Język tybetański

ལྷ་སའི་སྐད
bod skad
Obszar	Tybet, Bhutan, Kaszmir
Liczba mówiących	ok. 6,5 miliona
Pismo/alfabet	tybetańskie
Klasyfikacja genetyczna
	Języki chińsko-tybetańskie; Języki tybetańskie; Języki tybeto-birmańskie; Język tybetański;
Status oficjalny
język urzędowy	Tybet, Bhutan
Ethnologue	2 prowincjonalny↗
Kody języka
Kod ISO 639-1↗	bo
Kod ISO 639-2↗	bod/tib
Kod ISO 639-3↗	bod
IETF	bo
Glottolog	tibe1272
Ethnologue	bod
GOST 7.75–97	тиб 680
WALS	jad, rpa
SIL	BOD
W Wikipedii
	Zobacz też: język, języki świata
	Wikipedia w języku tybetańskim
	Słownik języka tybetańskiego; w Wikisłowniku
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Inskrypcja w języku tybetańskim

Mantra „Om mani padme hum” w alfabecie tybetańskim z użyciem znaków do zapisu dźwięków obcojęzycznych

Język tybetański (tyb. བོད་སྐད།, Wylie: bod-skad, ZWPY: Pögä) – język z gałęzi tybeto-birmańskiej języków chińsko-tybetańskich. Jest językiem ojczystym Tybetańczyków. Używany jest w Tybecie, Syczuanie, Qinghai (regiony w granicach obecnej Chińskiej Republiki Ludowej) oraz w Bhutanie, Indiach, Nepalu, a także w diasporze Tybetańczyków rozproszonych, m.in. w Norwegii, Szwajcarii, Republice Chińskiej i Stanach Zjednoczonych. Posługuje się nim ok. 6,5 mln ludzi.

Wyróżnia się dziewięć grup dialektów, czasem wzajemnie niezrozumiałych. Serwis Ethnologue klasyfikuje język tybetański jako tzw. makrojęzyk, na który składa się ponad 50 spokrewnionych języków^[1]. Klasyczny język tybetański oraz współczesny język literacki powstały w oparciu o centralne dialekty Lhasy; najstarsze zabytki piśmiennictwa w tym języku pochodzą z VII wieku.

Jest językiem aglutynacyjnym. Szyk zdania: SOV.

Alfabet[edytuj | edytuj kod]

Osobny artykuł: Pismo tybetańskie.

bez wydechu	z wydechem	gardłowe niskie	nosowe	niskie	wysokie
ཀ ka	ཁ ka	ག ka	ང n(g)a	ཞ sia	ཤ sia
ཅ cia	ཆ cia	ཇ cia	ཉ nia	ཟ sa	ས sa
ཏ ta	ཐ ta	ད ta	ན na	འ a	ཧ ha
པ pa	ཕ pa	བ pa	མ ma	ཡ ja	ཨ a
ཙ ca	ཚ ca	ཛ ca	ཝ wa	ར ra
				ལ la

Wymowę w nawiasach opisano ze względu na brzmienia bez użycia wydechu, z użyciem wydechu, niskich tonów (tzw. z gardła), brzmień tzw. nosowych. Występują cztery znaki samogłoskowe zmieniające końcówki sylab „a” na „i”, „e”, „o” i „u”. Sylaby ka, cia, ta, pa, ca alfabetu ulegają czasami udźwięcznieniu na ga, dzia, da, ba, dza. Zmiany brzmień i tonów zależne są od konfiguracji sylaby rdzennej nadpisanej lub podpisanej oraz od tego, jakie sylaby znajdują się przed i po sylabie rdzennej (tzw. prefiksy i suffiksy). Sylaby „łącznie” wtedy ulegają udźwięcznieniu (np. „pa” na „ba”), zmianie brzmienia (np. „fa” na „ła”), zmianie tonacji (np. na wysokie), zanikowi brzmienia (np. niektóre prefiksy oraz drugie suffiksy, które pisze się w celach gramatycznych) lub wymowie końcówek z „a” na „ä”, z „o” na „ö” i z „u” na „ü” (tzw. umlauty jak w języku niemieckim). Istnieją również inaczej wyglądające sylaby do zapisu dźwięków obcojęzycznych, np. z sanskrytu. W języku tybetańskim nie wymawia się dźwięku „z” a najbliższym jego odpowiednikiem może być dźwięk „dz”.

Przykład transkrypcji polskiej zapisu tybetańskiego słowa tybetańskiego: język tybetański – ཀུན་ཏུ་བཟང་པོ; zapis w Wylie – kun tu bzang po; transkrypcja polska – „küntusan(g)po”; gdzie kombinacja „kün” (ཀུན) tworzy umlaut z „ku” (ཀུ) i san(g) (བཟང) ma nosowe „n(g)a” (ང) z końcówką „g” ledwo wyczuwalną. „Küntusan(g)po” jest tybetańską nazwą terminu Samantabhadra. Warto zaznaczyć, że istnieją rzadkie wyjątki, kiedy niewymawialne prefiksy generują dodatkowy dźwięk przed wymawialnymi znakami. Przykładem jest tybetańskie imię བློ་བཟང (transliteracja Wyliego: blo bzang) – „losan(g)”; które ma te same znaki co w „küntusan(g)po”, ale pomimo tego może być ono wymawiane również jako „lopsan(g)”, gdzie generowany jest dodatkowy dźwięk „p” przed „san(g)” (བཟང)^[2].

