Lida: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
→Historia: drobne merytoryczne, źródła/przypisy |
→Historia: drobne merytoryczne, źródła/przypisy |
||
Linia 63: | Linia 63: | ||
Przed 1939 rokiem w mieście stacjonowały 77. Pułk Piechoty (żołnierze mieli znak niedźwiadka na naramiennikach) oraz [[5 Pułk Lotniczy|5. Pułk Lotniczy]]. |
Przed 1939 rokiem w mieście stacjonowały 77. Pułk Piechoty (żołnierze mieli znak niedźwiadka na naramiennikach) oraz [[5 Pułk Lotniczy|5. Pułk Lotniczy]]. |
||
W trakcie toczenia przez wojsko polskie walk obronnych na zachodzie przeciwko Wehrmachtowi, w dniu 19 września 1939 roku około godziny 21.00 miasto zaatakowała i zajęła [[2 Dywizja Strzelecka]] Armii Czerwonej przełamując opór, w trakcie którego poległo około 50 polskich żołnierzy, natomiast w ręce sowieckie nie wpadło 89 polskich samolotów, które wraz z 309 osobami personelu lotniczego ewakuowano na Łotwę<ref>Czesław Grzelak "Historyczne Bitwy: Wilno-Grodno-Kodziowce 1939", Bellona, Warszawa, s.91-93</ref>. W czasie |
W trakcie toczenia przez wojsko polskie walk obronnych na zachodzie przeciwko Wehrmachtowi, w dniu 19 września 1939 roku około godziny 21.00 miasto zaatakowała i zajęła [[2 Dywizja Strzelecka]] Armii Czerwonej przełamując opór, w trakcie którego poległo około 50 polskich żołnierzy, natomiast w ręce sowieckie nie wpadło 89 polskich samolotów, które wraz z 309 osobami personelu lotniczego ewakuowano na Łotwę<ref>Czesław Grzelak "Historyczne Bitwy: Wilno-Grodno-Kodziowce 1939", Bellona, Warszawa, s.91-93</ref>. Podczas ataku Niemiec na ZSRR miasto zostało poważnie zniszczone w lipcu 1941 roku<ref>{{Cytuj |tytuł = Zbiory NAC on-line |data dostępu = 2018-08-21 |opublikowany = audiovis.nac.gov.pl |url = https://audiovis.nac.gov.pl/obraz/4887/6c07e3ae53d534cb2bf26d862edc9dc0/ |język = pl}}</ref>. W czasie okupacji trwającej do lipca 1944 roku Niemcy wymordowali żydowskich mieszkańców miasta. |
||
W czasie okupacji niemieckiej w Lidzie znajdowała się siedziba [[Okręg Nowogródek Armii Krajowej|Okręgu "Nowogródek" Armii Krajowej]] pod dowództwem majora [[Janusz Prawdzic-Szlaski|Janusza Prawdzic-Szlaskiego]] dysponującego siłami około 8 tysięcy polskich partyzantów<ref>''Armia Krajowa na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1942-1944) w świetle dokumentów sowieckich'', wybór, oprac. i wstęp Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz, Warszawa 1997</ref><ref>Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz, ''Armia Krajowa na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941-1945)'', Warszawa 1997.</ref><ref>Janusz Prawdzic-Szlaski, ''Nowogródczyzna w walce 1940-1945'', Londyn 1976, 1989</ref>. |
|||
W 1945 roku Lida została wcielona do [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]], po którego rozpadzie w 1991 roku znajduje się na terenie [[Białoruś|Republiki Białoruś]]. |
W 1945 roku Lida została wcielona do [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]], po którego rozpadzie w 1991 roku znajduje się na terenie [[Białoruś|Republiki Białoruś]]. |
Wersja z 16:40, 21 sie 2018
| |||||
Państwo | |||||
---|---|---|---|---|---|
Obwód | |||||
Prawa miejskie | |||||
Burmistrz |
Michaił Konstantynowicz Karpowicz[1] | ||||
Powierzchnia |
40,57 km² | ||||
Wysokość |
142 m n.p.m. | ||||
Populacja (2018) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
Nr kierunkowy |
+375 (154) | ||||
Kod pocztowy |
231300 | ||||
Tablice rejestracyjne |
4 | ||||
Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego | |||||
Położenie na mapie Białorusi | |||||
53°53′N 25°18′E/53,883333 25,300000 | |||||
Strona internetowa |
Lida (biał. Ліда, lit. Lyda) – miasto na Białorusi, w obwodzie grodzieńskim, siedziba rejonu lidzkiego, w latach 1921–1945[3] w Polsce, w województwie nowogródzkim, siedziba powiatu lidzkiego.
