Realizm socjalistyczny

Aleja Róż w Nowej Hucie

Socrealistyczny budynek Ministerstwa Rolnictwa przy ul. Wspólnej w Warszawie

Pałac Kultury i Nauki w Warszawie, 1952-1955.

Pochód młodzieży 22 lipca 1952

Budynek Okręgowej Rady Związków Zawodowych w Katowicach (obecnie: Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego)

Socrealizm (realizm socjalistyczny) – kierunek w sztuce, określany jako metoda twórcza, istniejący od 1934 w sztuce radzieckiej, a następnie w pozostałych krajach socjalistycznych. Miał tam oficjalny status podstawowej i jedynej metody twórczości artystycznej i był ideowym oraz propagandowym narzędziem partii komunistycznych.

Geneza realizmu socjalistycznego

Gdy w roku 1917 zwyciężyła w Rosji rewolucja, młodzi artyści awangardy spodziewali się, że nowa władza programowo odcinająca się od burżuazji zapewni im dobre warunki rozwoju. Ważną rolę w awangardzie artystycznej odegrał wtedy w Witebsku Kazimierz Malewicz. Wkrótce rosyjscy awangardziści: malarze, architekci, kompozytorzy zasłynęli na Zachodzie Europy. W Rosji zaczęli sprawiać kłopot słabo wykształconym funkcjonariuszom partyjnym, którzy oczekiwali od artystów twórczości tradycyjnej, popularnej, nie wymagającej od odbiorcy wysiłku intelektualnego. W wyniku narastającego konfliktu wielu artystów, jak Marc Chagall, Chaim Soutine i Wassily Kandinsky, wyjechało na Zachód. Pozostali tworzyli nadal liczne ugrupowania artystyczne. W roku 1932 doszło do otwartego starcia władz partii z niepokornymi artystami.

Historia socrealizmu

Po raz pierwszy termin "realizm socjalistyczny" pojawił się w "Literaturnej Gazetie" 23 maja 1932 w związku z akcją mającą na celu zmuszenie grup literatów "RAPP" (Robotniczej Asocjacji Pisarzy Proletariackich) i "Awangard" do porzucenia niekonwencjonalnej twórczości.

Socrealizm został proklamowany w 1934 na Zjeździe Pisarzy Radzieckich w Moskwie przez Maksima Gorkiego. Zakładał, że dzieło sztuki powinno posiadać realistyczną formę i socjalistyczną treść, zgodną z ideami marksizmu i leninizmu. Podstawą założeń była praca Stalina O polityce partii w dziedzinie literatury pięknej. Pierwszymi teoretykami socrealizmu byli Anatolij Łunaczarski i Aleksander Woronski. Następnie na wniosek Andrieja Żdanowa rozszerzono socrealizm na wszystkie dziedziny sztuki.

Program socrealizmu, mimo starań stworzenia jednolitej teorii, był wewnętrznie sprzeczny i niekonsekwentny. Opierał się na wybranych elementach XIX-wiecznego realizmu, doświadczeniach twórczości akademickiej oraz rozważaniach publicystów i estetyków komunistycznych. Jako tematy wybierano walkę klasową, sojusz robotniczo-chłopski, historię ruchu robotniczego, prostych robotników przy pracy, ujarzmianie przyrody przez człowieka itp.

W odróżnieniu od naturalizmu, krytykowanego za indywidualizm i burżuazyjną dekadencję, zalecano typowość jako strategiczną cechę socrealizmu, ale pojmowaną w szczególny sposób, sformułowany w Referacie sprawozdawczym KC WKP na XIX Zjeździe KPZR przez Gieorgija Malenkowa: W ujęciu marksistowsko-leninowskim, to co typowe nie oznacza bynajmniej jakiejś średniej statystycznej. Typowość odpowiada istocie danego zjawiska społeczno-historycznego, nie jest zaś po prostu zjawiskiem najbardziej rozpowszechnionym, najczęściej się powtarzającym, powszednim. Świadome przejaskrawienie, wyostrzenie obrazu nie wyklucza typowości, lecz w pełniejszej mierze ujawnia ją i podkreśla. Typowość stanowi podstawową sferę przejawiania się partyjności w sztuce realistycznej. Problem typowości jest zawsze problemem politycznym.

Inne nurty w sztuce zwłaszcza awangardowe i eksperymentalne były zwalczane jako wynaturzenia. Artyści odmawiający podporządkowania się kanonom socrealizmu narażeni byli na represje.

