Jaśliska: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
→‎Zabytki: drobne redakcyjne
Konarski (dyskusja | edycje)
11 504 edycje
→‎Zabytki: drobne merytoryczne
Linia 84: Linia 84:
* Drewniana zabudowa - najstarsze budynki o konstrukcji przysłupowej z ok. połowy [[XIX wiek]]u, zachowały się w zachodniej pierzei Rynku. Pod niektórymi posesjami przy rynku przetrwały do dziś [[XVI wiek|XVI]]-wieczne piwnice do przechowywania wina. Przykłady dawnej, drewnianej zabudowy małomiasteczkowej odnaleźć można również przy ul. Węgierskiej oraz ul. Wolańskiej. Powstały one pod koniec XIX w. oraz na początku [[XX wiek]]u i nawiązują w konstrukcji, bryle oraz detalu architektonicznym do przyrynkowych budynków z połowy XIX w.
* Drewniana zabudowa - najstarsze budynki o konstrukcji przysłupowej z ok. połowy [[XIX wiek]]u, zachowały się w zachodniej pierzei Rynku. Pod niektórymi posesjami przy rynku przetrwały do dziś [[XVI wiek|XVI]]-wieczne piwnice do przechowywania wina. Przykłady dawnej, drewnianej zabudowy małomiasteczkowej odnaleźć można również przy ul. Węgierskiej oraz ul. Wolańskiej. Powstały one pod koniec XIX w. oraz na początku [[XX wiek]]u i nawiązują w konstrukcji, bryle oraz detalu architektonicznym do przyrynkowych budynków z połowy XIX w.
* Zajazd z XIX wieku
* Zajazd z XIX wieku
* resztki murów obronnych z XVI-XVII w. Mury były wzniesione z łamanego kamienia i cegieł, natomiast trzy bramy miejskie z kamienia (Krakowska/Dalejowska, Węgierska, Sanocka/Wolańska)<ref>Potocki A., W dolinie Górnego Wisłoka i od Rymanowa do Jaślisk i Dukli, Krosno 2004, str. 68</ref>. Zachował się niewielki relikt murów w południowo-wschodniej części dawnego miasta.
* resztki murów obronnych z XVI-XVII w.
* Kościół pw. [[Katarzyna Aleksandryjska|św. Katarzyny]] – murowany, wybudowany w latach 1724-56 z inicjatywy ks. bp. [[Aleksander Antoni Fredro|Aleksandra Fredry]], rozbudowany w 1912. W wyposażeniu m. in.
* Kościół pw. [[Katarzyna Aleksandryjska|św. Katarzyny]] – murowany, wybudowany w latach 1724-56 z inicjatywy ks. bp. [[Aleksander Antoni Fredro|Aleksandra Fredry]], rozbudowany w 1912. W wyposażeniu m. in.
** cudowny obraz Matki Bożej Królowej Nieba i Ziemi (''Matka Boska Jaśliska''), namalowany temperą na gruncie kredowym, na desce lipowej (121 cm x 81 cm), w XV w. na styku Czech i Węgier. Renowacji dokonał Piotr Burnatowicz z [[Brzozów|Brzozowa]] w 1634 (sygnatura na obrazie). Obraz ten, otaczany kultem i stanowiący cel pielgrzymek Słowaków i Łemków, został ukoronowany przez Jana Pawła II podczas mszy św. w [[Krosno|Krośnie]] 10 czerwca 1997.
** cudowny obraz Matki Bożej Królowej Nieba i Ziemi (''Matka Boska Jaśliska''), namalowany temperą na gruncie kredowym, na desce lipowej (121 cm x 81 cm), w XV w. na styku Czech i Węgier. Renowacji dokonał Piotr Burnatowicz z [[Brzozów|Brzozowa]] w 1634 (sygnatura na obrazie). Obraz ten, otaczany kultem i stanowiący cel pielgrzymek Słowaków i Łemków, został ukoronowany przez Jana Pawła II podczas mszy św. w [[Krosno|Krośnie]] 10 czerwca 1997.