Niegdyś miasto powiatowe w granicach I Rzeczypospolitej. Miasto królewskie położone było w końcu XVIII wieku w powiecie lidzkim województwa wileńskiego[4]. W BSSR i Białorusi centrum rejonu lidzkiego. Przemysł maszynowy, obuwniczy, chemiczny, spożywczy oraz motoryzacyjny (Nieman); węzeł kolejowy. Leży nad rzeką Lidziejką.
Obecnie Lidę zamieszkują w 45% Białorusini, 40% – Polacy, a 15% – Rosjanie.
Historia
Około 1323 roku wielki książę litewski Giedymin zbudował w Lidzie murowany zamek. Z faktem tym należy wiązać powstanie w jego pobliżu osady, rozwiniętej później w miasto. Lida była stolicą księstwa lidzkiego, którym władał książę Giedymin, a po jego śmierci syn Olgierd i wnuki Jagiełło i Witold. Zamek był jak na ówczesne czasy potężną twierdzą wielokrotnie szturmowaną przez Krzyżaków, którym udało się go zdobyć zaledwie raz w 1384 roku. W 1376 roku do Lidy przybyli franciszkanie, co świadczy o tym, że Lida musiała być już rozwiniętym ośrodkiem. W 1392 i 1394 Lidę najechał Witold i sprzymierzeni z nim Krzyżacy, co spowodowało spalenie miasta przez uciekających do zamku mieszkańców. Lida i zamek był dwukrotnie schronieniem wygnanych z Ordy Tatarskiej chanów: Tochtamysza (1396-99), Hadżi Gireja (1434-43). Latem 1405 r. Witold wziął w niewolę żonę i dzieci księcia smoleńskiego Jurija Światosławowicza i uwięził ich w zamku lidzkim. Z tego powodu w 1406 zamek był oblegany przez księcia smoleńskiego Jerzego Światosławicza, który spalił miasto, ale zamku nie był w stanie zdobyć.
Podczas wojny domowej z Zygmuntem Kiejstutowiczem, zamek był oblegany w 1433 roku przez księcia Świdrygiełłę.
Około 20 lipca 1506 roku odbył się w Lidzie sejm z udziałem Aleksandra Jagiellończyka, a następnie w obozie pod miastem zebrały się wojska litewskie i polskie, które rozbiły następnie Tatarów w bitwie pod Kleckiem. W wiekach XIV-XVI Lida była jednym z pięciu największych miast Wielkiego Księstwa Litewskiego. W dniu 17 września 1590 r. Zygmunt III przyznał Lidzie prawo magdeburskie i herb przedstawiający lwa z dwoma kluczami nad głową. Przywilej z 1611 r. potwierdził istniejące tu od dawna dni targowe. W 1638 r. przy ścianie zamku lidzkiego zdecydowano wybudować magazyn służący przechowywaniu dokumentów lidzkiego sądu ziemskiego i archiwów. W dniu 20 kwietnia 1640 r. Władysław IV zatwierdził w Warszawie przyznane Lidzie prawo magdeburskie.
W 1655 roku Lidę zajęli kozacy Zołotarenki, którzy opanowali też zamek. W 1659 r. natomiast moskiewskie wojska Chowańskiego po oblężeniu zamku całkowicie zniszczyły miasto. W czasie wojny północnej zamek został dwukrotnie opanowany przez wojska szwedzkie Karola XII (1702 i 1710 rok).
