Język tybetański

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Skocz do: nawigacja, szukaj
ལྷ་སའི་སྐད
bod skad
Obszar Tybet, Bhutan, Kaszmir
Liczba mówiących ok. 6,5 miliona
Klasyfikacja genetyczna Chińsko-tybetańska
• Języki tybetańskie
••Języki tybeto-birmańskie
•••Język tybetański
Pismo/alfabet tybetańskie
Status oficjalny
język urzędowy Tybet, Bhutan
Regulowany przez brak oficjalnej regulacji
Kody języka
ISO 639-1 bo
ISO 639-2 bod/tib
SIL BOD
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku tybetańskim
Słownik języka tybetańskiego
w Wikisłowniku
Słownik {{{z języka}}}-polski, polsko- online

Język tybetański (tyb. བོད་སྐད།, Wylie: bod-skad, ZWPY: Pögä) – język z gałęzi tybeto-birmańskiej rodziny języków sino-tybetańskich. Jest językiem ojczystym Tybetańczyków. Używany w Tybecie, Syczuanie, Qinghai (regiony w granicach obecnej Chińskiej Republiki Ludowej) oraz w Bhutanie, Indiach, Nepalu, a także w diasporze Tybetańczyków rozproszonych m.in. w Norwegii, Szwajcarii, Republice Chińskiej i USA. Posługuje się nim ok. 6,5 mln ludzi.

Wyróżnia się 9 grup dialektów, czasami wzajemnie niezrozumiałych. Z tego względu niektórzy językoznawcy traktują język tybetański jako tzw. makrojęzyk, na który składa się ponad 50 spokrewnionych języków[1]. Klasyczny język tybetański oraz współczesny język literacki powstały w oparciu o centralne dialekty Lhasy; najstarsze zabytki piśmiennictwa w tym języku pochodzą z VII wieku.

Jest językiem aglutynacyjnym. Szyk zdania: SOV.

Fonetyka[2][edytuj | edytuj kod]

Dwuwargowe Zębowe Dziąsłowe Cerebralne Przedniopodniebienne Podniebienne Wargowo-
miękkopodniebienne		 Miękkopodniebienne Krtaniowe
Spółgłoski zwarto-wybuchowe p pʰ [mb][a] t tʰ [nd][a] ʈ ʈʰ [ɳɖ][a] c cʰ [ɲɟ][a] k kʰ [ŋg][a] ʔ
Spółgłoski zwarto-szczelinowe t͡s t͡sʰ [nd͡z][a] t͡ɕ t͡ɕʰ [nd͡ʑ][a]
Spółgłoski szczelinowe s ʂ ɕ h ɦ
Spółgłoski boczno-półotwarte l
Spółgłoski boczno-szczelinowe ɫ
Spółgłoski drżące r
Spółgłoski nosowe m n ɲ ŋ
Półsamogłoski j w
  1. ↑ a b c d e f g Głoska w nawiasie kwadratowym jest wariantem fonemu występującym w pozycji po nagłosowych མ i འ.

Alfabet[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Pismo tybetańskie.
 Ten artykuł należy dopracować:
od 2014-05 → usunąć/zweryfikować prawdopodobną twórczość własną,
opis wymowy nie zawiera odniesienia do literatury, dlatego też przykład transkrypcji polskiego imienia to najprawdopodobniej twórczość własna.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Ten artykuł od 2014-05 wymaga zweryfikowania podanych informacji.
Należy podać (wiarygodne) źródła, najlepiej w formie dokładnych przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
ཀ ka (bez wydechu) ཁ ka (z wydechem) ག ka (gardłowe niskie) ང n(g)a (nosowe)
ཅ cia (bez wydechu) ཆ cia (z wydechem) ཇ cia (gardłowe niskie)} ཉ nia (nosowe)
ཏ ta (bez wydechu) ཐ ta (z wydechem) ད ta (gardłowe niskie) ན na (nosowe)
པ pa (bez wydechu) ཕ pa (z wydechem) བ pa (gardłowe niskie) མ ma (nosowe)
ཙ ca (bez wydechu) ཚ ca (z wydechem) ཛ ca (gardłowe niskie) ཝ wa (nosowe)
ཞ sia (niskie) ཟ sa (niskie) འ a (niskie) ཡ ja (niskie)
ར ra (niskie) ལ la (niskie) ཤ sia (wysokie) ས sa (wysokie)
ཧ ha (wysokie) ཨ a (wysokie)

