Pancerni (I Rzeczpospolita)

Józef Brandt, Towarzysz pancerny

Pancerni, jazda pancerna – średniozbrojne oddziały jazdy polskiej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów od XVII do XVIII wieku.

Historia

Jazda pancerna wykształciła się z jazdy kozackiej, tzw. kozaków (nie mających jednak nic wspólnego z rodzącym się od XIV wieku Kozactwem), którym dodano cięższe uzbrojenie. W Koronie formację tę zwano potocznie czeremisami. Na Litwie istniała lokalna odmiana jazdy kozackiej – petyhorcy.

Pancerni używani byli w bitwach do wspierania uderzeń husarii, oskrzydlania, rozbicia lub ostatecznego zniszczenia przełamanego przez husarię frontu przeciwnika.

Od drugiej połowy XVII wieku pancerni stanowili przeważającą większość polskiej jazdy (60-70%). Wykorzystywani byli głównie na kresach, w walce z Tatarami i Kozakami, a podczas Potopu także przeciwko regularnym oddziałom jazdy i piechoty szwedzkiej. Oficjalnie kozaków przemianowano na jazdę pancerną w 1676, dla odróżnienia od Kozaków, kojarzonych z Powstaniem Chmielnickiego. Po reformach w 1776 roku zarówno husaria, jak i pancerni zostali przekształceni w oddziały Kawalerii Narodowej.

Uzbrojenie

Władysław Szerner, "Przednia straż"

Żołnierze ci chronili się za pomocą kolczug, rzadziej bechter oraz kapturów kolczych i misiurek, a czasem szyszaków. Używali lekkich, okrągłych tarcz kałkanów (pochodzenia mongolsko-tatarskiego). Uzbrojeni byli w szable, łuki refleksyjne, broń palną (pistolety, bandolety, rusznice,), a niekiedy czekany oraz broń drzewcową. Obowiązek posiadania włóczni wprowadzono w czasach Jana III Sobieskiego. Litewscy petyhorcy zamiast włóczni posiadali dodatkowe wyposażenie w postaci rohatyny (czasami kopii).

W chorągwiach kozackich kolczugi i misiurki nie stanowiły reguły (spora część żołnierzy walczyła po lisowsku, czyli bez uzbrojenia ochronnego), zaś w choragwiach pancernych posiadali je prawie wszyscy towarzysze.

Zaciąg i kadra oficerska

Zaciąg do tej formacji był towarzyski i przebiegał analogicznie jak w przypadku husarii. Rotmistrz dostawał od króla lub hetmana list przypowiedni na zaciągnięcie określonej ilości wojska, o odpowiednim wyposażeniu i na określony czas, a on brał do służby wybranych przez siebie towarzyszy. Przybywali oni z pocztem o liczebności zależnej od ich możliwości finansowych. Żołd był dzielony pomiędzy towarzyszy a jego wysokość była uzależniona od wielkości pocztu. Członków pocztu nazywano pocztowymi. Posiadali oni dodatkowy obowiązek ochrony towarzysza. Rotmistrze zazwyczaj wywodzili się z warstwy magnackiej, ponieważ do utrzymania chorągwi często trzeba było dopłacać. Co istotne, uchwała z 1527 r.wymagała szlachectwa tylko od rotmisrzów. Kawalerzysta nie musiał być szlachcicem. Byli oni bezpośrednio zainteresowani znalezieniem najlepszych żołnierzy. Oficerami danej chorągwi byli rotmistrz, porucznik i chorąży. Koszt utrzymania i wyekwipowania jazdy pancernej był niższy niż cięższej jazdy kopijniczej, co owocowało stałą tendencją zwiększania liczby oddziałów tej formacji na niekorzyść husarii. Towarzysze pochodzili przeważnie spośród średniozamożnej szlachty Rusi, Mazowsza i Podlasia.

Obrazy i ilustracje

• 
  Uzbrojenie pancernego z 2 poł. XVII w.
• 
  Uzbrojenie pancernego
• 
  Uzbrojenie pancernego z XVII w. (Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie).
• 
  Juliusz Kossak, Rotmistrz chorągwi pancernej
• 
  Towarzysz pancerny.
• 
  Pocztowy pancerny.
• 
  Towarzysz pancerny ze wzornika polskich strojów z lat (1610-1630)

Biografia

• Konstanty Górski: Historya jazdy polskiej. Kraków: Spółka wydawnicza Polska, 1894.
• J. Sikorski: Polskie tradycje wojskowe. Warszawa: 1990.
• Radosław Sikora: Wojskowość polska w dobie wojny polsko-szwedzkiej 1626-1629 Kryzys mocarstwa. Poznań: Sorus, listopad 2005. ISBN 83-89949-09-1. OCLC 63010359.{{Cytuj książkę}} Nieznane pola: 1.

Linki zewnętrzne

• Strona Towarzystwa Jazdy Dawnej (chorągiew pancerna w XVII wieku)