Język gagauski
 |
Ten artykuł od 2016-04 zawiera treści, przy których brakuje odnośników do źródeł. |
| Obszar |
Mołdawia, Ukraina, Rumunia, Bułgaria, Grecja, Turcja, Rosja, Uzbekistan, Kazachstan | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba mówiących |
150 tys. | ||||||
| Pismo/alfabet | |||||||
| Klasyfikacja genetyczna | |||||||
| |||||||
| Status oficjalny | |||||||
| język urzędowy | Gagauzja (Mołdawia) | ||||||
| Organ regulujący | brak | ||||||
| Ethnologue | 5 rozwojowy↗ | ||||||
| Kody języka | |||||||
| ISO 639-1 | brak | ||||||
| ISO 639-2 | tut | ||||||
| ISO 639-3 | gag | ||||||
| IETF | gag | ||||||
| Glottolog | gaga1249 | ||||||
| Ethnologue | gag | ||||||
| GOST 7.75–97 | гаг 145 | ||||||
| WALS | gag | ||||||
| SIL | gag | ||||||
| W Wikipedii | |||||||
| |||||||
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu. | |||||||
Język gagauski (gag. gagauz dili) – język Gagauzów, ludu pochodzenia tureckiego, osiadłego w większości na terenie dzisiejszej południowej Mołdawii w Gagauzji (dziś terytorium przez nich zamieszkane jest wydzieloną administracyjnie autonomiczną jednostką państwa).
Należy do rodziny języków tureckich i zaliczany jest do grupy języków oguzyjskich. Początek nowożytnego piśmiennictwa w tym języku datuje się dopiero na rok 1810, kiedy w Wiedniu została wydana pierwsza książka po gagausku. Pierwsze gagauskie słowo drukowane na terenie Mołdawii ukazało się w 1907 roku. Był to przekład Starego Testamentu autorstwa gagauskiego duchownego prawosławnego Michaila Çakira, który wydał szereg innych książek o charakterze religijnym, a także stworzył pierwszy gagauski tytuł prasowy. Przełomem w historii języka gagauskiego był rok 1957, kiedy do jego zapisu zaczęto używać cyrylicy. W latach 1958–1961 język gagauski nauczany był w niektórych szkołach, wychodziły w nim gazety i używano go w radiofonii. Potem jednak zastąpiono go językiem rosyjskim.
Powrót języka do szkół i uznanie go za język oficjalny nastąpiło dopiero w 1989 roku na mocy ustawy o funkcjonowaniu języków używanych na terytorium Mołdawskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej z dnia 1 września 1989 roku. Mimo to językiem dominującym w mediach, urzędach i edukacji pozostał język rosyjski, przy czym na poziomie ponadpodstawowym nauczanie odbywa się wyłącznie w tym języku. W konsekwencji znajomość języka gagauskiego wśród Gagauzów systematycznie spada. Jest on używany niemal wyłącznie na prowincji. W miastach i większych osadach dominuje język rosyjski. Według badań przeprowadzonych w 2012 r. przez Państwowy Uniwersytet w Kiszyniowie na terenie Gagauzji 94% etnicznych Gagauzów deklarowało znajomość języka rosyjskiego, przy czym 48% z nich posługiwało się nim jako językiem ojczystym. Natomiast jedynie 44% Gagauzów deklarowało znajomość języka gagauskiego[1][2].
Po 1989 roku w Mołdawii drukowane są książki i wydawane gazety w języku gagauskim, takie jak „Saba Ałryzy” (Gwiazda Poranna), „Ana Sözü” (Ojczyste Słowo), „Gagauz Sesi” (Gagauski Głos).
