Wielościan foremny

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Wielościan foremny a. bryła platońskawielościan, którego wszystkie ściany są przystającymi wielokątami foremnymi oraz wszystkie kąty wielościenne są równe[1].

Wielościany foremne są szczególnym przypadkiem wielościanów półforemnych (archimedesowskich), w których foremne ściany nie muszą być identyczne (tj. wzajemnie przystające).

Wielościany foremne w przestrzeni trójwymiarowej[edytuj | edytuj kod]

Istnieje pięć wielościanów foremnych (z dokładnością do podobieństwa):

Nazwa Nazwa grecka Grafika Ściana Liczba
ścian
Liczba
krawędzi
Liczba
wierzchołków
Kąt dwuścienny
czworościan tetraedr Czworościan foremny
trójkąt foremny
(równoboczny)
   4    6    4
sześcian heksaedr Sześcian
czworokąt foremny
(kwadrat)
   6    12    8
ośmiościan oktaedr Ośmiościan foremny
trójkąt foremny
(równoboczny)
   8    12    6
dwunastościan dodekaedr Dwunastościan foremny
pięciokąt foremny    12    30    20
dwudziestościan ikosaedr Dwudziestościan foremny
trójkąt foremny
(równoboczny)
   20    30    12

Dowody istnienia najwyżej pięciu wielościanów foremnych[edytuj | edytuj kod]

Pierwszy z dowodów opiera się na analizie łącznej liczby kątów wewnętrznych ścian zbiegających się przy dowolnym wierzchołku.

ściana kąt
wewnętrzny
ściany
liczba ścian
przy
wierzchołku
≥3
wielokrotność kąta
<360°
nazwa uwagi
trójkąt 60° 3 180° czworościan foremny
4 240° ośmiościan foremny
5 300° dwudziestościan foremny ostatni z tej serii, bo 6·60°≥360°
kwadrat 90° 3 270° sześcian jedyny z tej serii, bo 4·90°≥360°
pięciokąt 108° 3 324° dwunastościan foremny jedyny z tej serii, bo 4·108°≥360°
sześciokąt i następne ≥120° 3 ≥360° żaden z tej i następnych serii,
bo 3·120°≥360°

Drugi mniej elementarny dowód powołuje się na twierdzenie Eulera o wielościanach:

gdzie oznacza liczbę wierzchołków wielościanu, liczbę jego ścian, a liczbę krawędzi.

Ponieważ każda ściana jest n-kątem foremnym, a każda krawędź należy do dwóch ścian, mamy

Z kolei z każdego wierzchołka wychodzi krawędzi, z których każda łączy dwa wierzchołki, a zatem

Po wyznaczeniu z dwóch ostatnich zależności i

i po podstawieniu ich do wzoru Eulera dostaniemy

Przekształcając otrzymamy kolejno

oraz

Ponieważ oraz przez rozpatrzenie wszystkich przypadków otrzymuje się następujące możliwości:

nazwa
   1·1 3 3 czworościan foremny
   2·1 4 3 sześcian
   1·2 3 4 ośmiościan foremny
   1·3 3 5 dwudziestościan foremny
   3·1 5 3 dwunastościan foremny

Oczywiście znając można wyznaczyć korzystając ze wzoru Eulera i zależności oraz

Widać też dualność wielościanów przy wzajemnej zamianie i

Historia[edytuj | edytuj kod]

Wielościany foremne nazywane są także bryłami platońskimi, gdyż Platon jako pierwszy odnotował fakt istnienia ściśle określonej ich liczby. Do jego czasów znano jednak jedynie cztery z nich. Sam Platon, pisząc Timajosa, nie wspomina jeszcze o dwunastościanie. Ten ostatni został odkryty dopiero przez Teajtetosa[a] (ucznia Platona).

Bryły platońskie poruszały wyobraźnię wielu myślicieli i filozofów. Były też wykorzystywane przez nich w rozważaniach kosmologicznych.

W dialogu Timajos Platon pisał, że każdy żywioł można utożsamić z jedną z doskonałych brył (ogień – czworościan, ziemia – sześcian, powietrze – ośmiościan, woda – dwudziestościan). Po odkryciu dwunastościanu foremnego włączył go do swojego systemu jako symbol całego wszechświata[2].