W Polsce socrealizm wprowadzono od 1949 pod presją Włodzimierza Sokorskiego wiceministra, a następnie ministra kultury i sztuki. Jednak już w 1955 artyści zaczęli się wyłamywać (zobacz Zakłady Artystyczno-Badawcze ASP) i w późniejszym okresie, pomimo sugestii władz, socrealizm nie stanowił idei przewodniej twórczości artystycznej.

Zbliżonym terminem stosowanym na Zachodzie na określenie sztuki realistycznej o wydźwięku walki społecznej, tworzonej w latach 40. i 50., jest social realism (realizm społeczny). Mimo podobieństw w treści i formie odznaczał się większą różnorodnością i wolnością.

Nadal są kraje, w których powstają dzieła socrealistyczne, takie jak Wietnam, Białoruś, Chiny, Korea Północna czy Kuba. Obecnie w Polsce pokaźną kolekcję dzieł realizmu socjalistycznego można oglądać w Galerii Sztuki Socrealizmu w Kozłówce.

Socrealizm w różnych dziedzinach sztuki

Literatura

Formuła realizmu odwoływała się do XIX-wiecznych wzorów prozy realistycznej i poezji społecznej. Standardowe dzieło spełniało postulaty: typowości opisywanych sytuacji, ideologicznej motywacji rozwoju akcji i romantyki rewolucyjnej. Narracja wyrażała przesłanie dydaktyczne. Wyraźnie była zarysowana granica między postaciami pozytywnymi i negatywnymi. Prekursorem prozy socrealistycznej według oficjalnego stanowiska był Maksim Gorki, jako autor powieści Matka. Innymi sztandarowymi przykładami literatury prasocrealistycznej były Opowieść o prawdziwym człowieku Borisa Polewoja, Jak hartowała się stal Mikołaja Ostrowskiego. Założenia socjalizmu najpełniej realizowała tak zwana literatura produkcyjna, której pierwowzorem była powieść Cement Fiodora Gładkowa.

Poezja socrealistyczna cechowała się skrajnie konwencjonalną formą, używaniem wieloosobowego podmiotu lirycznego i patosem, ale główną jej cechą było służalcze, propagandowe zakłamanie.

W Polsce socrealizm w literaturze został oficjalnie ogłoszony za obowiązujący w 1949 na zjeździe ZZLP w Szczecinie. Do głównych osiągnięć realizmu socjalistycznego zaliczano utwory takie jak: Nr 16 produkuje Jana Wilczka, Węgiel Aleksandra Ścibora-Rylskiego, Obywatele Kazimierza Brandysa, Przy budowie i Władza Tadeusza Konwickiego, w poezji Poemat o Dzierżyńskim i Kantata o Bierucie Leopolda Lewina, Słowo o Stalinie Władysława Broniewskiego, itd.

Zagadnienie poddawania się pisarzy dyktatowi socrealizmu jest złożone. Po pierwsze znaczna liczba Polaków (zwłaszcza młodych) w tym także pisarzy, po II wojnie światowej szczerze uwierzyła wszechobejmującej, bardzo zręcznej komunistycznej propagandzie. Po drugie, państwo było praktycznie jedynym pracodawcą i miało całkowity monopol (gwarantowany groźbą uwięzienia) na publikowanie czegokolwiek, więc wyborem pisarza było poddać się (częściowo lub całkowicie) lub porzucić pisanie i szukać innej pracy. Nadzieje, że wielu pisarzy będzie "pisać do szuflady" nie spełniły się, gdyż potęga nacisku komunistycznej rzeczywistości nie dawała żadnych nadziei na jej zakończenie w dającej się przewidzieć przyszłości. Pisarzy zniewolonych można było podzielić na dwie, częściowo przenikające się grupy: poddających się minimalnie i z oporami, oraz tych których można by określić mianem "janczarów". W Ministerstwie Kultury oraz we władzach Związku Literatów Polskich dominowała kategoria "Judaszy", którzy narzucali terror i gnębili niepokornych (np. Putrament, który groził Gałczyńskiemu: Towarzyszu Gałczyński! My tego kanarka wygonimy wam z głowy – i poeta umarł w skrajnej nędzy). Dla wielu pisarzy odrobienie okolicznościowej "pańszczyzny" socrealistycznej było ceną, którą opłacali pozostawienie ich w spokoju. Przed każdym świętem państwowym w redakcjach trwało gorączkowe poszukiwanie okolicznościowych "kawałków" i zamawianie ich u zaprzyjaźnionych literatów.

