Masturbacja

Masturbacja

Masturbacja – pobudzanie własnych narządów płciowych w celu wywołania u siebie pobudzenia seksualnego. Może, lecz nie musi prowadzić do osiągnięcia orgazmu. Termin obejmuje stymulację za pomocą dłoni, przedmiotów codziennego użytku, a także z pomocą dedykowanych akcesoriów, takich jak wibratory czy sztuczne pochwy. Masturbacja odbywa się bez udziału partnera lub przy jego wyłącznie biernym udziale. Istnieje pojęcie wzajemnej masturbacji, które dotyczy sytuacji z aktywnym udziałem partnera.

Z badań wynika, że masturbacja jest powszechna wśród osób obu płci, niezależnie od rasy czy kultury. Jest też uznawana przez naukę za normalny element seksualnej ekspresji człowieka. Zdrowe podejście do masturbacji czy, szerzej, własnej seksualności uznawane jest za ważny element zdrowia człowieka. Nie znaleziono związków przyczynowych między masturbacją a jakimikolwiek zaburzeniami fizycznymi czy psychicznymi.

Mimo to, ze względów kulturowych często jest stygmatyzowana, tabuizowana lub traktowana jako wykroczenie przeciwko moralności. Choć przedstawiana jest w kulturze od najdawniejszych czasów, w XVIII i XIX wieku wielu teologów i lekarzy zaczęło uważać ją za czyn niemoralny i przyczynę wielu groźnych chorób psychicznych. Z czasem stała się wygodnym wyjaśnieniem dla wielu zaburzeń zdrowotnych o niewiadomej etiologii. Od końca XIX wieku, pod wpływem badań naukowych nad seksualnością człowieka podejście to zaczęło zanikać, choć wiele religii nadal uznaje ją za czyn szkodliwy. Na przestrzeni wieków zmieniał się także status prawny masturbacji, obecnie w większości krajów dokonywanie jej w miejscu publicznym jest zabronione.

Masturbacja jest spotykana również w świecie zwierząt, zaobserwowano ją u wielu gatunków, zarówno żyjących w niewoli, jak i na wolności.

Etymologia i terminologia

Termin masturbacja, wspólny dla wielu współczesnych języków europejskich, wywodzi się z łacińskiego czasownika masturbari o tym samym znaczeniu, jednak o niepewnym pochodzeniu. Wśród możliwych etymologii wymienia się nie poświadczoną w zachowanych tekstach łacińską nazwę penisa, grecki termin mezea (koine μέζεα) oznaczający genitalia, a także – również niepoświadczone w tekstach antycznych – łacińskie słowo *manusturpare (dosł. kalać dłonią), na podobieństwo terminu turbare (mącić, zakłócać).

Termin wszedł do polszczyzny z języka francuskiego. Ma konotacje neutralne i jest formalną nazwą tej czynności, jednak w użyciu jest wiele innych określeń, często gwarowych, eufemistycznych bądź dysfemistycznych. Jednym z synonimów jest nawiązujący do postaci biblijnego Onana termin onanizm. W przeszłości, zwłaszcza w XIX i na początku XX wieku, w użyciu był także termin samogwałt o silnym zabarwieniu pejoratywnym, a także słowa ipsacja (z łac. ipse: sam, osobiście) i cheiromania.

Ze względu na negatywne nacechowanie powszechniej używanych terminów, niektórzy autorzy preferują użycie neutralnego neologizmu samotny seks  lub określenia autostymulacja seksualna.

Masturbacja u ludzi

Częstotliwość, wiek i płeć

Jest prawdopodobne, że zachowania masturbacyjne wykazują już płody w łonie matki. Israel Meizner zaobserwował podobne zachowanie płodu podczas badania ultrasonograficznego, niemal dekadę później włoscy ginekolodzy Giorgio Giorgi i Marco Siccardi zaobserwowali podczas badania USG płód żeński dotykający swoich narządów płciowych, a następnie doświadczający czegoś, co wyglądało na orgazm.

Aktu masturbacji dokonują w sposób mimowolny (we śnie lub na granicy snu) bardzo małe dzieci (w wieku ok. 3–5 lat). Następnie zazwyczaj (choć nie zawsze) następuje przerwa aż do okresu pokwitania młodzieży, który jest głównym okresem uprawiania masturbacji przez człowieka.

U mężczyzn masturbacja polega niemal wyłącznie na ręcznej stymulacji penisa, która ma imitować kopulację. Część mężczyzn stosuje również specjalne przyrządy (sztuczne pochwy, fantomy itp.) lub ociera członek o różne przedmioty.