Przykład transkrypcji polskiej zapisu tybetańskiego słowa polskiego dla imienia Zuzanna (z użyciem znaku do zapisu dźwięków obcojęzycznych): język tybetański – རྫུ་རྫཎ་ན; zapis w Wylie – rdzu rdzaN na; transkrypcja polska – „dzudzanna”; gdzie należy użyć kombinacji (རྫཎ) brzmiącej po polsku „dzan” zakończonej znakiem zapisu dźwięku obcojęzycznego (ཎ; Wylie. Na) z zastosowaniem jakieś znaku tybetańskiego dla najbliższego odpowiednika polskiego dźwięku „za”, tzn. „dza” (རྫ). Warto przy tym zauważyć, że nie można użyć po prostu tybetańskich znaków (རྫུ་རྫན་ན; Wylie. rdzu rdzan na), gdyż zamiast dźwięku w transkrypcji polskiej „dzudzanna” wymawia się je z umlautem jako „dzudzänna”.

Fonetyka^[3][edytuj | edytuj kod]

	Dwuwargowe			Zębowe			Dziąsłowe	Cerebralne			Przedniopodniebienne			Podniebienne			Wargowo- miękkopodniebienne	Miękkopodniebienne			Krtaniowe
Spółgłoski zwarto-wybuchowe	p	p ʰ	[^mb]^[a]	t	t ʰ	[ⁿd]^[a]		ʈ	ʈ ʰ	[^ɳɖ]^[a]				c	c ʰ	[^ɲɟ]^[a]		k	k ʰ	[^ŋg]^[a]	ʔ
Spółgłoski zwarto-szczelinowe				t͡s	t͡s ʰ	[ⁿd͡z]^[a]					t͡ɕ	t͡ɕ ʰ	[ⁿd͡ʑ]^[a]
Spółgłoski szczelinowe				s				ʂ			ɕ										h	ɦ
Spółgłoski boczno-półotwarte							l
Spółgłoski boczno-szczelinowe							ɫ
Spółgłoski drżące							r
Spółgłoski nosowe	m			n										ɲ				ŋ
Półsamogłoski														j			w

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Głoska w nawiasie kwadratowym jest wariantem fonemu występującym w pozycji po nagłosowych མ i འ.

Historia badań nad językiem[edytuj | edytuj kod]

Pionierem tybetologii i autorem pierwszych prac na temat języka tybetańskiego był węgierski badacz i podróżnik Aleksander Csoma de Körös. W poszukiwaniu praojczyzny Węgrów wyruszył pieszo w 1819 r. w podróż na wschód, która zawiodła go w Himalaje do kraju Ladakh. Tam spędził w klasztorach siedem lat, studiując język, religię, pisma i obrzędy buddyzmu tybetańskiego. W 1834 r. ukazał się drukiem w Kalkucie jego słownik tybetańsko-angielski, a następnie gramatyka języka tybetańskiego.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ Ethnologue report for Tibetan.
↑ Nicolas Toumadre, Dorje Sangda: Manual of Standard Tibetan. New York: Snow Lion Publications, 2003, s. 59–60. ISBN 1-55939-189-8. Cytat: the five prefixes are usually silent... pha in rare cases produced the sound /p/ ex. /lopsang/ (first name), this may also be pronounced losang. (ang.).
↑ Michael Hahn: Podręcznik do nauki klasycznego języka tybetańskiego. Kraków: Wydawnictwo A, 2009, s. 69. ISBN 978-83-89978-19-6.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

AgataA. Bareja-Starzyńska AgataA., MarekM. Mejor MarekM., Klasyczny język tybetański, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2002, ISBN 83-88938-13-4, OCLC 749522339 .
Tournadre N., Dorje S.: Manual of Standard Tibetan, Snow Lion Publications 2003, ISBN 1-55939-189-8.
SandupS. Tsering SandupS., Tibetan Phrasebook, wyd. 3rd ed, Melbourne, Vic.: Lonely Planet Publications, 2002, ISBN 1-74059-233-6, OCLC 50397882 .

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Alfabet i słowniczek tybetańsko-polski. buddyzm.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-12)].
Alfabet tybetański
Gramatyka i rozmówki tybetańskie
Translatory Angielsko-Tybetańskie online
Przewodnik po wymowie języka tybetańskiego. wordbridge.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-07-04)].
Fonty ttf kilku stylów pisma języka tybetańskiego

[pismo-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Głoska w nawiasie kwadratowym jest wariantem fonemu występującym w pozycji po nagłosowych མ i འ.

[1] Ethnologue report for Tibetan.

[Manual_of_Tibetan-2] Nicolas Toumadre, Dorje Sangda: Manual of Standard Tibetan. New York: Snow Lion Publications, 2003, s. 59–60. ISBN 1-55939-189-8. Cytat: the five prefixes are usually silent... pha in rare cases produced the sound /p/ ex. /lopsang/ (first name), this may also be pronounced losang. (ang.).

[3] Michael Hahn: Podręcznik do nauki klasycznego języka tybetańskiego. Kraków: Wydawnictwo A, 2009, s. 69. ISBN 978-83-89978-19-6.

[1]

[2]

[3]

[a]

Języki/dialekty chińskie (sinickie)	starochiński średniochiński klasyczny chiński mandaryński (standardowy mandaryński, dialekt pekiński) wu min (minbei, minnan) hakka xiang gan yue (kantoński) hui jin ping
Języki tybeto-birmańskie	birmański bodo dzongkha garo manipuri newarski sharchopkha tangucki tybetański