Literatura stanowiła wówczas ważny element propagandy dla państwa (nazywało ono pisarzy "inżynierami dusz ludzkich"), zatem działalność pisarzy czy np. twórców "pieśni masowych" nie była wtedy moralnie neutralną. Na przykład działacz polityczno-literacki Damski oficjalnie oznajmił na (przymusowym) zebraniu: Państwo hojnie wynagradza pisarzy za pracę, ale nie ma powodu żeby pisarz-leniuch dostawał stawki takie same co przodownik pracy pisarskiej. Proponuję by Władze Państwowe zróżnicowały stawki autorskie, nadając naszym książkom i artykułom prasowym kategorie zgodne z ich wartością społeczną!

Malarstwo i rzeźba

W tych dziedzinach realizm socjalistyczny cechował się ograniczoną tematyką: portrety przywódców, wizerunki pracy i życia ludu, sceny batalistyczne. Podstawową cechą formy była dbałość o realistyczne obrazowanie, jak najbardziej zgodne z potocznym wyobrażeniem świata przez masowego widza. Socrealistyczna sztuka nawiązywała formalnie do klasycyzmu, a tematycznie często do ludowości. Odtwarzanie rzeczywistości nie było głównym celem z punktu widzenia zleceniodawcy, czyli państwa – cel był apologetyczno-propagandowy. Mimo to zachowało się sporo dzieł o wysokiej wartości artystycznej. W późniejszym okresie obowiązywania socrealizmu pojawiały się próby przemycania pewnych cech postimpresjonizmu, kubizmu lub koloryzmu.

Głównymi reprezentantami socrealizmu w sztuce radzieckiej byli Isaak Brodski (Lenin w Smolnym), Aleksander Gierasimow (Stalin i Woroszyłow na Kremlu), Boris Joganson (Przesłuchanie komunisty). Głównym dziełem socrealizmu w rzeźbie jest Robotnik i kołchoźnica Wiery Muchiny

W Polsce symbolem obrazu socrealistycznego jest Podaj cegłę Aleksandra Kobzdeja. Gorącymi zwolennikami realizmu socjalistycznego byli też Juliusz i Helena Krajewscy (Podziękowanie traktorzyście) oraz Włodzimierz Zakrzewski (Towarzysz Bierut wśród robotników).

W rzeźbie dominowały rzeźba architektoniczna (Pałac Kultury i Nauki oraz Plac Konstytucji w Warszawie), pomnikowa (Marian Konieczny pomnik Lenina w Nowej Hucie) oraz popiersia (głównie z gipsu) działaczy komunistycznych. Kolekcja dzieł realizmu socjalistycznego znajduje się w pałacu Zamoyskich w Kozłówce koło Lubartowa.

Architektura

Socrealistyczna rzeźba w wydaniu chińskim – Mauzoleum Mao Zedonga. Grubo ciosane, muskularne postacie o wręcz nienaturalnych proporcjach upozowane w sym­bo­licz­ne pozy, są typowe dla stylu socrealizmu. Znaleźć mo­żna w nich wiele wspólnych cech z pracami symbolistów z początku XX w., takich jak np. Gustav Vigeland

Uniwersytet im. Łomonosowa, Moskwa projektu Lwa Rudniewa. Monumentalność, kolosalność rozmiarów, czerpanie wzorców z klasycznych form przetworzonych na kanciaste bryły jest wspólną cechą zarówno socrealizmu, jak reprezentacyjnych budowli wykonywanych na zamówienie niemieckich nazistów

Plik:Russia-Moscow-VVC-DruzhbaNarodov.jpg

Fontanna "Przyjaźń Narodów" na Wystawie Osiągnięć Gospodarki Narodowej w Moskwie. Program artystyczny dzieła miał być czytelną emanacją wartości deklarowanych przez ustrój i władzę

Według założeń partii architektura miała wyrażać siłę i potęgę państwa, a nie piękno czy elegancję. Architektura socrealistyczna była przewidziana jako styl państwowy ZSRR. Budynki cechuje monumentalne przeskalowanie, symetria, oraz stosowanie wielu rozmaitych elementów zdobniczych attyki, kolumnady, pilastry wysokie partery nadają bryle charakter monumentalności. Założenia urbanistyczne, to szerokie trakty i ogromne place mające w założeniu skupiać życie mieszkańców.