U kobiet masturbacja polega najczęściej na ręcznej stymulacji łechtaczki lub pochwy, warg sromowych i innych stref ciała (np. piersi). Podobnie jak mężczyźni, kobiety stosują też czasami specjalne przyrządy do masturbacji – sztuczny członek, wibrator i inne. Niektóre osoby potrafią doprowadzić się do orgazmu stymulując inne części ciała, a nawet dokonując aktu masturbacji jedynie grą wyobraźni (W badaniach Kinseya zadeklarowało to 2% kobiet).

Zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn masturbacji towarzyszą najczęściej marzenia erotyczne.

W podobny sposób do masturbacji (tymi samymi technikami naśladującymi elementy kopulacji) mogą również pieścić się nawzajem partnerzy, czyli uprawiać petting.

Badania Alfreda Kinseya pokazały, że w swoim życiu masturbowało się 92% mężczyzn i 62% kobiet. W badaniu na reprezentatywnej grupie Brytyjczyków do masturbacji w okresie czterech tygodni przed badaniem przyznało się 73% mężczyzn i 37% kobiet.

Norma a patologia

Inne specyficzne zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i w wieku młodzieńczym

{{{nazwa naukowa}}}
Synonimy	{{{synonimy}}}
Specjalizacja	{{{specjalizacja}}}
Objawy	{{{objawy}}}
Powikłania	{{{powikłania}}}
Początek	{{{początek}}}
Czas trwania	{{{czas trwania}}}
Typy	{{{typy}}}
Przyczyny	{{{przyczyny}}}
Czynniki ryzyka	{{{czynniki ryzyka}}}
Rozpoznanie	{{{rozpoznanie}}}
Różnicowanie	{{{różnicowanie}}}
Zapobieganie	{{{zapobieganie}}}
Leczenie	{{{leczenie}}}
Leki	{{{leki}}}
Rokowanie	{{{rokowanie}}}
Zapadalność	{{{zapadalność}}}
Śmiertelność	{{{śmiertelność}}}
Klasyfikacje
ICD-11	{{{ICD11}}} {{{ICD11 nazwa}}}
ICD-10	F98.8 Nadmierne onanizowanie się
DSM-5	{{{DSM-5}}} {{{DSM-5 nazwa}}}
DSM-IV	{{{DSM-IV}}} {{{DSM-IV nazwa}}}

{{Choroba infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | zapadalność = | commons = | ICD11 nazwa = | DSM-5 = | DSM-5 nazwa = | typy = | specjalizacja = | czas trwania = | leki = | synonimy = | powikłania = | DSM-IV = | śmiertelność = | DSM-IV nazwa = | czynniki ryzyka = | leczenie = | zapobieganie = | objawy = | rozpoznanie = | początek = | nazwa naukowa = | ICD11 = | opis grafiki = | różnicowanie = | alt grafiki = | przyczyny = | rokowanie = Nieznane pola: "DSM nazwa łacińska", "MeshYear", "DSM", "nazwa łacińska", "DSM nazwa" oraz "podpis grafiki".

Masturbacja najczęściej nie powoduje chorób fizycznych. Nie ma naukowych dowodów na związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy masturbacją a jakimkolwiek zaburzeniem psychicznym. Nadmierne lub kompulsywne zachowania seksualne są postrzegane jako raczej objaw, a nie przyczyna. Jest traktowana jako normalne zachowanie pojawiające się na wszystkich etapach życia człowieka.

Zachowania masturbacyjne pojawiają się zarówno u dzieci, jak i nastolatków, osób dorosłych czy osób w podeszłym wieku.

Michael i współpracownicy (1994) stwierdzili, że osoby pozostające w związkach częściej masturbują się od osób niepozostających w związkach. W niektórych badaniach wskazano prozdrowotne skutki masturbacji. Badania dowodzą, że masturbacja u mężczyzn może ograniczyć ryzyko zachorowania na raka prostaty (analogiczne działanie może zachodzić między karmieniem piersią a rakiem piersi u kobiet) oraz przyczyniać się do polepszenia jakości spermy. Przeprowadzone badania naukowe dowiodły, że masturbacja zakończona orgazmem, wzmacnia męski układ odpornościowy, poprzez większą produkcję leukocytów.

