Język tybetański

བོད་སྐད་ bod-skad
Obszar	Tybet, Bhutan, Kaszmir
Liczba mówiących	ok. 6,5 miliona
Klasyfikacja genetyczna	Chińsko-tybetańska • Języki tybetańskie ••Języki tybeto-birmańskie •••Język tybetański
Pismo	tybetańskie
Status oficjalny
język urzędowy	Tybet, Bhutan
Regulowany przez	brak oficjalnej regulacji
Kody języka
ISO 639-1	bo
ISO 639-2	tib
SIL	BOD
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku tybetańskim
W Wikisłowniku: Słownik języka tybetańskiego

Słownik {{{z języka}}}-polski, polsko- online

Język tybetański (tyb. བོད་སྐད།, Wylie: bod-skad, ZWPY: Pögä) to język z gałęzi tybeto-birmańskiej rodziny języków sino-tybetańskich. Jest językiem ojczystym Tybetańczyków. Używany w Tybecie, Syczuanie, Qinghai (regiony w granicach obecnej Chińskiej Republiki Ludowej) oraz w Bhutanie, Indiach, Nepalu, a także w diasporze Tybetańczyków rozproszonych m.in. w Norwegii, Szwajcarii, Republice Chińskiej i USA. Posługuje się nim ok. 6,5 mln ludzi.

Wyróżnia się 9 grup dialektów, czasami wzajemnie niezrozumiałych. Z tego względu niektórzy językoznawcy traktują język tybetański jako tzw. makrojęzyk, na który składa się ponad 50 spokrewnionych języków. Klasyczny język tybetański oraz współczesny język literacki powstały w oparciu o centralne dialekty Lhasy; najstarsze zabytki piśmiennictwa w tym języku pochodzą z VII wieku.

Jest językiem aglutynacyjnym. Szyk zdania: SOV.

Alfabet

ཀ ka (bez wydechu)	ཁ ka (z wydechem)	ག ka (gardłowe niskie)	ང n(g)a (nosowe)
ཅ cia (bez wydechu)	ཆ cia (z wydechem)	ཇ cia (gardłowe niskie)}	ཉ nia (nosowe)
ཏ ta (bez wydechu)	ཐ ta (z wydechem)	ད ta (gardłowe niskie)	ན na (nosowe)
པ pa (bez wydechu)	ཕ pa (z wydechem)	བ pa (gardłowe niskie)	མ ma (nosowe)
ཙ ca (bez wydechu)	ཚ ca (z wydechem)	ཛ ca (gardłowe niskie)	ཝ wa (nosowe)
ཞ sia (niskie)	ཟ sa (niskie)	འ a (niskie)	ཡ ja (niskie)
ར ra (niskie)	ལ la (niskie)	ཤ sia (wysokie)	ས sa (wysokie)
ཧ ha (wysokie)	ཨ a (wysokie)

Wymowę w nawiasach opisano ze względu na brzmienia bez użycia wydechu, z użyciem wydechu, niskich tonów (tzw. z gardła), brzmień tzw. nosowych. Występują cztery znaki samogłoskowe zmieniające końcówki sylab "a" na "i", "e", "o" i "u". Sylaby ka, cia, ta, pa, ca alfabetu ulegają czasami udźwięcznieniu na ga, dzia, da, ba, dza. Zmiany brzmień i tonów zależne są od konfiguracji sylaby rdzennej nadpisanej lub podpisanej oraz od tego, jakie sylaby znajdują się przed i po sylabie rdzennej (tzw. prefiksy i suffiksy). Sylaby "łącznie" wtedy ulegają udźwięcznieniu (np. "pa" na "ba"), zmianie brzmienia (np. "pa" na "ła"), zmianie tonacji (np. na wysokie), zanikowi brzmienia (np. niektóre prefiksy oraz drugie suffiksy, które pisze się w celach gramatycznych) lub wymowie końcówek z "a" na "ä", z "o" na "ö" i z "u" na "ü" (tzw. umlauty jak w języku niemieckim). Istnieją również inaczej wyglądające sylaby do zapisu dźwięków obcojęzycznych, np. z sanskrytu. W języku tybetańskim nie wymawia się dźwięku "z" a najbliższym jego odpowiednikiem jest dźwięk "dz".