Wersja z 14:20, 13 maj 2015

Jaśliska
{{{rodzaj miejscowości}}}
{{{alt zdjęcia}}}
Stare domy (I. poł. XIX) o konstrukcji przysłupowej ustawione szczytem do placu w Jaśliskach
Państwo podkarpackie
Powiat

krośnieński

Gmina

Jaśliska

Liczba ludności (2006)

480

Strefa numeracyjna

(+48) 13

SIMC

0349524

Położenie na mapie brak
Mapa konturowa brak
Brak mapy: podkarpackie
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie świata
Mapa konturowa świata
Brak współrzędnych
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:landmark}
Multimedia w Wikimedia Commons

Jaśliska – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie krośnieńskim, w gminie Jaśliska, w Beskidzie Niskim nad rzeką Jasiołką przy ujściu potoku Bełcza (też: Bielcza), przy DW897.

W latach 1934-54 i 1973-1976 oraz od 2010 siedziba gminy Jaśliska (przed 2010 w granicach gminy Dukla). W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie krośnieńskim

We wsi liczącej około 500 mieszkańców jest czynna restauracja, 2 sklepy spożywcze, sklep przemysłowy, poczta, ośrodek zdrowia oraz schronisko turystyczne. Miejscowość jest siedzibą rzymskokatolickiej parafii św. Katarzyny Aleksandryjskiej, która jest celem pielgrzymek do cudownego obrazu Matki Boskiej Jaśliskiej koronowanego w 1997 przez Jana Pawła II[1].

Polska wyspa językowa wokół Jaślisk, na narodowej mapie grup etnicznych Podkarpacia (Galicja Środkowa, 1876)

Historia

Jaśliska są dawnym obronnym miasteczkiem przygranicznym, które strzegło drogi na trasie z południa Europy (szczególnie z Węgier: Buda – Miszkolc – Koszyce – Preszów – Stropkov – Przełęcz Beskid nad Czeremchą – Jaśliska – Przełęcz Szklarska – Rymanów – Sanok, oraz do Dukli i Krosna). Świadczą o tym pozostałości murów obronnych.

Miasto lokowane w 28 stycznia 1366 przez Kazimierza Wielkiego na trakcie handlowym prowadzącym na Węgry, pierwotnie pod nazwą Hohenstath (Wysokie Miasto)[2][3]. Dzierżawił je Jan Hanzelino, który dzięki przywilejowi królewskiemu w 1367 ponownie lokował miasto. W 1386 cały tzw. klucz jaśliski (Jaśliska, Zyndranowa, Jasionka, Lubatowa, Królik Polski) stały się własnością Zyndrama z Maszkowic w wyniku darowizny królewskiej Władysława Jagiełły. Pierwszymi znanymi wójtami Jaślisk byli Jan Wejss z Dębowca, Zyndram z Jaślisk, lub Jasła i Andrzej z Łubna.

W 1419 podróżował tędy król Władysław Jagiełło z Węgier do Sanoka. W 1434, gdy wójtem był tu Andrzej z Łubna - puszkarz królewski, Jaśliska zostały przydzielone przez Władysława Jagiełłę biskupstwu przemyskiemu. Od tej pory stanowiły one stolicę klucza dóbr biskupstwa przemyskiego, zwanego Państwem Biskupim. W 1436 w posiadanie wójtostwa jaśliskiego wszedł biskup przemyski Janusz z Lubienia.

W 1474 Jaśliska zostały napadnięte przez węgierskie wojska Tomasza Tharczaya. Po zniszczeniach wywołanych napadem w 1477. Jaśliska otrzymały potwierdzenie praw lokacyjnych. W 1506 Jaśliska otrzymały od Aleksandra Jagiellończyka potwierdzenie lokacji, zgodę na dwa doroczne jarmarki i cotygodniowe targi oraz zwolnienie mieszczan przez 8 lat z podatków i danin. Król ustanowił również w mieście komorę celną, z której część wpływów miała być obrócona na utrzymywanie w dobrym stanie traktu handlowego na Węgry. W 1559 miasto otrzymało prawo składu winnego: kupcy wiozący wino z [Węgier musieli je w Jaśliskach przez określony czas wystawić na sprzedaż. Przywileje te potwierdził Stefan Batory w 1575 i Zygmunt III Waza w 1595. Przez całe wieki miasto, położone przy jednym z głównych traktów transkarpackich, żyło z handlu, zwłaszcza węgierskim winem. Rozwijało się rzemiosło: w XVI w. istniały tu cechy garncarzy, kowali, krawców, rymarzy i ślusarzy. W późniejszym okresie miasteczko było znane również z kamieniarstwa.

W XVI w. miasto było ośrodkiem administracyjnym dóbr biskupów przemyskich, tzw. klucza jaśliskiego, w skład którego wchodziły także wsie: Posada Jaśliska, Wola Niżna, Wola Wyżna, Rudawka Jaśliska, Lipowiec, Czeremcha, Daliowa, Szklary, Królik Polski, Królik Wołoski, Kamionka i Zawadka Rymanowska.