Masturbacja u kobiet może przynosić korzyści w postaci ochrony przed zakażeniami szyjki macicy poprzez zwiększanie kwasowości wydzieliny pochwy i usuwanie złuszczonych komórek z szyjki macicy. Uważa się, że masturbacja jest najbezpieczniejszą aktywnością seksualną chroniącą przed chorobami przenoszonymi drogą płciową.

Zagrożenia związane z masturbacją pojawiają się w dwóch przypadkach. W sytuacji, w której osoba uzależni się od masturbacji albo kiedy praktyki masturbacyjne połączone są z zachowaniami zagrażającymi zdrowiu albo życiu. Kompulsywna, częsta masturbacja (kilka razy dziennie lub więcej) może być jednym z objawów erotomanii lub uzależnienia seksualnego. Sytuacją patologiczną, jak w przypadku wszystkich zachowań w seksuologii, jest taka, w której zablokowana jest możliwość realizacji seksualności w inny sposób, bądź gdy dochodzi do dysproporcji pomiędzy seksualnością a osobowością jednostki (np. sytuacja uzależnienia od masturbacji).

W wielu przypadkach masturbacja ma charakter zastępczy. W sytuacjach niemożności zaspokojenia popędu płciowego (więzienia, służba wojskowa, szpitale) odsetek populacji, który się masturbuje, jest również bardzo wysoki.

W niektórych przypadkach masturbacja bywa zalecana przez seksuologów jako element terapii seksualnej między innymi przy leczeniu przedwczesnego wytrysku.

Masturbacja jako objaw chorobowy

W niektórych przypadkach masturbacja może zostać zakwalifikowana jako objaw chorobowy. Przykładowo wśród starszych pacjentów, którzy nie są świadomi dotykania swoich narządów płciowych, bywa jednym z możliwych objawów tzw. syndromu obcej ręki.

Masturbacja u zwierząt

Zachowania autoerotyczne zaobserwowano u wielu gatunków zwierząt, zarówno u samców jak i u samic, tak w przypadku braku partnera seksualnego, jak i w sytuacjach, w których partnerów jest pod dostatkiem. Jak odnotowuje Bruce Bagemihl, autor monografii na temat homoseksualizmu i niereprodukcyjnych zachowań seksualnych w świecie zwierząt, zachowania autoerotyczne są wśród zwierząt powszechne: Szablon:CytatDZachowania takie odnotowano także m.in. u afrowiórek, psów, jeleni, nosorożców, małp czy koni. U samców tych ostatnich występująca regularnie erekcja połączona z rytmicznymi i regularnymi ruchami prącia, ocieraniem go lub uderzaniem nim o brzuch występują regularnie, choć rzadko wiążą się z wytryskiem nasienia. W przeszłości uważano takie zachowania za aberracje wynikające z błędów w chowie, lub za dawanie upustu seksualnej frustracji. Uważano także, że masturbacja u ogierów ogranicza ich zdolności rozrodcze, czego jednak nie potwierdziły badania naukowe. Obecnie uważa się ją za normalne zachowanie ogierów. Kastracja nie wpływa na zanik takiego właśnie realizowania potrzeb seksualnych, czego dowodzi jej występowanie także u wałachów.

U kóz zaobserwowano umiejętność autofellatio, z kolei samice fretek i niedźwiedzi podczas rui z braku partnera zadowalają się masturbacją za pomocą kamienia lub innego twardego przedmiotu. Z przedmiotów nieożywionych korzystają także ptaki i delfiny, a niektóre naczelne wykonują specjalne proste narzędzia służące jedynie stymulacji seksualnej. Zaobserwowano również wzajemną masturbację u hien oraz u trzymanych w niewoli słonic.

Kontrowersje wokół masturbacji i ewolucja poglądów

Praca Kunisady z XIX wieku

Grafika Michaela von Zichy z 1911 r.

Choć w przeszłości zachowania autoerotyczne bywały w wielu kulturach uznawane za „nieczyste”, współcześnie masturbacja uważana jest przez naukę za normalną praktykę seksualną wśród ludzi.

Rysunek Gustava Klimta Frau bei der Selbstbefriedigung – Masturbująca się kobieta (1916)

Masturbacja była przez długi czas uważana za dewiację.

W kulturze judaistycznej istniały silnie rozbudowane nakazy rozrodu. Cel rozrodu implikuje, że akt seksualny powinien wieść do wytrysku nasienia do pochwy. Wytrysk daremny był ostro krytykowany; porównywano go z zabójstwem, ponieważ zniszczony został materiał, z którego mogło powstać życie. Każda dowolna ejakulacja, prócz dokonanej do pochwy swej żony, była zakazana. Mężczyznom zalecano, aby unikać podniet psychicznych i bodźców fizycznych, które mogły zwiększyć prawdopodobieństwo polucji nocnych. Masturbacja uważana była za ciężki grzech niezależnie od tego, czy mężczyzna był żonaty, czy wolny.