Ważnym badaczem języka gagauskiego był Polak – profesor Tadeusz Kowalski (1889–1948), słynny turkolog Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Alfabety[edytuj | edytuj kod]
Cyrylica[edytuj | edytuj kod]
30 lipca 1957 r. dekretem Prezydium Rady Najwyższej Mołdawskiej SRR wprowadzono gagauski alfabet stworzony w oparciu o cyrylicę. Alfabet utworzono ze wszystkich liter grażdanki oraz dodatkowo z dwuznaków Аь аь, Оь оь, Уь уь. Afrykatę [dʒ] oznaczano niekonsekwentnie literą ж i dwuznakiem дж. Niedogodności związane z ręcznym zapisywaniem dwuznaków spowodowały zastąpienie ich w grudniu tego samego roku przez litery Ӓ ä, Ӧ ö, Ӱ ÿ. W 1968 r. do gagauskiego alfabetu dodano literę Ӂ ӂ. Po tych modyfikacjach alfabet składał się z 37 liter[3]:
| А а | Ӓӓ | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | Ӂ ӂ |
| З з | И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н | О о | Ӧ ӧ | П п |
| Р р | С с | Т т | У у | Ӱ ӱ | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш |
| Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Litery Ё ё, Щ щ, ъ, ь, Ю ю, Я я wykorzystywano tylko do zapisu zapożyczeń z języka rosyjskiego. Przed wprowadzeniem do alfabetu Ӂ ӂ, przy pomocy litery Ж ж oddawano dwa różne dźwięki — afrykaty [dʒ] w słowach gagauskich oraz [ʐ] w słowach rosyjskiego pochodzenia[4].
W 1958 r. zatwierdzono i wydano „Zasady ortografii języka gagauskiego” (ros. Правила орфографии гагаузского языка, autorzy: L.A. Pokrowskaja i D.N. Tanasogłu).
Pomimo wycofania cyrylicy z użytku w latach 90. XX wieku, w pierwszych dziesięcioleciach XXI wieku niektóre książki przeznaczone do użytku wiernych drukowano wciąż alfabetem cyrylickim.
Łacinka[edytuj | edytuj kod]
29 stycznia 1993 r. Rada Najwyższa Republiki Gagauskiej przyjęła uchwałę „O zastosowaniu alfabetu łacińskiego do zapisu języka gagauskiego”. 13 maja 1993 r. uchwała została przyjęta przez parlament Mołdawii[5]. Nowy alfabet składał się z następujących liter: A a, Ä ä, Ă ă, B b, C c, Ç ç, D d, E e, F f, G g, H h, I ı, İ i, J j, K k, L l, M m, N n, O o, Ö ö, P p, R r, S s, Ş ş, T t, Ţ ţ, U u, Ü ü, V v, Y y, Z z. Do celów zapisu wyrazów obcego pochodzenia oraz nazw własnych wprowadzono dodatkowe litery: Х х, W w, Q q, Â â, Ğ ğ[6]. W 1996 r. w alfabecie gagauskim wprowadzono zmiany: dodano literę Ê ê, а Ă ă stała się jedną z liter dodatkowych[7].
Współczesny alfabet gagauski ma następującą postać[5]:
| A a | Ä ä | B b | C c | Ç ç | D d | E e | Ê ê | F f | G g | H h |
| I ı | İ i | J j | K k | L l | M m | N n | O o | Ö ö | P p | R r |
| S s | Ş ş | T t | Ţ ţ | U u | Ü ü | V v | Y y | Z z |
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Nation profile - Gagauzia Gagauz Yeri. [dostęp 2023-05-17]. (ang.).
- ↑ Tomasz Kasprzak. Podziały etniczne i narodowościowe w Republice Mołdawskiej. Wpływ i znaczenie edukacji w dwóch odrębnych państwach – Gagauzji i Naddniestrzu. „Kultura – Społeczeństwo – Edukacja”. 1(7)/2015, s. 149–158. Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu.
- ↑ Orfografija gagauskogo jazyka. W: E. K. Kołca: Orfografii tiurkskich litieraturnych jazykow SSSR. Nauka, 1973, s. 91-102. (ros.).
- ↑ Pis´miennos´t gagauskogo jazyka. W: B. P. Tukan: Woprosy sowierszenstwowania alfabitow tiurkskich jazykow. Nauka, 1972, s. 59-65. (ros.).
- ↑ a b Czebotar P. A.: Prawiła orfografii i punktuacii gagauskogo jazyka. Kiszyniów: 2014, s. 72. ISBN 978-9975-66-410-3. (ros.).
- ↑ O pieriewodie gagauzskoj pis´miennosti na łatinskuju grafiku. Parlament Republiki Mołdawskiej, 1993-05-13. [dostęp 2018-06-25]. (ros.).
- ↑ O wniesienii izmienienij i dopołnienij w Postanowlenije Parłamienta o pieriewodie gagauzskoj pis´miennosti na łatinskuju grafiku. Parlament Republiki Mołdawii, 1996-04-24. [dostęp 2018-06-25]. (ros.).
| Symbole | |
|---|---|
| Szczegółowe artykuły | |
