Przejdź do zawartości

Gwara poznańska

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Gwara poznańska
Obszar

Poznań, Wielkopolska

Liczba mówiących

brak dokładnych danych

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Pomnik Starego Marycha przy placu Wiosny Ludów w Poznaniu. W tle ulica Półwiejska
Przykłady kultywowania gwary poznańskiej na wlepkach
Protest przeciw ACTA wyrażony gwarą
Przykład użycia gwary poznańskiej w oznaczeniu sklepu spożywczego przy ulicy Fabrycznej na Wildzie
Śrem, plansze popularyzujące gwarę (kejter – pies)
Sieć sklepów o nazwie pochodzącej z gwary: Cho no tu

Gwara poznańskagwara języka polskiego charakterystyczna dla mieszkańców Poznania i części regionu Poznańskiego. Elementy tożsame z gwarą poznańską, będące w istocie zapożyczeniami z języka niemieckiego, można spotkać na ziemiach byłego zaboru pruskiego (w granicach po 1815 roku).

Cechy gwary

[edytuj | edytuj kod]

Charakterystyczne cechy wymowy w gwarze poznańskiej (charakterystyczne, poza ostatnim, dla jej formy literackiej oddającej stan z przełomu XIX i XX wieku; opisane w kontraście do standardowej polszczyzny):

  • charakterystyczne podwyższenie melodii, tzw. zaśpiew, zwykle na końcu zdania, z wydłużeniem ostatniej sylaby, np. do widzeniaa, gdzie a wymawiane jest wyraźnie wyżej
  • wtrącenie tej, czyli wołacza ty, jednak często występuje także jako zakończenie zdania, np. Tej, co ty robisz?, Przestań to robić, tej.
  • wymowa o jako kontynuanta dawnego a pochylonego, np.: kolejorz, chłopok
  • wymowa ó zamiast o, np.: cóś, doktór
  • prelabializacja: u̯o, u̯e, u̯y; w miejscu o lub ó, np.: u̯oko, u̯yn, mu̯ost. Może to spowodować bardzo silne zniekształcenie, zwłaszcza w połączeniu z pomieszaniem nagłosowego /w/ i /v/: pu̯et stołym, czy u̯odejdź u̯obuzie u̯od u̯okna, bo cię u̯obleje bez łeb u̯odom u̯od u̯ogórków
  • wymowa ły zamiast ło i łó, np.: łyszko
  • wymowa y zamiast emlyko, chlyb
  • wymowa yj lub ij zamiast końcówki -ej, np.: gorzyj, lepij
  • wymowa ej zamiast aj, np.: dej, trzymej
  • wymowa zamiast , np.: diaboł
  • wymowa u zamiast ół, lub łu, np.: na du, dugi, suchej
  • wymowa zamiast lub , np.: kupiuł, buł
  • wymowa końcówki -om zamiast , np.: jakom, pałkom
  • udźwięcznienia międzywyrazowe, czyli dźwięczna wymowa ostatniej spółgłoski w wyrazie, gdy wyraz następny zaczyna się od samogłoski lub spółgłoską l, ł, m, n, ń, r, np.: krug otfrunoł, schyłeg nocy, mozd Rocha (most Rocha)
  • wymowa dźwięczna w po głoskach bezdźwięcznych (brak wymowy kwas jako kfas)
  • miękka wymowa niektórych wyrazów typu: drzaźnić, dźwi, śpilka
  • zmiany pojedynczych spółgłosek w grupach spółgłoskowych np.: krzest, ślizgi, letki
  • stosunkowo liczne uproszczenia (najczęściej strz, trz i drż do szcz, cz i ) np.: czy (trzy), szczała, baży (bardziej), poedział (powiedział)
  • w niektórych wyrazach zamiana ń na j, np.: gnieźniejski
  • przyrostki zdrabniające -ik, -yszek, np.: wózik (wózek), kamyszek
  • zmiana rodzaju np.: por – pora, zapałka – zapałek, magiel – magla
  • zmiana końcówek w pewnych rzeczownikach:
    • niektóre rzeczowniki rodzaju żeńskiego zmieniają w bierniku końcówkę z na , np.: lekcją
    • mianownik liczby mnogiej wesoła (wesela), a w liczbie mnogiej dopełniacz tych wesół (tych wesel)
    • w odmianie przymiotnikowej form męskoosobowych zamiana końcówki -y na -i, np.: dobzi, dzici
    • w dopełniaczu liczby mnogiej końcówka -ów występuje również w rodzaju żeńskim np.: myszów, wsiów
    • zmiana miejscownika nazw niektórych krajów np.: do Prusiech, z Węgrzech, do Włoszech
    • końcówka narzędnika ujednolicana do -ami, np.: dzieciami, ludziami
    • celownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na -ewi, zamiast -owi, np.: wujewi
  • niestandardowy dobór niektórych zaimków np.: te słońce
  • zmiany w wymowie czasowników:
    • zmiany w formie niektórych bezokoliczników np.: ućknąć (uciec), stojeć (stać)
    • zmiany we wzorze odmiany np.: bierębieremybierą (biorę – bierzemy – biorą)
    • końcówka -imy zamiast -iśmy w czasownikach, np. widzielimy, bylimy, mielimy
    • końcówka -ym zamiast -em w czasownikach, np. widziołym, byłym, miołym (widziałem, byłem, miałem)
    • odmiana czasowników przez „żem” w czasie przeszłym, np. [ja] żem widział(widziałem), [ty] żeś widział (widziałeś), [ja] widziałżem (widziałem), [ty] widziałżeś (widziałeś)
    • zmiany w tworzeniu czasu przeszłego np.: szłem, poszłem
    • zmiany w tworzeniu imiesłowów biernych np.: ukradzone, zamiecone
  • zmienione formy przysłówków np.: skędy (skąd)
  • podwajanie niektórych przyimków: zez domu, wew domu
  • niemiecki wzór wymowy:
    • głoska s w zapożyczeniach wymawiana jako z, np.: senzacja, uniwerzytet
    • niemiecka wymowa sąsiadujących samogłosek eu i ea, np.: Ojropa, idejał
    • obok licznych niemieckich zapożyczeń np.: kista (skrzynia niem. Kiste) pojawiają się kalki, czyli dosłowne tłumaczenia np. szkolnica (uczennica, niem. Schülerin) czasem nawet całych zdań np.: on jest 20 lat stary (on ma 20 lat, niem. er ist 20 Jahre alt), to mi się dobrze/źle podoba (to mi się podoba/nie podoba, niem. das gefällt mir gut/schlecht)
    • obecnie już rzadszy niemiecki szyk zdania np.: maszyna do chleba krajania (maszyna do krojenia chleba), to jest ale źle (niem. das ist aber schlecht)
  • nie należące do kanonu literackiego gwary, lecz po II wojnie światowej typowe i bardzo rozpowszechnione w gwarze poznańskiej jest dodawanie we wszelkiego rodzaju wypowiedziach słowa nie, nawet w zdaniach twierdzących, – np. zdanie Ładna jest ta dziewczyna, nie? nie jest wcale ani pytające, ani zaprzeczające.