Styl krytykowany głównie za brak funkcjonalności, nieekonomiczne wykorzystanie materiałów i surową formę, przez lata realnego socjalizmu ograniczający postęp w architekturze państw ZSRR.

W Rosji przykładami są Uniwersytet im. Łomonosowa w Moskwie (Lew Rudniew, 1949), stacje moskiewskiego metra. Skrajnym przykładem estetyki socrealizmu stała się moskiewska Wystawa Osiągnięć Gospodarki Narodowej ZSRR. Na obszarze 237 hektarów zbudowano obiekty wystawowe bez umiaru ozdobione detalami nawiązującymi do budownictwa republik ZSRR. Przykładem tego jest fontanna „Przyjaźń narodów”. W Polsce głównymi przykładami architektury socrealistycznej są w Warszawie – Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM), plac Konstytucji, Pałac Kultury i Nauki, Ministerstwo Rolnictwa przy ul. Wspólnej, plac gen. Józefa Hallera, w Krakowie – Nowa Huta, plac Centralny i budynki zarządu kombinatu, we Wrocławiu – budynki przy ul. Świdnickiej oraz placu Tadeusza Kościuszki (KDM – Kościuszkowska Dzielnica Mieszkaniowa), a także osiedle Grunwaldzkie w Bielsku-Białej, budynki dworca Gdynia Główna, osiedle mieszkaniowe i dom kultury w Kowarach, Pałac Kultury Zagłębia w Dąbrowie Górniczej, budynek Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Białymstoku (obecnie Uniwersytet w Białymstoku).

Nie można przypisywać budynku do estetyki socrealizmu na podstawie samej daty realizacji. W latach obowiązywania doktryny socrealizmu 1949-1954 oddano do użytku wiele wcześniej zaprojektowanych budynków, jak Centralny Dom Towarowy w warszawskich Alejach Jerozolimskich (dzisiejszy „Smyk”), który udało się zrealizować zgodnie z pierwotnym projektem, bez ustępstw na rzecz socrealizmu, mimo gwałtownej krytyki propagatorów doktryny socrealizmu. Wiele socrealistycznych projektów, jak zabudowa mieszkalna warszawskiej ulicy Nowotki (dziś Andersa) została oddana poślizgiem już po roku 1954, tyle, że bez klasycystycznego wystroju.

Socrealizm w architekturze został w Polsce po okresie stalinizmu zarzucony i potępiony. Dotyczyło to zarówno klasycznego podejścia do projektowania założeń urbanistycznych jak i dekoracyjności samej architektury. Z perspektywy lat jednak sam styl oceniany jest łagodniej, a pod pewnymi względami przewyższa nawet dokonania późniejsze. Przede wszystkim był to ostatni okres w którym preferowano zabudowę obrzeżną, z czytelnie wydzielonymi ulicami oraz zespołami zabudowy tworzącymi zamknięte wnętrza przestrzenne. Z kolei same budynki, mimo pretensjonalności detali architektonicznych, stanowią jednak pewną odmianę od monotonnych blokowisk wznoszonych przez następne dziesięciolecia.

Muzyka

Zasady socrealizmu zaczęto wprowadzać do muzyki w 1936 roku. Kampanię przeciwko muzykom zapoczątkował wtedy atak na operę Dymitra Szostakowicza Lady Makbet mceńskiego powiatu. W 1948 roku "za formalistyczne i antyludowe tendencje" potępiono grupę kompozytorów, m.in. Szostakowicza, Prokofiewa i Chaczaturiana.

Wpływ muzyki na emocje sprawił, że stała się ważnym elementem propagandy, ale o jej politycznej "prawomyślności" decydował przede wszystkim tekst. Muzyka socrealistyczna miała być przede wszystkim "przystępna w stylu i narodowa w treści. Oczekiwano utworów melodyjnych, konsonujących, nawiązujących do pieśni i tańców ludowych, a w tematyce dzieł scenicznych i kantatowych – do historii, oczywiście odległej i bohaterskiej Preferowano gatunki z tekstem, toteż renesans przeżywała kantata. Powstał nowy gatunek: pieśń masowa, prosta pieśń nawiązująca w warstwie muzycznej do pieśni ludowych, a w słowach wychwalająca przywódców i osiągnięcia socjalistycznego państwa. Podkreślanie potrzeby tworzenia sztuki narodowej było wynikiem podyktowanej antysemityzmem wrogości wobec muzyki żydowskiej, która mogła przejawiać się "melodią opartą na orientalnej skali lub ornamentacją bogatszą niż spotykana w muzyce rosyjskiej". Tępienie muzyki odbiegającej od stylu romantycznego, z prostą harmonią było wyrazem niechęci wobec awangardy.