Pod koniec października 1619 w Jaśliskach zatrzymali się lisowczycy. Tu 11 listopada 1619 odbyło się Koło Generalne, na którym potwierdzono wybór i władzę pułkownikowską Walentego Rogawskiego i zatwierdzono artykuły wojskowe. Stąd lisowczycy ruszyli 19 listopada przez Przełęcz Łupkowską na Węgry (celowo okrężną drogą przez góry) przeciwko wojskom Jerzego I Rakoczego i 23 listopada zadali im dotkliwe straty w bitwie pod Zavadą i Humiennem. Siły główne pułku wracając ze Słowacji przeszły Karpaty przez Przełęcz Dukielską i około 10 grudnia 1619 roku zatrzymały się w okolicy Jaślisk, Dukli, Krosna.

W 1624 istniała szkoła parafialna w Jaśliskach, w której nauczycielem był pisarz gminny – Mikołaj Tworkowski. Przed 1651 utrzymywała się jeszcze nazwa Hanstad[4]. W 1657 król Jan Kazimierz zatwierdził tu Kongregację Współczującą Chrystusowi militarno-porządkową organizację – tzw. potocznie krzyżaków (od białego krzyża na czerwonym płaszczu) działającą do rozbiorów Polski.

W tym też 1657, w marcu, po wzmocnieniu murów obronnych i baszt, Jaśliska odparły najazd wojsk Rakoczego. Zapewne po tych wydarzeniach usypano tzw. mogiłę szwedzką.

W latach 1704-1708 stacjonowały tu wojska na zmianę popierające Augusta II Mocnego, albo Stanisława Leszczyńskiego i wojska szwedzkie lub rosyjskie, po zwycięstwie pod Połtawą. Jaśliczanie potrafili się czasem przed nimi obronić, np. w 1704.

Mieszkańcy Jaślisk wspierali konfederatów barskich, którzy tu często stacjonowali w latach 1768-1772. W 1772 po zajęciu miasta przez wojska austriackie, Jaśliska weszły w skład prowincji galicyjskiej.

W 1898 miasteczko liczyło 971 mieszkańców oraz 151 domów. Mieszkali tu głównie Polacy oraz niewielka społeczność żydowska.

Miasto bardzo ucierpiało w czasie I wojny światowej. W listopadzie 1914 wkroczyły do niego oddziały rosyjskie, odpychając wojska austro-węgierskie, które wróciły tu 26 grudnia 1914. Na przełomie 1914 i 1915 trwały walki w okolicy wzniesień Kamarki i Kamiennej.

Po gruntownej przebudowie na początku XIX w. traktu przez Przełęcz Dukielską, na który przeniosła się zdecydowana większość ruchu tranzytowego, miasto zaczęło podupadać. W 1934 Jaśliska utraciły prawa miejskie.

W latach 1772-1914 Jaśliska należały do powiatu sądowego Sanok, gmina Rymanów.

II wojna światowa w Jaśliskach

1 września 1939 nad miasteczkiem przeleciały w kierunku Krosna niemieckie samoloty. Natarcie Niemców powstrzymywały potyczki w niedalekiej Czeremsze i 2 września 1939 pod Barwinkiem. 10 września 1939 do Jaślisk wkroczyły oddziały 10 Słowackiej Dywizji Piechoty wraz z ukraińskim batalionem. W II wojnie światowej była tu placówka AK OP-15 podlegająca czasem Placówce Róża w Rymanowie. Tu był też m.in. kurierski punkt przerzutowy, wspomagany przez ks. Waleriana Rąpałę, o którego po aresztowaniu, upomnieli się nawet Łemkowie. Wspomagał też bł. ks. Władysław Findysz z Nowego Żmigrodu .

We wrześniu 1944 miejscowość przez pewien czas pozostawała w strefie frontowej i była wielokrotnie bombardowana. Spłonęła północna część wsi (40% zabudowań) i zginęło wielu mieszkańców. Walczyła tu m. in. Brygada I Korpusu Czechosłowackiego.