Żeńskiej masturbacji poświęcono mniej uwagi, ponieważ nie miała ona związku z „niszczeniem nasienia”; uważano ją jednak za moralnie naganną nieprzyzwoitość. Aktywność małżeńska, która nie prowadzi do zapłodnienia, jak w przypadku istnienia ciąży lub fizycznych przeszkód, nie budziła sprzeciwu, ponieważ seksualne współżycie powinno być kontynuowane w małżeństwie także jako wyraz więzi i radości.

W kulturze greckiej poglądy medyków co do masturbacji były podzielone od najstarszych czasów. Od Hipokratesa (V wiek p.n.e.), wywodzi się pogląd, że nadmierne używanie rozkoszy seksualnych wiedzie do wielu schorzeń. Było to uwarunkowane ówczesnym stanem wiedzy, a zwłaszcza błędnymi poglądami co do powstawania i roli nasienia w ustroju człowieka. Hipokrates sądził, że nasienie zbiera się i oddziela z całego ciała, a przede wszystkim z głowy. Widać tu wpływ Demokryta na poglądy Hipokratesa, który przyjął teorię pangenezy sprzeczną z poglądami Alkmeona i Hippona. Hipokrates przyjmował także istnienie nasienia kobiety.

W starożytności uważano nasienie za najważniejszy humor (ciecz, płyn) ożywiający ciało, utrata musiała więc powodować poważne zaburzenia. Nasieniu przypisywano działanie, jakie w ustroju mają hormony wydzielane przez jądra, jego utrata implikowała więc zaburzenia, jakie następują wskutek wypadnięcia działania wewnątrzwydzielniczego jąder.

Za nasienie uważano wówczas każdy wyciek z cewki moczowej, m.in. ropne wycieki na tle zapaleń nieswoistych i rzeżączkowych, stąd objawy tych chorób uważano za następstwa utraty nasienia. Hipokrates opisał choroby pochodzące z lubieżności (m.in. z masturbacji) pod nazwą wyniszczenia grzbietowego:

Choroba ta napada lubieżników i niszczy im mlecz, czyli stos pacierzowy. Nie mają oni gorączki i chociaż dobrze jedzą, chudną i niszczeją. Zdaje im się, jakby mrowie z głowy wzdłuż pacierza im zstępowało. Ile razy na stolec lub z uryną idą, sok nasienny bardzo rozrzedzony tracą. Nie są zdolni do płodzenia i przez sen częstokroć lubieżne uczynki spełniają. Przechadzki, zwłaszcza po przykrych drogach, dech im odejmują, osłabiają ich, nabawiają szumu w uszach i ciężkości głowy. Na ostatek gorączka kończy ich życie.

Epikur uważał nasienie za cząstkę duszy i ciała. Hippon z Samos, filozof i fizyk, twierdził, że nasienie pochodzi z rdzenia kręgowego, a każdy upust nasienia powoduje ubytek części rdzenia kręgowego. Drżenie ciała, jakie występuje w czasie orgazmu i wytrysku nasienia, uznawano za zjawisko podobne do drgawek padaczkowych, skąd wyprowadzano wniosek, że orgazm miał wywoływać zaburzenia psychiczne. Stąd powstało mniemanie, że czynności seksualne, kończące się wytryskiem i orgazmem, mogą powodować wystąpienie zaburzeń psychicznych. Następstwem tych spekulacji były próby leczenia padaczki poprzez kastrację. „Choroba” ta rozpoznawana była jeszcze na przełomie XIX i XX wieku.

W starożytnym Rzymie stosowano aparaty, które miały na celu zachowanie czystości i zapobieganie masturbacji (a także w ogóle wytrysku nasienia). Caelius Aurelianus, jeden z najwybitniejszych lekarzy, zalecał przykładanie w okolicy lędźwiowej cienkich płyt ołowianych, aby utrudniać pobudzenie narządów płciowych.

Duże znaczenie dla oceny zdrowotnych następstw masturbacji i wszystkich innych form aktywności seksualnej miał pogląd Galena, że opróżnianie się organizmu z nasienia jest zdrowe i konieczne. Ma to związek z obawami Galena, że zatrzymywane nasienie rozkłada się w organizmie i wywołuje szkodliwe następstwa, w wyniku zatrucia.