W 1717 r. sejm postanowił utrzymać przyznane jej wcześniej ulgi i przywileje, a także wycofać wojsko z Lidy, aby ulżyć mieszkańcom. W dniu 7 kwietnia 1727 r. król August II potwierdził prawa nadane miastu poprzednio, wprowadził też podatek handlowy od działalności magazynów i rzeźni. August III potwierdził wcześniejsze prawa postanowieniem z 12 listopada 1744 r., a w 1776 r. wydał przywilej, w którym zaliczył Lidę do miast, które zachowały prawo magdeburskie. Od tego czasu miasto powoli zaczęło się odradzać. W latach 1784–1787 komisja „boni ordinis” przeglądała rachunki i płatności miejskie.
Od 1759 do 1834 r. w mieście istniała szkoła średnia – kolegium. W tej placówce uczył się przyszły profesor Uniwersytetu Wileńskiego, botanik Stanisław Bonifacy Jundziłł.
Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej w 1795 r. miasto włączono do Rosji.
W 1895 r. w Lidzie mieszkały 7 864 osoby: 3 954 mężczyzn i 3 910 kobiet. 5 326 mieszkańców miasta było narodowości żydowskiej.
Jesienią 1918 roku w mieście powstała Samoobrona Ziemi Lidzkiej – polska organizacja wojskowa mająca na celu obronę Lidy przed bolszewikami. Jej organizatorem był ppor. Wacław Szukiewicz. Po opuszczeniu miasta przez wojska niemieckie na przełomie 1918 i 1919 roku Samoobrona przejęła władzę w Lidzie i podjęła walkę z nadchodzącą Armią Czerwoną[5]. W styczniu 1919 roku oddziały polskie wyszły z miasta na ratunek atakowanemu przez bolszewików Wilnu. W konsekwencji Lida została zajęta przez bolszewików bez walki. Odbita przez regularne Wojsko Polskie w czasie ciężkich walk 16–17 kwietnia 1919 roku. Po zdobyciu miasta nastąpił pogrom, w którym, z udziałem żołnierzy polskich zamordowano 39 Żydów [6][7].
- Osobny artykuł:
7 czerwca 1919 roku miasto wraz z całym powiatem lidzkim weszło w skład okręgu wileńskiego Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich – tymczasowej polskiej jednostki administracyjnej[8].
Latem 1920 roku Lida została ponownie zajęta przez bolszewików, jednak po walkach pod miastem została ponownie odbita przez Polaków 30 września 1920. W 1921 roku formalnie weszła w skład II Rzeczyspospolitej. Za II Rzeczypospolitej miejscowość była siedzibą wiejskiej gminy Lida oraz powiatu lidzkiego w województwie nowogródzkim. We wrześniu 1929 roku Lidę odwiedził prezydent Ignacy Mościcki, gdzie uczestniczył w uroczystościach otwarcia szkoły miejskiej[9]. W okresie międzywojennym miasto bardzo szybko zaczęło się rozwijać. O ile w 1921 r. mieszkało w Lidzie 13 401 osób, o tyle w 1938 r. miasto liczyło już 26 257 mieszkańców. Główne zakłady przemysłowe w tym czasie to fabryka obuwia gumowego „Ardal”, fabryki produktów gumowych „Benland” i „Poland”, fabryka drutów i gwoździ „Drutindustria”, fabryka sprężyn „Zwój”, zakład produktów chemicznych „Korona”, 2 browary, 3 wytwórnie cukierków, 3 fabryki produkujące dachówki – „Tanur”, „Raaf” i „Neszer”, 2 fabryki obróbki wełny, 2 wytwórnie oleju, 6 tartaków, 8 młynów, 8 piekarń i 4 zakłady poligraficzne. W okresie międzywojennym został poddany częściowej renowacji zamek. 1 kwietnia 1938 roku włączono do miasta wieś Roślaki[10].
Przed 1939 rokiem w mieście stacjonowały 77. Pułk Piechoty (żołnierze mieli znak niedźwiadka na naramiennikach) oraz 5. Pułk Lotniczy.