Leksyka

[edytuj | edytuj kod]

Odrębności leksykalne Poznania mają wiele źródeł; do głównych należą nierównomierne wycofywanie się słownictwa archaicznego na skutek rozbiorów Polski; znaczne wpływy języka niemieckiego w zaborze pruskim; przenikanie wpływów gwar ludowych do języka miejskiego (w przypadku Poznania przede wszystkim gwar ludowych Wielkopolski) razem z napływem ludności wiejskiej do miast; wreszcie kształtowanie się osobnego od ludowo-wielkopolskiego słownictwa w społeczno-kulturowych warunkach miasta, typowego dla gwary miejskiej.

Dlatego też nie wszystkie odrębności leksykalne Poznania typowe są wyłącznie dla niego, wiele z nich typowe jest dla całego zaboru pruskiego, z drugiej zaś strony wiele z nich ma charakter północnopolski (podobieństwa z dialektem mazowieckim) czy zachodniopolski, silne są też związki z dialektem małopolskim (zwłaszcza fonetyczne). Wśród słownictwa typowego dla Poznania można więc wyróżnić archaizmy, dialektyzmy, germanizmy i słownictwo miejskie. Pośród nich największe znaczenie mają dialektyzmy – klasyfikacja jednostek leksykalnych nie jest przy tym jednoznaczna, tak. np. archaizmy względem nieregionalnego języka ogólnego stanowić mogą jednocześnie bieżące słownictwo gwar wielkopolskich lub germanizmy.