W bardzo dużym repertuarze dzieł socrealistycznych skomponowanych w ZSRR są utwory takie jak: Siergiej Prokofjew Kantata na 20-lecie Października, Dymitr Szostakowicz oratorium Pieśń o lasach, Wissarion Szebalin Symfonia Lenin oraz muzyka popularna, jak Izaak Dunajewski Marsz entuzjastów z muzyki do filmu Świat się śmieje.

Zasady socrealizmu narzucono kompozytorom z państw podległych ZSRR podczas zjazdu w Pradze w 1948 roku. W Polsce początkowo z nimi polemizowano, ale oficjalnie wprowadzono je w 1949 podczas zjazdu kompozytorów w Łagowie Lubuskim. Gotowość do realizowania ich zadeklarowali wtedy trzej młodzi kompozytorzy: Tadeusz Baird, Kazimierz Serocki i Jan Krenz, występujący wspólnie jako "Grupa 49". O traktowaniu komponowanej wówczas muzyki jako "wstydliwego epizodu" w biografiach jej twórców świadczy fakt, iż autor hasła "Jan Krenz" w Encyklopedii Muzycznej PWM podkreślając, że utwory "Grupy 49" rozmijały się często z hasłami socrealizmu, pomija w spisie utworów typową dla socrealizmu kantatę Krenza Dwa miasta, którą kompozytor zapewne skreślił ze swego dorobku. Utwory socrealistyczne miało w swoim dorobku wielu innych twórców, m.in.: Jan Maklakiewicz (Śląsk pracuje i śpiewa, suita ludowa), Alfred Gradstein (piosenki masowe m.in. Na prawo most, na lewo most), Andrzej Panufnik (Symfonia Pokoju).

Utwory, które uznawano za sprzeczne z dyrektywami socrealizmu określano mianem "formalistycznych" (tak na przykład skrytykowano "Symfonię Olimplijską" Zbigniewa Turskiego i I Symfonię Witolda Lutosławskiego) i nie dopuszczano do ich wykonań.

W NRD utwory socrealistyczne komponował m.in. Hanns Eisler.

Film

Kadr z filmu Czapajew (1934)

Filmowcy radzieckiej szkoły montażu jak Wsiewołod Pudowkin, Siergiej Eisenstein czy Aleksandr Dowżenko zostali w latach trzydziestych zmuszeni do odejścia od eksperymentalnej stylistyki, która była przez KPZR określania jako "formalizm". W praktyce etykietę formalizmu przypinano wszystkim filmom, które formą lub tematyką mogłyby być niezrozumiałe dla szerszej publiczności, jak np. eksperymenty z montażem intelektualnym Eisensteina albo filmy dokumentalne Dzigi Wiertowa (Człowiek z kamerą, Entuzjazm. Symfonia Donbasu).

Pewne elementy socrealistyczne w radzieckim kinie widać było jeszcze przed rokiem 1934, ale pierwszym filmem, który stanowił modelowy przykład nowej stylistyki był Czapajew w reżyserii Siergieja i Gieorgija Wasiliewów. W ramach założeń socrealizmu starano się ukazać perypetie indywidualnych bohaterów, w przeciwieństwie do filmów szkoły montażu, gdzie (posługując się marksistowską dialektyką) portretowano scierające się masy ludzkie.

Pierwszym polskim filmem spełniającym postulaty socrealizmu stał się film reż. Eugeniusza Cękalskiego Jasne łany z roku 1947. W Polsce do filmów zgodnych z założeniami socrealizmu, ale jednocześnie posiadających znamiona artyzmu można zaliczyć Celulozę Jerzego Kawalerowicza, Pokolenie Andrzeja Wajdy oraz Piątkę z ulicy Barskiej Aleksandra Forda. Jednak ideologiczna schematyczność wizji świata, doprowadziły do śmierci tego nurtu. Natomiast symbolem nieudanej socrealistycznej "radosnej twórczości" (wedle oficjalnej terminologii) stał się film Uczta Baltazara w reż. Jerzego Zarzyckiego i Jerzego Passendorfera z 1954 r.

Zobacz też

• konserwatywna architektura XX wieku
• socrealizm liturgiczny

Linki zewnętrzne

• Socrealizm w Warszawie – artykuł
• Architektura PRL