W trakcie toczenia przez wojsko polskie walk obronnych na zachodzie przeciwko Wehrmachtowi, w dniu 19 września 1939 roku około godziny 21.00 miasto zaatakowała i zajęła 2 Dywizja Strzelecka Armii Czerwonej przełamując opór, w trakcie którego poległo około 50 polskich żołnierzy, natomiast w ręce sowieckie nie wpadło 89 polskich samolotów, które wraz z 309 osobami personelu lotniczego ewakuowano na Łotwę[11]. Podczas ataku Niemiec na ZSRR miasto zostało poważnie zniszczone w lipcu 1941 roku[12]. W czasie okupacji trwającej do lipca 1944 roku Niemcy wymordowali żydowskich mieszkańców miasta.
W czasie okupacji niemieckiej w Lidzie znajdowała się siedziba Okręgu "Nowogródek" Armii Krajowej pod dowództwem majora Janusza Prawdzic-Szlaskiego dysponującego siłami około 8 tysięcy polskich partyzantów[13][14][15].
W 1945 roku Lida została wcielona do ZSRR, po którego rozpadzie w 1991 roku znajduje się na terenie Republiki Białoruś.
Zabytki
- zamek w Lidzie z XIV wieku, zbudowany przez litewskiego księcia Giedymina na planie czworoboku, z dwiema wieżami w stylu gotyckim. Częściowo zrekonstruowany.
- kościół katolicki w Lidzie zbudowany w 1770 r. w stylu barokowym, funkcjonujący bez przerwy. Jest to świątynia trójnawowa, z czworobocznym prezbiterium i barokowym szczytem fasady. Charakteryzuje się bogato wyposażonym wnętrzem (rzeźby, freski, ornamenty stiukowe). Po lewej stronie znajduje się ołtarz z obrazem Matki Bożej Lidzkiej (Różańcowej), który według legendy przywieźli do Lidy pierwsi franciszkanie w 1376 r.
- kościół pijarów (obecnie cerkiew prawosławna), klasycystyczny, w kształcie rotundy. Zbudowany w latach 1800-1825. Spalony w 1842 roku. W 1843 roku zamieniony na cerkiew prawosławną. W 1926 roku wrócił do pijarów. Został zamknięty w 1958 roku – była w nim hala sportowa, planetarium, muzeum – w 1991 roku kino. W 1995 roku został przekazany prawosławnym. Obok dzwonnica.
- klasztor i kolegium zakonu Pijarów – zamknięty w 1843 roku i częściowo wyburzony. W okresie międzywojennym szkoła handlowa.
- Kościół na Słobódce, drewniany, z lat 30. XX wieku
- cmentarz katolicki w Lidzie (stary cmentarz) z 1797 roku przy ul. Engelsa. Na cmentarzu modernistyczna kaplica św. Barbary z lat 30. XX wieku.
- koszary 77 pułku piechoty, pomiędzy ulicami ks. Skorupki i Koszarową.
- browar z 1876 roku
- budynek Gimnazjum im. hetmana Karola Chodkiewicza z 1930 roku, styl modernistyczny. Obecnie Lidzki Koledż Pedagogiczny, ul. Kirowa 20
- budynek Poczty Polskiej z 1936 roku proj. Wanda Boerner-Przewłocka w stylu funkcjonalistycznym, ul. Mickiewicza 8
- Szkoła Powszechna im. G.Narutowicza z 1928 roku, ul. Kirowa 18 (Szkolna)
Do 1940 roku w Lidzie mieściła się jedna z największych w Europie żydowskich szkół rabinicznych.
W Lidzie działa organizacja TKPZL Towarzystwo Kultury Polskiej Ziemi Lidzkiej. Organizacja zajmuje się poszerzaniem kultury polskiej.
Rozgrywa się tam część akcji powieści Sergiusza Piaseckiego Zapiski oficera Armii Czerwonej.
Demografia
Religia
- Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Lidzie
- Miasto jest siedzibą prawosławnej eparchii lidzkiej
Sport
Do 1939 roku w mieście funkcjonowały kluby piłkarskie takie jak Policyjny KS Lida i Wojskowy KS 77 PP Lida.