Niemal 2 tysiące lat później, w XVII wieku Kepler użył wielościanów foremnych do swojego modelu kosmologicznego. Jeśli bowiem na sferze o promieniu orbity Merkurego opisać ośmiościan, a na nim opisać następną sferę, to jej promień odpowiadać będzie promieniowi orbity Wenus. Jeśli na tej drugiej sferze opisać dwudziestościan, a na nim kolejną trzecią sferę, to jej promień odpowiada promieniowi orbity Ziemi. I tak kolejno dla następnych wielościanów foremnych i planet: dwunastościan – Mars, czworościan – Jowisz, sześcian – Saturn[b]. Było to pierwsze z odkrytych przez Keplera praw ruchu planet, nie uznane wszakże za prawo natury w dzisiejszym rozumieniu nauki. Odkryta prawidłowość utwierdziła Keplera w głębokim przekonaniu, że Bóg jest matematykiem.

Wielokomórki foremne w przestrzeni n-wymiarowej[edytuj | edytuj kod]

foremna 5-komórka
foremna 8-komórka (oktachoron)
foremna 16-komórka
foremna 24-komórka
foremna 120-komórka
foremna 600-komórka

Pojęcie wielościanu foremnego można w naturalny sposób uogólnić definiując wielokomórkę foremną w dowolnej przestrzeni n-wymiarowej euklidesowej (oznaczanej ).

Dla n=4 udowodniono, że istnieje dokładnie 6 wielokomórek foremnych:

Nazwa Liczba ścian
trójwymiarowych
(brył foremnych)
Liczba ścian
dwuwymiarowych
(wielokątów
foremnych)
Liczba
krawędzi
Liczba
wierzchołków
Wielokomórka
dualna
foremna 5-komórka
(4-wymiarowy sympleks)
5 czworościanów 10 trójkątów 10 5 samodualna
foremna 8-komórka
(4-wymiarowy hipersześcian)
8 sześcianów 24 kwadratów 32 16 16-komórka
foremna 16-komórka 16 czworościanów 32 trójkątów 24 8 8-komórka
foremna 24-komórka 24 ośmiościanów 96 trójkątów 96 24 samodualna
foremna 120-komórka 120 dwunastościanów 720 pięciokątów 1200 600 600-komórka
foremna 600-komórka 600 czworościanów 1200 trójkątów 720 120 120-komórka

Dla dowolnego naturalnego udowodniono, że w przestrzeni istnieją dokładnie trzy wielokomórki foremne[3]:

Nazwa Liczba (n-1)-wymiarowych ścian Liczba k-wymiarowych ścian, 0≤kn-1 Wielokomórka
dualna
n-wymiarowy sympleks foremny (n-1)-wymiarowych sympleksów k-wymiarowych sympleksów samodualna
n-wymiarowy hipersześcian (n-1)-wymiarowych hipersześcianów k-wymiarowych hipersześcianów 2n-komórka
n-wymiarowa 2n-komórka foremna (n-1)-wymiarowych sympleksów k-wymiarowych sympleksów hipersześcian

Można też rozpatrywać przypadki „Wielokomórka” w przestrzeni 2-wymiarowej to wielokąt foremny; istnieje ich nieskończenie wiele, gdyż dla każdego istnieje -kąt foremny. Z kolei „wielokomórka” w przestrzeni 1-wymiarowej zawsze ma jeden i ten sam kształt – to odcinek i można go traktować jako „foremny”.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. Teajtet bardziej jest znany z odkrycia ułamków łańcuchowych.
  2. W czasach Keplera ostatnią znaną planetą był Saturn. Przyjmowane przez Keplera promienie orbit nie były zbyt dokładne.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. wielościan foremny, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-10-02].
  2. Matematyka dla humanistówMichał Szurek.
  3. Mathematical puzzles and diversionsMartin Gardner.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

  • Eric W. Weisstein, Platonic Solid, [w:] MathWorld [online], Wolfram Research (ang.). [dostęp 2023-06-18].