Epoka średniowieczna, charakteryzująca się tendencjami ascetycznymi upatrywała w ograniczeniu seksu nie tyle konieczność społeczną, ile w ogóle ideał moralny. Stąd też wszelkie czynności płciowe, m.in. masturbacja (o ile nie służyły celowi rozmnażania się), były uważane za grzeszne i potępiane.

W XVIII wieku ukazało się dzieło Tissota, lekarza z Lozanny, Onanizm albo dysertacja medyczna o chorobach wywoływanych przez masturbację. Według niego nie ma żadnej choroby, której nie można wywieść z masturbacji, jest ona bowiem przyczyną impotencji, niepłodności, suchot, epilepsji, reumatyzmu, ślepoty, rzeżączki, zaparć, hemoroidów, obłędu, niedorozwoju umysłowego, przedwczesnej śmierci lub samobójstwa.

W XIX wieku większość psychiatrów hołdowała przekonaniu o szkodliwości masturbacji, którą uważano za przyczynę chorób psychicznych, chociaż niektórzy, jak np. Jean-Étienne Dominique Esquirol, uważali, że masturbacja nie powinna być oceniana jako przyczyna chorób psychicznych, lecz jako ich objaw. Niektórzy badacze wywodzili niski głos kobiety z ekscesów seksualnych lub zbyt częstych masturbacji łechtaczkowych; do dobrego tonu należał wówczas wysoki głos kobiety, który uchodził za oznakę jej niewinności.

Dopiero rozwój naukowej seksuologii w XX wieku pozwolił na obalenie fałszywych poglądów dotyczących szkodliwości czynności seksualnych, m.in. masturbacji.

Masturbacja a religia

Katolicyzm

W nauczaniu Kościoła katolickiego masturbacja jest niedojrzałym sposobem przeżywania seksualności z powodu oderwania od więzi małżeńskiej i od płodności. Niesie więc negatywne tego konsekwencje:

1. Powoduje nadmierną koncentrację na fizyczności, co może doprowadzić do uzależnienia i nałogu.
2. Blokuje motywację do rozwoju i szukania radości w innych dziedzinach życia.
3. Masturbacja skłania do zamknięcia się w sobie, sprzyja izolacji i samotności. Prowadzi do silnego napięcia psychicznego i poczucia winy.

Ta sfera – jak i wszystkie inne – powinna podlegać pracy nad sobą i wysiłkowi samowychowania.

Według deklaracji Kongregacji Nauki Wiary Persona humana (1975), masturbacja jest zachowaniem moralnym „wewnętrznie i ciężko nieuporządkowanym” (n. 9). Jest to związane ze szczególnie ważnym miejscem, jakie sfera seksualna zajmuje w strukturze osoby człowieka:

Według tradycji chrześcijańskiej i nauki Kościoła oraz wskazań rozumu, porządek moralny w obrębie ludzkiej płciowości obejmuje dobra życia ludzkiego tak wielkiej wartości, że jakiekolwiek bezpośrednie naruszenie tego porządku jest obiektywnie wykroczeniem ciężkim (Persona humana, n.10).

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

Katechizm Kościoła Katolickiego z 1992 roku stwierdza, że „masturbacja jest aktem wewnętrznie i poważnie nieuporządkowanym. Bez względu na świadomy i dobrowolny motyw użycie narządów płciowych poza prawidłowym współżyciem małżeńskim w sposób istotny sprzeciwia się celowości.(...)”.

Odpowiedzialność człowieka nie jest jednak w każdym przypadku taka sama: „W celu sformułowania wyważonej oceny odpowiedzialności moralnej konkretnych osób i ukierunkowania działań duszpasterskich należy wziąć pod uwagę niedojrzałość uczuciową, nabyte nawyki, stany lękowe lub inne czynniki psychiczne czy społeczne, które mogą zmniejszyć, a nawet zredukować do minimum winę moralną”.

Protestantyzm

Wśród wielu wyznań określanych wspólnym terminem jako protestanckie poglądy na tę kwestię są bardzo różne. Kościoły postreformacyjne (luteranizm, kalwinizm) nie przykładają dużej wagi do znaczenia moralnego tej czynności i raczej nie traktują masturbacji jako czyn naganny. Inaczej tę sprawę widzą wyznawcy kościołów ewangelikalnych i fundamentalnych. Większość z nich traktuje masturbację jako grzech, gdyż wynika z pożądliwych myśli, podniecenia seksualnego i/lub z korzystania z treści pornograficznych, dlatego nauczają, że to z tymi problemami trzeba się uporać. Jeśli człowiek zwycięży i porzuci grzech pożądania i pornografii, problem masturbacji nie będzie się pojawiał.