Ludzie związani z Jaśliskami

  • Marian z Jaślisk – polski dominikanin; filolog, teolog i autor słowników,
  • Walenty Chłędowski – polski literat, tłumacz, krytyk literacki, pisarz, filozof,
  • Kasper Gąsiorowski - polski duchowny katolicki, kanonik kapituły przemyskiej, proboszcz i dziekan jasielski, pedagog, dyrektor szkoły, profesor katechetyki, wykładowca w Seminarium Duchownym w Przemyślu, powstaniec,
  • Stanisław Warchołowski- polski duchowny katolicki z Jaślisk, pułkownik, po wkroczeniu AR był generalnym dziekanem Wojsk Polskich,
  • Franciszek Koperstyński Jarząbek - polski kapral, pracownik strażnicy, dowódca Placówki OP-11 i OP-15 AK Jaśliska[5],
  • Józef Bogdański – polski malarz, powstaniec, mieszkający tu od 1846,
  • Stanisław Hausner - polski pionier lotnictwa urodzony w Jaśliskach, oblatywacz, konstruktor i pilot w wytwórni filmowej braci Warnerów. Wielokrotnie próbował przelecieć nad Atlantykiem ze Stanów Zjednoczonych do Europy,
  • Józef Puchalik - polski profesor, teolog, pisarz, redaktor, przełożony klasztoru w Zamościu, w Bardo Śląskim,
  • Jan Piotr Baran – polski duchowny katolicki, wieloletni proboszcz parafii św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Doprowadził do koronacji obrazu Matki Bożej Królowej Nieba i Ziemi, znajdującego się w ołtarzu głównym kościoła. Koronacji dokonał papież Jan Paweł II 10 czerwca 1997 podczas mszy św. w Krośnie. Od tego czasu Sanktuarium stało się ważnym obiektem kultu i pielgrzymowania wiernych z całej Polski, a także z terenów obecnej Słowacji, skąd, według podań, pochodzi Łaskami i Cudami słynący obraz,
  • Paweł Ossoliński – opiekun majątku Polanka (obecnie dzielnica Krosna), urodzony w Jaśliskach w czasie powstania krakowskiego w 1846.

Zabytki

Jedyny ocalały fragment murów miejskich w Jaśliskach
  • Drewniana zabudowa - najstarsze budynki o konstrukcji przysłupowej z ok. połowy XIX wieku, zachowały się w zachodniej pierzei Rynku. Pod niektórymi posesjami przy rynku przetrwały do dziś XVI-wieczne piwnice do przechowywania wina. Przykłady dawnej, drewnianej zabudowy małomiasteczkowej odnaleźć można również przy ul. Węgierskiej oraz ul. Wolańskiej. Powstały one pod koniec XIX w. oraz na początku XX wieku i nawiązują w konstrukcji, bryle oraz detalu architektonicznym do przyrynkowych budynków z połowy XIX w.
  • Zajazd z XIX wieku
  • resztki murów obronnych z XVI-XVII w. Mury były wzniesione z łamanego kamienia i cegieł, natomiast trzy bramy miejskie z kamienia (Krakowska/Dalejowska, Węgierska, Sanocka/Wolańska)[6]. Zachował się niewielki relikt murów w południowo-wschodniej części dawnego miasta.
  • Kościół pw. św. Katarzyny – murowany, wybudowany w latach 1724-56 z inicjatywy ks. bp. Aleksandra Fredry, rozbudowany w 1912. W wyposażeniu m. in.
    • cudowny obraz Matki Bożej Królowej Nieba i Ziemi (Matka Boska Jaśliska), namalowany temperą na gruncie kredowym, na desce lipowej (121 cm x 81 cm), w XV w. na styku Czech i Węgier. Renowacji dokonał Piotr Burnatowicz z Brzozowa w 1634 (sygnatura na obrazie). Obraz ten, otaczany kultem i stanowiący cel pielgrzymek Słowaków i Łemków, został ukoronowany przez Jana Pawła II podczas mszy św. w Krośnie 10 czerwca 1997.

Parafia w Jaśliskach

Kościół łaciński
Wnętrze świątyni

Parafia katolicka był założona razem z miastem w 1366 i tu wtedy istniał kościół drewniany. W 1732 postawiono tu kościół murowany. W 1756 poświęcono go nadając mu imię św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Wewnątrz obraz Matki Bożej Jaśliskiej malowany na desce w 1634 – koronowany przez Jana Pawła II w 1997. W 1890 parafia łacińska obejmowała miejscowości: Czeremcha, Daliowa, Darów, Jasiel, Lipowiec, Moszczaniec, Polany Surowiczne, Posada Jaśliska, Puławy, Rudawka Jaśliska, Surowica, Wola Niżna, Wola Wyżna.