Wymowę w nawiasach opisano ze względu na brzmienia bez użycia wydechu, z użyciem wydechu, niskich tonów (tzw. z gardła), brzmień tzw. nosowych. Występują cztery znaki samogłoskowe zmieniające końcówki sylab "a" na "i", "e", "o" i "u". Sylaby ka, cia, ta, pa, ca alfabetu ulegają czasami udźwięcznieniu na ga, dzia, da, ba, dza. Zmiany brzmień i tonów zależne są od konfiguracji sylaby rdzennej nadpisanej lub podpisanej oraz od tego, jakie sylaby znajdują się przed i po sylabie rdzennej (tzw. prefiksy i suffiksy). Sylaby "łącznie" wtedy ulegają udźwięcznieniu (np. "pa" na "ba"), zmianie brzmienia (np. "pa" na "ła"), zmianie tonacji (np. na wysokie), zanikowi brzmienia (np. niektóre prefiksy oraz drugie suffiksy, które pisze się w celach gramatycznych) lub wymowie końcówek z "a" na "ä", z "o" na "ö" i z "u" na "ü" (tzw. umlauty jak w języku niemieckim). Istnieją również inaczej wyglądające sylaby do zapisu dźwięków obcojęzycznych, np. z sanskrytu. W języku tybetańskim nie wymawia się dźwięku "z" a najbliższym jego odpowiednikiem może być dźwięk "dz".

Przykład transkrypcji polskiej zapisu tybetańskiego słowa tybetańskiego: język tybetański – ཀུན་ཏུ་བཟང་པོ; zapis w Wylie – kun tu bzang po; transkrypcja polska – "küntusan(g)po"; gdzie kombinacja "kün" (ཀུན) tworzy umlaut z "ku" (ཀུ) i san(g) (བཟང) ma nosowe "n(g)a" (ང) z końcówką "g" ledwo wyczuwalną. "Küntusan(g)po" jest tybetańską nazwą terminu Samantabhadra. Warto zaznaczyć, że istnieją rzadkie wyjątki, kiedy niewymawialne prefiksy generują dodatkowy dźwięk przed wymawialnymi znakami. Przykładem jest tybetańskie imię བློ་བཟང (transliteracja Wyliego: blo bzang) – "losan(g)"; które ma te same znaki co w "küntusan(g)po", ale pomimo tego może być ono wymawiane również jako "lopsan(g)", gdzie generowany jest dodatkowy dźwięk "p" przed "san(g)" (བཟང)[3].

Przykład transkrypcji polskiej zapisu tybetańskiego słowa polskiego dla imienia Zuzanna (z użyciem znaku do zapisu dźwięków obcojęzycznych): język tybetański – རྫུ་རྫཎ་ན; zapis w Wylie – rdzu rdzaN na; transkrypcja polska – "dzudzanna"; gdzie należy użyć kombinacji (རྫཎ) brzmiącej po polsku "dzan" zakończonej znakiem zapisu dźwięku obcojęzycznego (ཎ; Wylie. Na) z zastosowaniem jakieś znaku tybetańskiego dla najbliższego odpowiednika polskiego dźwięku "za" tzn. "dza" (རྫ). Warto przy tym zauważyć, że nie można użyć po prostu tybetańskich znaków (རྫུ་རྫན་ན; Wylie. rdzu rdzan na), gdyż zamiast dźwięku w transkrypcji polskiej "dzudzanna" wymawia się je z umlautem jako "dzudzänna".

Mantra "Om mani padme hum" w alfabecie tybetańskim z użyciem znaków do zapisu dźwięków obcojęzycznych

Historia badań nad językiem[edytuj | edytuj kod]

Pionierem tybetologii i autorem pierwszych prac na temat języka tybetańskiego był węgierski badacz i podróżnik Aleksander Csoma de Körös. W poszukiwaniu praojczyzny Węgrów wyruszył pieszo w 1819 r. w podróż na wschód, która zawiodła go w Himalaje do kraju Ladakh. Tam spędził w klasztorach siedem lat, studiując język, religię, pisma i obrzędy buddyzmu tybetańskiego. W 1834 r. ukazał się drukiem w Kalkucie jego słownik tybetańsko-angielski, a następnie gramatyka języka tybetańskiego.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Ethnologue report for Tibetan
  2. ↑ Michael Hahn: Podręcznik do nauki klasycznego języka tybetańskiego. Kraków: Wydawnictwo A, 2009, s. 69. ISBN 978-83-89978-19-6.
  3. ↑ Nicolas Toumadre, Dorje Sangda: Manual of Standard Tibetan. New York: Snow Lion Publications, 2003, s. 59-60. ISBN 1-55939-189-8. Cytat: the five prefixes are usually silent... pha in rare cases produced the sound /p/ ex. /lopsang/ (first name), this may also be pronounced losang. (ang.)

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Bareja-Starzyńska A., Mejor M.: Klasyczny język tybetański, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2002, ​ISBN 83-88938-13-4​
  • Tournadre N., Dorje S.: Manual of Standard Tibetan, Snow Lion Publications 2003, ​ISBN 1-55939-189-8​
  • Tsering S.: Tibetan Phrasebook, Lonely Planet Publications 2002, ​ISBN 1-74059-233-6​

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Język_tybetański&oldid=51554114”