Świadkowie Jehowy

Świadkowie Jehowy uważają, że masturbacja to nawyk szkodliwy pod względem duchowym. Sprzyja egoizmowi, kala umysł, podsyca niewłaściwe pragnienia oraz kształtuje niewłaściwe, egoistyczne podejście do seksu (Kol 3:5). Należy jej unikać (2 Kor 7:1).

Islam

W islamie praktyka ta jest uważana za grzech unieważniający post. Według hadisu przekazanego przez Hasana ibn Arfaha, Mahomet powiedział:

Siedmiu ludzi jest tak odrażających, że Allah nie spojrzy na nich w Dzień Sądu:

• onanista
• osoba uprawiająca seks analny
• osoba, na której praktykowano seks analny
• alkoholik
• człowiek, który bije swoich rodziców tak, że krzyczą o pomoc
• człowiek, który krzywdzi swoich sąsiadów tak, że mu złorzeczą
• człowiek, który ma stosunek z żoną swego sąsiada

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1.

Zobacz też

• Onan
• autoerotyzm
• masturbacja analna
• seks bez penetracji
• nieczystość seksualna

Źródła

Bibliografia

• BruceB. Bagemihl BruceB., Biological Exuberance: Animal Homosexuality and Natural Diversity, Macmillan, 10 kwietnia 2000, ISBN 978-1-4668-0927-7 [dostęp 2016-11-21]  (ang.).
• Jonathan PeterJ.P. Balcombe Jonathan PeterJ.P., The Exultant Ark: A Pictorial Tour of Animal Pleasure, University of California Press, 9 maja 2011, ISBN 978-0-520-94864-8 [dostęp 2016-11-21]  (ang.).
• EliE. Coleman EliE., Masturbation as a Means of Achieving Sexual Health, [w:] Walter O.W.O. Bockting, EliE. Coleman (red.), Masturbation as a Means of Achieving Sexual Health, New York: Routledge, 2012, s. 5–17, ISBN 0-7890-2047-5, OCLC 50913590 .
• AndrzejA. Dąbrówka AndrzejA., RyszardR. Turczyn RyszardR., EwaE. Geller EwaE., Słownik synonimów, Warszawa: Świat Książki, 2004, ISBN 83-7391-674-1, OCLC 749222160 [dostęp 2016-11-21]  (pol.).
• HavelockH. Ellis HavelockH., Studies in the Psychology of Sex, Tredition, 6 lutego 2012, ISBN 978-3-8424-9842-6 [dostęp 2016-11-21]  (ang.).
• KazimierzK. Imieliński KazimierzK. (red.), Seksuologia: zarys encyklopedyczny, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985, ISBN 83-01-04824-7, OCLC 749229531  (pol.).
• EijiE. Inoue EijiE., Male masturbation behaviour of Japanese macaques in the Arashiyama E troop, [w:] Jean-BaptisteJ.B. Leca, Michael A.M.A. Huffman, Paul L.P.L. Vasey (red.), The Monkeys of Stormy Mountain: 60 Years of Primatological Research on the Japanese Macaques of Arashiyama, Cambridge University Press, 19 stycznia 2012, s. 204–220, ISBN 978-0-521-76185-7 [dostęp 2016-11-21]  (ang.).
• Thomas WalterT.W. Laqueur Thomas WalterT.W., Solitary sex: a cultural history of masturbation, New York: Zone Books, 2003, ISBN 1-890951-32-3, OCLC 50285158  (ang.).
• Michele A.M.A. Miller Michele A.M.A., Peter E.P.E. Buss Peter E.P.E., Rhinoceridae (Rhinoceroses), [w:] R. EricR.E. Miller, Murray E.M.E. Fowler (red.), Fowler's Zoo and Wild Animal Medicine, Elsevier Health Sciences, 31 lipca 2014, s. 538–547, ISBN 978-1-4557-7399-2 [dostęp 2016-11-21]  (ang.).
• KarenK. Overall KarenK., Manual of Clinical Behavioral Medicine for Dogs and Cats, Elsevier Health Sciences, 4 czerwca 2013, ISBN 978-0-323-24065-9 [dostęp 2016-11-21]  (ang.).