Przykład transkrypcji polskiej zapisu tybetańskiego słowa tybetańskiego: język tybetański - ཀུན་ཏུ་བཟང་པོ; zapis w Wylie - kun tu bzang po; transkrypcja polska - "küntusan(g)po"; gdzie kombinacja "kün" (ཀུན) tworzy umlaut z "ku" (ཀུ) i san(g) (བཟང) ma nosowe "n(g)a" (ང) z końcówką "g" ledwo wyczuwalną. "Küntusan(g)po" jest tybetańską nazwą terminu Samantabhadra. Warto zaznaczyć, że istnieją rzadkie wyjątki, kiedy niewymawialne prefiksy generują dodatkowy dźwięk przed wymawialnymi znakami. Przykładem jest tybetańskie imię བློ་བཟང (transliteracja Wyliego: blo bzang) - "losan(g)"; które ma te same znaki co w "küntusan(g)po", ale pomimo tego może być ono wymawiane również jako "lopsan(g)", gdzie generowany jest dodatkowy dźwięk "p" przed "san(g)" (བཟང).

Przykład transkrypcji polskiej zapisu tybetańskiego słowa polskiego dla imienia Zuzanna (z użyciem znaku do zapisu dźwięków obcojęzycznych): język tybetański - རྫུ་རྫཎ་ན; zapis w Wylie - rdzu rdzaN na; transkrypcja polska - "dzudzanna"; gdzie należy użyć kombinacji (རྫཎ) brzmiącej po polsku "dzan" zakończonej znakiem zapisu dźwięku obcojęzycznego (ཎ; Wylie. Na) z zastosowaniem jakieś znaku tybetańskiego dla najbliższego odpowiednika polskiego dźwięku "za" tzn. "dza" (རྫ). Warto przy tym zauważyć, że nie można użyć po prostu tybetańskich znaków (རྫུ་རྫན་ན; Wylie. rdzu rdzan na), gdyż zamiast dźwięku w transkrypcji polskiej "dzudzanna" wymawia się je z umlautem jako "dzudzänna".

Historia badań nad językiem

Pionierem tybetologii i autorem pierwszych prac na temat języka tybetańskiego był węgierski badacz i podróżnik Aleksander Csoma de Körös. W poszukiwaniu praojczyzny Węgrów wyruszył pieszo w 1819 r. w podróż na wschód, która zawiodła go w Himalaje do kraju Ladakh. Tam spędził w klasztorach siedem lat, studiując język, religię, pisma i obrzędy buddyzmu tybetańskiego. W 1834 r. ukazał się drukiem w Kalkucie jego słownik tybetańsko-angielski, a następnie gramatyka języka tybetańskiego.

Zobacz też

• Transliteracja Wyliego
• Pismo tybetańskie
• Język dzongkha
• Język ladakhi
• Język szerpa
• Języki tybetańskie
• Język amdo

Mantra "Om mani padme hum" w alfabecie tybetańskim z użyciem znaków do zapisu dźwięków obcojęzycznych

Linki zewnętrzne

• Alfabet i słowniczek tybetańsko-polski
• Alfabet tybetański
• Nauka języka tybetańskiego
• Gramatyka i rozmówki tybetańskie
• Nauka języka tybetańskiego w TH Acala
• Translatory Angielsko-Tybetańskie online
• Przewodnik po wymowie języka tybetańskiego
• Fonty ttf kilku stylów pisma języka tybetańskiego

Bibliografia

• Bareja-Starzyńska A., Mejor M.: Klasyczny język tybetański, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2002, ISBN 83-88938-13-4
• Tournadre N., Dorje S.: Manual of Standard Tibetan, Snow Lion Publications 2003, ISBN 1-55939-189-8
• Tsering S.: Tibetan Phrasebook, Lonely Planet Publications 2002, ISBN 1-74059-233-6