Język tybetański
| བོད་སྐད་ bod-skad | |
| Obszar | Tybet, Bhutan, Kaszmir |
| Liczba mówiących | ok. 6,5 miliona |
| Klasyfikacja genetyczna | Chińsko-tybetańska • Języki tybetańskie ••Języki tybeto-birmańskie •••Język tybetański |
| Pismo | tybetańskie |
| Status oficjalny | |
| język urzędowy | Tybet, Bhutan |
| Regulowany przez | brak oficjalnej regulacji |
| Kody języka | |
| ISO 639-1 | bo |
| ISO 639-2 | tib |
| SIL | BOD |
| W Wikipedii | |
| Zobacz też: język, języki świata |
|
 |
|
 |
|
Język tybetański (tyb. བོད་སྐད།, Wylie: bod-skad, ZWPY: Pögä) to język z gałęzi tybeto-birmańskiej rodziny języków sino-tybetańskich. Jest językiem ojczystym Tybetańczyków. Używany w Tybecie, Syczuanie, Qinghai (regiony w granicach obecnej Chińskiej Republiki Ludowej) oraz w Bhutanie, Indiach, Nepalu, a także w diasporze Tybetańczyków rozproszonych m.in. w Norwegii, Szwajcarii, Republice Chińskiej i USA. Posługuje się nim ok. 6,5 mln ludzi.
Wyróżnia się 9 grup dialektów, czasami wzajemnie niezrozumiałych. Z tego względu niektórzy językoznawcy traktują język tybetański jako tzw. makrojęzyk, na który składa się ponad 50 spokrewnionych języków[1]. Klasyczny język tybetański oraz współczesny język literacki powstały w oparciu o centralne dialekty Lhasy; najstarsze zabytki piśmiennictwa w tym języku pochodzą z VII wieku.
Jest językiem aglutynacyjnym. Szyk zdania: SOV.
Spis treści
Alfabet[edytuj | edytuj kod]
| ཀ ka (bez wydechu) | ཁ ka (z wydechem) | ག ka (gardłowe niskie) | ང n(g)a (nosowe) |
| ཅ cia (bez wydechu) | ཆ cia (z wydechem) | ཇ cia (gardłowe niskie)} | ཉ nia (nosowe) |
| ཏ ta (bez wydechu) | ཐ ta (z wydechem) | ད ta (gardłowe niskie) | ན na (nosowe) |
| པ pa (bez wydechu) | ཕ pa (z wydechem) | བ pa (gardłowe niskie) | མ ma (nosowe) |
| ཙ ca (bez wydechu) | ཚ ca (z wydechem) | ཛ ca (gardłowe niskie) | ཝ wa (nosowe) |
| ཞ sia (niskie) | ཟ sa (niskie) | འ a (niskie) | ཡ ja (niskie) |
| ར ra (niskie) | ལ la (niskie) | ཤ sia (wysokie) | ས sa (wysokie) |
| ཧ ha (wysokie) | ཨ a (wysokie) |
Wymowę w nawiasach opisano ze względu na brzmienia bez użycia wydechu, z użyciem wydechu, niskich tonów (tzw. z gardła), brzmień tzw. nosowych. Występują cztery znaki samogłoskowe zmieniające końcówki sylab "a" na "i", "e", "o" i "u". Sylaby ka, cia, ta, pa, ca alfabetu ulegają czasami udźwięcznieniu na ga, dzia, da, ba, dza. Zmiany brzmień i tonów zależne są od konfiguracji sylaby rdzennej nadpisanej lub podpisanej oraz od tego, jakie sylaby znajdują się przed i po sylabie rdzennej (tzw. prefiksy i suffiksy). Sylaby "łącznie" wtedy ulegają udźwięcznieniu (np. "pa" na "ba"), zmianie brzmienia (np. "pa" na "ła"), zmianie tonacji (np. na wysokie), zanikowi brzmienia (np. drugie suffiksy pisze się w celach gramatycznych) lub wymowie końcówek z "a" na "ä", z "o" na "ö" i z "u" na "ü" (tzw. umlauty jak w języku niemieckim). Istnieją również inaczej wyglądające sylaby do zapisu dźwięków obcojęzycznych, np. z sanskrytu. W języku tybetańskim nie wymawia się dźwięku "z" a najbliższym jego odpowiednikiem jest dźwięk "dz".
Przykład transkrypcji polskiej zapisu tybetańskiego słowa tybetańskiego: język tybetański - ཀུན་ཏུ་བཟང་པོ; zapis w Wylie - kun tu bzang po; transkrypcja polska - küntusan(g)po czyli praktycznie küntusanpo; gdzie kombinacja "kün" (ཀུན) tworzy umlaut z "ku" (ཀུ) i san (བཟང) ma nosowe "n(g)a" (ང) z końcówką "g" ledwo wyczuwalną. Küntusan(g)po jest tybetańską nazwą terminu Samantabhadra.
Przykład transkrypcji polskiej zapisu tybetańskiego słowa polskiego dla imienia Zuzanna (z użyciem znaku do zapisu dźwięków obcojęzycznych): język tybetański - རྫུ་རྫཎ་ན; zapis w Wylie - rdzu rdzaN na; transkrypcja polska - dzudzanna; gdzie należy użyć kombinacji (རྫཎ) brzmiącej po polsku "dzan" zakończonej znakiem zapisu dźwięku obcojęzycznego (ཎ; Wylie. Na) z zastosowaniem jakieś znaku tybetańskiego dla najbliższego odpowiednika polskiego dźwięku "za" tzn. "dza" (རྫ). Warto przy tym zauważyć, że nie można użyć po prostu tybetańskich znaków (རྫུ་རྫན་ན; Wylie. rdzu rdzan na), gdyż zamiast dźwięku w transkrypcji polskiej "dzudzanna" wymawia się je z umlautem jako "dzudzänna".
Historia badań nad językiem[edytuj | edytuj kod]
Pionierem tybetologii i autorem pierwszych prac na temat języka tybetańskiego był węgierski badacz i podróżnik Aleksander Csoma de Körös. W poszukiwaniu praojczyzny Węgrów wyruszył pieszo w 1819 r. w podróż na wschód, która zawiodła go w Himalaje do kraju Ladakh. Tam spędził w klasztorach siedem lat, studiując język, religię, pisma i obrzędy buddyzmu tybetańskiego. W 1834 r. ukazał się drukiem w Kalkucie jego słownik tybetańsko-angielski, a następnie gramatyka języka tybetańskiego.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- Transliteracja Wyliego
- Pismo tybetańskie
- Język dzongkha
- Język ladakhi
- Język szerpa
- Języki tybetańskie
- Język amdo
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Alfabet i słowniczek tybetańsko-polski
- Alfabet tybetański
- Nauka języka tybetańskiego
- Gramatyka i rozmówki tybetańskie
- Nauka języka tybetańskiego w TH Acala
- Translatory Angielsko-Tybetańskie online
- Przewodnik po wymowie języka tybetańskiego
- Fonty ttf kilku stylów pisma języka tybetańskiego
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Bareja-Starzyńska A., Mejor M.: Klasyczny język tybetański, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2002, ISBN 83-88938-13-4
- Tournadre N., Dorje S.: Manual of Standard Tibetan, Snow Lion Publications 2003, ISBN 1-55939-189-8
- Tsering S.: Tibetan Phrasebook, Lonely Planet Publications 2002, ISBN 1-74059-233-6
|
||||||||