Turystyka

 Osobny artykuł: Przejście graniczne Jaśliska-Čertižné.

Ciekawostki

Na terenie Jaślisk został nakręcony w 2008 film Wino truskawkowe Dariusza Jabłońskiego.

Odbudowano również staromiejski ratusz w centralnej części rynku (obecnie sklep ogólnospożywczy).

Zobacz też

  1. ↑ Strona sanktuarium
  2. ↑ Pierwszych osadników niemieckich na ziemie polskie zaczęto sprowadzać jeszcze za czasów króla Bolesława Chrobrego: A dlatego je (Niemców) Bolesław tam osadzał, aby bronili granic od Węgier i Rusi; ale że był lud gruby, niewaleczny, obrócono je do roli i do krów, bo sery dobrze czynią. Por. Władysław Sarna, Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym, Przemyśl 1898. str. 26. Kolejna fala osadników niemieckich na ziemie polskie dotarła z inicjatywy Kazimierza Wielkiego po ponownym przyłączeniu do Polski Grodów Czerwieńskich w I połowie XIV wieku
  3. ↑ "Z pośród obcych narodowości zamieszkujących ziemię sanocką, najliczniejszą i najbardziej wpływową, była niemiecka. Dość spojrzeć na mapę tej ziemi i odczytać nazwy takich miejscowości jak np. Frysztak, Zarszyn, Lobentanz (Nowotaniec), Zymbertowa, Kalbornia, Rytarowce, Brezen późniejszy Brzozów, Hochstadt (Jaśliska), Erenberg (Odrzykoń), Kunzendorf (Poraż), Bischofswalde (Jasionka), Michilsdorf (Michałówka), nawet niwy w obrębie pewnych wsi (pratum Cornslag in Iwanczepole, eger Kothkenhaw pod Krosnem), aby poznać jak znaczną rolę odgrywał ten żywioł w dziejach naszej ziemi. Mieszkali Niemcy po zamkniętych miastach, i po otwartych wsiach, po chatach i dworach wiejskich, zajmowali się handlem, rzemiosłem, pługiem, szablą i słowem bożym. Pracowici, zapobiegliwi i oszczędni, tworzyli oni element twórczy w gospodarstwie społecznym i byli dla ludności tubylczej przykładem i wzorem. [...]. Opierając się na zestawieniach indeksowych, którym jednakże bezwzględnie zaufać nie można, możemy przyjąć jako bliski rzeczywistości, 30% Niemców w Sanoku w stosunku do reszty ludności. Przez cały ciąg XV stulecia, dokumenty miejski były wystawiane także w języku niemieckim. [..]"op. cit. AGZ, Janusz Samolewicz, Sąd wyższy prawa niemieckiego, Lwów, 1903. [w:] Przemysław Dąbkowski. Stosunki narodowościowe ziemi sanockiej w XV stuleciu: Niemcy. Lwów. (1921) strony 4-17
  4. ↑ Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana Opisy Ukrainy. w: Zbigniew Wójcik, Erich Lassota von Steblau, Guillaume Le Vasseur Beauplan (sieur de). PWN. 1972. str. 57
  5. ↑ A Memory of Franciszek Koperstyński. Polin. [dostęp 2014-12-14]. (ang.).
  6. ↑ Potocki A., W dolinie Górnego Wisłoka i od Rymanowa do Jaślisk i Dukli, Krosno 2004, str. 68

Bibliografia

Benedykt Gajewski; Jaśliska 1366-1996. Zarys monograficzny, Muzeum Okręgowe w Krośnie, PUW Roksana, Krosno 1996,

Linki zewnętrzne

Gmina Jaśliska
Wsie
Osady
Części wsi
  • Ochronka
  • Pod Lasem
  • Radiów
  • Sołtyskie
  • Średnie
  • Za Murami
  • Za Wodą

Powiat sanocki (1920–1972) (► II RP) (► GG)
  • Siedziba powiatu – Sanok
Przynależność wojewódzka
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)
Miasteczka (1920–34)
Gminy miejskie (1920–39 i 1945–72)
Osiedla (1954–72)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–39 i 1945–54)
Gromady
(1954–72)
Gminy (1939–45)
Miejskie
Miejsko–wiejskie[B]
Wiejskie
  1. ↑ a b c d gmina częściowo przecięta granicą 1939–41
  2. ↑ kursywą opisano gminy utworzone przez władze hitlerowskie
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Jaśliska&oldid=42669786”