności. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa piotrkowskiego.

W latach 70. w miejscowości działało Państwowe Gospodarstwo Rolne Spała[10].

W I poł. lat 70. XX w., w lasach spalskich, na północ od wsi Konewka, w głębokim lesie, powstał Ośrodek wypoczynkowy Urzędu Rady Ministrów w Konewce[11]. W 1981 przekazana Lotowi na ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy, ale nie sprawdziła się w tej roli. Obiekt został zburzony w 2011[a].

1 maja 1985 arcybiskup warszawski, kardynał Józef Glemp utworzył w Spale parafię Matki Bożej Królowej Korony Polskiej[12].

W 1992 przy kościele zbudowano Kościół Polowy Armii Krajowej. Jego głównym akcentem są wykonane w drewnie przez kustosza Domu Pamięci – Mieczysława Lisowskiego Stacje Męki Pańskiej, nazywane Drogą Krzyżową AK. W 2000 po 62 lat przerwy powrócono do organizowania dożynek prezydenckich w Spale. Od 2005, od maja do października w każdą drugą niedzielę, odbywają się Spalskie Jarmarki Antyków i Rękodzieła Ludowego. Impreza została nagrodzona w 2007 jako Najlepszy Produkt Turystyczny 2007 roku. Organizatorem imprezy jest Robert Papis[13].

Zabytki

[edytuj | edytuj kod]

Według rejestru zabytków NID[14] na listę zabytków wpisane są obiekty:

W Skansenie Rzeki Pilicy w Tomaszowie Mazowieckim znajdują się ponadto:

  • metalowe słupki z bramy wjazdowej do rezydencji carów
  • budynek prywatnej toalety rodziny carskiej
  • budka wartownika z czasów II Rzeczypospolitej

Demografia

[edytuj | edytuj kod]
Demografia z 31 Marca 2011[16]
Wszyscy W wieku przedprodukcyjnym W wieku produkcyjnym W wieku poprodukcyjnym
Mężczyźni 238 52 156 30
Kobiety 201 41 136 69
Wszyscy 484 93 292 99

Szlaki turystyczne

[edytuj | edytuj kod]

szlak turystyczny czerwony Szlak partyzancki – czerwony – długość: 220 km. Trasa: RadomskoOjrzeńEwinarezerwat JasieńKobiele Wielkie – Góra Chełmno – PrzedbórzBąkowa GóraSulejówPrzygłówWitówPiotrków TrybunalskiMeszczePolichnoSwolszewiceNagórzyceTomaszów Mazowiecki – Spała – AnielinPoświętne – Radzice PKP – Skarżysko-Kamienna.

szlak turystyczny zielony Szlak zielony (przebiegający przez Spalski Park Krajobrazowy) – długość: 28 km. Trasa: Spała – COS – Stanica Harcerska – Królowa WolaGlinaLuciążaKozłowiecŁęgGrotowiceLuboszcza.

Szlak wodny Pilicy – długość: 228 km. Trasa: Zarzecze k. Szczekocin – PrzedbórzFaliszewSkotniki (powiat piotrkowski)SulejówZbiornik SulejowskiTomaszów Maz. – Spała – InowłódzŻądłowiceGrotowiceDomaniewiceNowe Miasto nad PilicąBiałobrzegiWarka – ujście Pilicy. Stopień trudności według klasyfikacji międzynarodowej: CL I (przejazd łatwy), miejscami CL II (przejazd trudniejszy – wąskie koryto, znaczny spadek, kamieniste dno).

  1. Po „Locie” próbowano różnych koncepcji, ale na skutek oportunistycznej i w efekcie destruktywnej działalności tamtejszego nadleśnictwa, skutecznie została doprowadzona do stanu kompletnej ruiny.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 9 stycznia 2024, identyfikator PRNG: 127342
  2. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1204 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  3. Oficjalny Serwis Internetowy Urzędu Gminy Inowłódz - Spała [online], inowlodz.pl [dostęp 2020-01-11] (pol.).
  4. Marcin Gąsior, Spała – dzieje jednego kurortu, Centrum Edukacji Ekologicznej, Kultury i Ochrony Środowiska w Piotrkowie Trybunalskim.
  5. Aleksander Bilewicz, Spała 1906-1939. Idea, ludzie, organizacja. Tom I i II, Warszawa 2017.
  6. Marek Żukow-Karczewski, Polowania w dawnej Polsce, „AURA”, nr 12/1990 r., s. 25–27.
  7. Jasna Góra: ogólnopolskie dożynki, eKAi.pl. ekai.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]..
  8. Jan Zieliński, Szkatułki Newerlego, Wydawnictwo W.A.B., W-wa 2012, wyd. I, s. 17, ISBN 978-7414-598-5.
  9. Bunkier w Konewce.
  10. Dz.U. z 1977 r. nr 2, poz. 11.
  11. Dariusz Dorożyński, Na betonie grzyby nie rosną..., [w:] „Głos Robotniczy”, wyd. A, 18 V 1981, nr 98, s. 6.
  12. Spała. Parafia pw. Matki Bożej Królowej Korony Polskiej. diecezja.lowicz.pl. [dostęp 2017-06-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-06-04)].
  13. Jarmark spalski.
  14. NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo łódzkie. [dostęp 2008-09-19].
  15. Uroczystości w Spale. naszinowlodz.pl, 2011-04-11. [dostęp 2011-05-03].
  16. GUS, Ludność w miejscowościach statystycznych według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r. [online], stat.gov.pl [dostęp 2022-11-01] (pol.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]