Dialektyzmy, o największym udziale (ok. 40% typowego i odrębnego od ogólnopolskiego słownictwa Poznania) stanowić mogą leksykę przejętą z gwar wielkopolskich, ale nie tylko, znaczna ich część typowa jest bowiem również dla innych dialektów i gwar języka polskiego, głównie Kujaw i Krajny (przez wiodące klasyfikacje także określane jako gwary dialektu wielkopolskiego) oraz innych gwar i dialektów polskich. Słownictwo przejęte z gwar wielkopolskich i dialektu wielkopolskiego w ogólności określić można jako słownictwo wąskoterytorialne, zaś słownictwo typowe także dla innych dialektów jako szerokoterytorialne.

Wśród leksyki wąskoterytorialnej (przez co rozumie się tu słownictwo typowe wyłącznie dla gwar Wielkopolski w sensie wąskim) wyróżnić można np.: bręczeć (marudzić, zrzędzić), bździągwa, churchlać, cyrać, klejdry, knajder, koperytko, labija, leloszek, obrzym, pany, ogigle, opękać, petronelka, ryfa, rzęchy, szczapić, szkieber, szudrać się, szuszwol, szwagrocha, ukrychnąć, unorać, wknaić się, wyćpić/wyćpnąć, wypiglać się, zgrupić się, żgak. Prócz gwar wielkopolskich w sensie wąskim także dla gwar Kujaw i Krajny charakterystyczne są np.: chabas, fleja, głabnąć, przesmradzać, rupotać, zgęziały.

Dla gwar Pomorza i regionów sąsiadujących charakterystyczne są także: bachandryje, boba, brawęda, chaps, kramować, lujnąć, luntrus, miągwa, muk, statory, wąsiona, westfalka. Dla Śląska – biber, giglać, kalafa, klekoty, knajtek, land, modre, przepękać, smary, tuleja. Dla Małopolski – angryst, bojączka, glajda, hycać, makiełki, nadrach, nicpoty, obachutać, papcie, puczyć się, purtać, ryska, wykosierować. Dla Mazowsza i w pewnej mierze gwar Suwalszczyzny i Podlasia – chorobny, chrympać, odtrzasnąć się, przebrać, resztówki, szmaja, taradeja. Dla wielu gwar terytorialnych Polski – czępać/cząpać, ćmok, chichrać się, glapa, leżanka, nyny, ohajtnąć się, paradzić się, psiona, tabula.

Drugą co do znaczenia (ok. 30%) grupą są archaizmy, wyrazowe (forma i znaczenie zanikły w języku ogólnym – w tym zapożyczenia) i semantyczne (forma obecna w języku ogólnym, ale przy zmienionym znaczeniu). Wśród archaizmów wyrazowych wyróżnić można np.: deczka i deka, grajcarek, jaczka, jadaczka, kabatek, kejter, knyp, korbol, kopystka, macoszka, mączkować, mrzygłód, nieusłuchany, skopowina, szablak, szpotawy, sztyftować się, tąpać, westka, węborek, womitować. Wśród archaizmów semantycznych – ból (rana, wrzód), gapa (wrona), góra (strych), haczyk (pogrzebacz), mączka (krochmal), miałki (płytki), sklep (piwnica), skład (sklep), trafić (spotkać), wykład (wydatek).