Ludzie związani z Lidą
- Z tym tematem związana jest kategoria:
- Stanisław Bernatowicz – polski hydrobiolog, profesor Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego-Akademii Rolniczej w Warszawie
- Jerzy Bokłażec – polski żołnierz Armii Krajowej w stopniu podporucznika, dowodził kompanią w 4. batalionie 77. Pułku Piechoty AK, zamordowany przez NKWD w Lidzie
- Jerzy Derfel (ur. 1941) – polski kompozytor, pianista
- Stanisław Dobosz – polski nauczyciel i rzemieślnik, poseł na Sejm II RP III kadencji (1930–1935) z listy BBWR w okręgu Lida
- Waleria Fegler – polska nauczycielka i polityk
- Konstanty Gorski – polski kompozytor, skrzypek-wirtuoz, pedagog, dyrygent, działacz społeczny, autor pieśni, dwóch oper i wielu utworów instrumentalnych
- Andrzej Januszajtis (ur. 1928) – polski profesor, pasjonat i znawca historii Gdańska
- Aleksander Jurewicz (ur. 1952) – polski poeta i pisarz, reprezentant współczesnej literatury kresowej
- Tomasz Kołakowski – polski ksiądz rzymskokatolicki, działacz społeczny
- Lidia Kłobucka (ur. 1932) – polska śpiewaczka operetkowa
- Teresa Lubkiewicz-Urbanowicz (ur. 1930) – polska pisarka
- Pola Raksa (wł. Apolonia Raksa) (ur. 1941) – polska aktorka
- Zbigniew Rylski (ur. 1923) – polski dowódca wojskowy, major Wojska Polskiego
- Wiktor Thommée – polski dowódca wojskowy, generał brygady Wojska Polskiego
- Stefan Witorzeńć – polski pułkownik pilot Wojska Polskiego, as myśliwski II wojny światowej
- Roman Załuski (ur. 1936) – polski reżyser filmowy, scenarzysta
- Paweł Fietkiewicz (1930–2015) – polski rzeźbiarz , złotnik ,kolekcjoner i konserwator, odkrywca zegarów żuławskich
Miasta partnerskie
Przypisy
- ↑ Прывітанне | Белорусская версия [online], lida.gov.by [dostęp 2017-11-24] .
- ↑ Национальный статистический комитет Республики Беларусь. — Мн., 2018.
- ↑ Ustawa z dnia 31 grudnia 1945 r. o ratyfikacji podpisanej w Moskwie dnia 16 sierpnia 1945 r. umowy między Rzecząpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej (Dz.U. z 1946 r. nr 2, poz. 5).
- ↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 88.
- ↑ Lech Wyszczelski: Wstępna faza walk. W: Lech Wyszczelski: Wojna polsko-rosyjska 1919–1920. s. 47–49.
- ↑ Mission of The United States to Poland: Henry Morgenthau, Sr. Report (1919).
- ↑ Mission of The United States to Poland: Jadwin and Johnson report (1919).
- ↑ Dz. Urz. ZCZW z 1919 r. Nr 5, poz. 41.
- ↑ Prezydent Ignacy Mościcki na Nowogródczyźnie, „Kresy24.pl - Wschodnia Gazeta Codzienna” [dostęp 2018-08-21] (pol.).
- ↑ Dz.U. z 1938 r. nr 21, poz. 183.
- ↑ Czesław Grzelak "Historyczne Bitwy: Wilno-Grodno-Kodziowce 1939", Bellona, Warszawa, s.91-93
- ↑ Zbiory NAC on-line [online], audiovis.nac.gov.pl [dostęp 2018-08-21] (pol.).
- ↑ Armia Krajowa na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1942-1944) w świetle dokumentów sowieckich, wybór, oprac. i wstęp Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz, Warszawa 1997
- ↑ Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz, Armia Krajowa na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941-1945), Warszawa 1997.
- ↑ Janusz Prawdzic-Szlaski, Nowogródczyzna w walce 1940-1945, Londyn 1976, 1989
Linki zewnętrzne
- Lida – miasto z bogatą przeszłością (pdf)
- Lida, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 215 .
- Lida, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 227 .
- Rouba N. Przewodnik po Litwie i Białejrusi: Powiet Lidzki
- Ziemia Lidzka. Polskie pismo historyczno-krajoznawcze na Białorusi
- Historia miejscowości