Germanizmy stanowią ok. 30% słownictwa, przy czym podane tu przykłady uwzględnią prócz germanizmów właściwych także kalki słowotwórcze, frazeologiczne i semantyczne. Germanizmy właściwe to wyrazy, w których formę przejęto z języka niemieckiego razem ze znaczeniem, jak ajnfach, ajntop(f), bachać się, badejki, bauer, blubrać, bryle, dracheta, durch, dyngs, eka, frechowny, fyrtel, glaca, kipa, kista, laczki, lajsnąć sobie, lofer, lumpy, pana, plindz/plendz, przyzolić, racha, rajzefiber, redyska, rodle, rojber, rozkwirlać, sosyska, sportka/szportka, szneka, sznupa, sznytloch, sztender, sztrykować, szwaja, szwamka, tonkać, zicherhajtka. Kalki słowotwórcze to wyrazy o zachowanej niemieckiej strukturze słowotwórczej, w których jednak morfemy niemieckie zastąpione zostały polskimi: obkład, odkluczyć, przepisać się, tudotąd, zakluczyć. Podobnie kalki frazeologiczne to frazeologizmy o strukturze niemieckiej, ale polskich lub mieszanych co do pochodzenia słowach: być na fleku (być w pełni sił), dostać kupić (móc kupić), mieć ambę (mieć głupie pomysły), mieć sztycha (być nadpsutym – o mięsie), przyjść komuś głupio, przygadać, dociąć komuś, robić komuś hałas (robić komuś awanturę), spuścić się na kogoś (polegać na kimś). Kalki semantyczne to wyrazy, w których zapożyczone z języka niemieckiego zostało jedynie znaczenie: kij (piętro), pojedynczy (prosty, zwyczajny), przypominać się (odbijać się), skrzydło (fortepian).

Niewielką część słownictwa tworzy natomiast słownictwo typowo miejskie, o charakterze neologizmów. Do neologizmów miejskich Poznania należą np.: bimba (tramwaj), deska (długi blok mieszkalny), pestka (Poznański Szybki Tramwaj), okrąglak (w odniesieniu do domu towarowego o okrągłym kształcie).

Stan badań i zagadnienia lokalności językowej

[edytuj | edytuj kod]

Badania nad odrębnością językową miast, także Poznania, podjęte zostały w językoznawstwie polskim w okresie XX-lecia międzywojennego. Odrębności te były wtedy rozpatrywane często w kategoriach tzw. błędów językowych. Wyniki tych badań przedstawiali w formie artykułów Antoni Danysz (Odrębności słownikarskie kulturalnego języka polskiego w Wielkopolsce w stosunku do kulturalnego języka w Galicyi), Kazimierz Nitsch (Odrębności słownikowe Poznania, Krakowa i Warszawy), J. Biliński (Błędy językowe), E. Klich, P. Ciuła i W. Czarnecki (Przyczynki do gwary uczniowskiej w Poznaniu i Trzemesznie), A. Szyperski (Błędy językowe w Wielkopolsce; Mowa zapomniana. O archaizmach w Wielkopolsce), A. Tomaszewski (Błędy językowe uczniów szkół poznańskich; Mowa ludu wielkopolskiego).

Gwarę badała prof. Monika Gruchmanowa, która opublikowała kilka książek, w tym słownik.

Gwarę poznańską propagowały słuchowiska z cyklu:

Ponadto poznański dom kultury Jubilat od lat 80. organizuje coroczny amatorski konkurs gwary Godejcie po naszymu, w którym niemałe sukcesy odnosi nawet młodzież licealna. W 2015 Juliusz Kubel przełożył na gwarę poznańską Małego Księcia, nadając mu tytuł Książę Szaranek[1]

Poznański raper Peja (Ryszard Andrzejewski) w swoich tekstach także używa wiele elementów gwary poznańskiej, np. „winkiel”. Sam pseudonim artystyczny Andrzejewskiego oznacza „wesz”. Paluch (poznański raper) często używa w swoich utworach słowa „Tej”. Również poznański zespół rapowy Aifam używa wiele elementów gwary poznańskiej, np. „Wuchta wiary”, „szczon”.

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Kamila Placko-Wozińska, Mały Książę, choć mały jest wielki, w: Głos Wielkopolski, 15.1.2016, s. 22.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Monika Gruchmanowa, Małgorzata Witaszek-Samborska, Małgorzata Żak-Święcicka: Mowa mieszkańców Poznania. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1987. ISBN 83-210-0527-6.
  • Monika Gruchmanowa, Bogdan Walczak: Słownik gwary miejskiej Poznania. PWN, 1997.
  • Monika Gruchmanowa: Polszczyzna Poznania po odzyskaniu niepodległości a obecnie. UAM, 1995.
  • Zenon Sobierajski: Teksty gwarowe ze środkowej Wielkopolski. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 1995.
  • Waldemar Wierzba: Słownik gwary poznańskiej. Z naszego na polski z polskiego na nasze. Albus, 2009.
  • Waldemar Wierzba: Kieszonkowy słownik gwary poznańskiej. Albus, 2011.

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]