Historia Będzina

Historia Będzina

Nazwa "Będzin" pochodzi prawdopodobnie od imienia osobowego Będa lub Będzan, choć legenda mówi, jakoby miano nadał miastu (a przy okazji również i okolicznym miejscowościom) sam Kazimierz III Wielki (według innych wersji Kazimierz I Odnowiciel) wyrażając się podczas lustracji nadprzemszańskiego grodu iż: Tam rosną dąbrowy, tam sosnowy, tutaj będziem My, a tam czeladź .

W swojej historii miasto nazywane też było: Banden, Bandin, Bandzien, Bondin, Bandzen, Bandzin, Bądzin, Bendzin, Bendsburg.

Kalendarium historyczne

• ok. 900 – 500 p.n.e. – na wzgórzu zamkowym osadnictwo obronne ludności kultury łużyckiej
• ok. 1000 n.e. – powstanie pierwszego grodu wczesnośredniowiecznego (wielkość ok. 22 m²), z drewnianą warownią i wałami do wysokości 7 metrów.

Plik:Bed005j.jpg

Będzin, widok ogólny (początek XX wieku)

• 1241 (ewentualnie 1259) – zniszczenie pierwotnego grodu w wyniku najazdu tatarskiego (zachowały się do dzisiaj fragmenty ówczesnych wałów, których przekopanie wykazało że grodzisko uległo straszliwemu pożarowi).
• ok. 1228 - ks. wrocławski Henryk Brodaty ubiegając się o tron polski jedzie przez Będzin ze Śląska do Małopolski i być może obsadza gród swoimi ludźmi a nawet funduje zamek (brak dowodów).
• II połowa XIII w. – wybudowanie przez Bolesława Wstydliwego murowanej wieży na wzgórzu zamkowym.
• 1301 – pierwsza historyczna wzmianka o Będzinie jako wsi z sołtysem Stanisławem na czele.
• 1308 – pierwsza wzmianka o będzińskim plebanie imieniem Goćwin.
• 1325 – wzmianka o plebanie Macieju.
• 1326 – w mieście istnieje kościół drewniany, będący siedzibą parafii należącą do dekanatu sławkowskiego; pierwsza wzmianka o Małobądzu i Grodźcu.
• 1327-1355 – kanonikiem w Wiślicy był Jan z Będzina.
• Lata czterdzieste XIV w. – powstanie miasta na prawie polskim (miasto istniało już w 1349 r.).
• 1349 – wzmianka o pierwszym znanym burgrabim zamku - Wiernku (Vernco).
• 1358, 5 sierpnia – nadanie przez Kazimierza III Wielkiego dokumentu lokacyjnego na prawie niemieckim (prawo magdeburskie) Będzinowi; pierwszym znanym wójtem był Hinko zwany Ethiopusem.
• z inicjatywy Kazimierza Wielkiego budowa kamiennego zamku i fortyfikacji miejskich
• 1365 – budowa murowanej kaplicy zamkowej Św. Trójcy, późniejszego kościoła parafialnego.
• 1364 – ukończenie budowy miejskich murów obronnych i zamku. Całość zamykał owal o powierzchni ok. 7 ha; do miasta prowadziły dwie bramy: bytomska i sławkowska; miasto posiadało też dwa place handlowe.
• 1364 - pobyt na zamku i w mieście cesarza rzymskiego Karola IV Luksemburczyka, jadącego na zjazd monarchów do Krakowa.
• Początek XV w. – Do Będzina przybyli pierwsze grupy Żydów.
• 1415-1434 - burgrabią jest sławny Mikołaj Kornicz Siestrzeniec z Małobądza.
• 1424 – Będzin został siedzibą polskich zwolenników husytyzmu.
• 1428 – pierwsze informacje o komorze celnej na Czarnej Przemszy (celnikiem był Piotr Kochan).
• 1432 – wizyta Władysława II Jagiełły.
• 1434 – zjazd panów polskich i śląskich. Ustalono tutaj, że obie strony wynagradzać sobie będą szkody wyrządzone przez własnych obywateli. Na czele polskiej delegacji m.in. Zbigniew Oleśnicki – śląskiej: Bernard książę niemodliński, Mikołaj książę raciborski, Wacław książę cieszyński i Wacław książę zatorski.
• 1437 – walki w pobliżu Będzina pomiędzy zwolennikami Kornicza i Oleśnickiego.
• 1446 – podstępne opanowanie, złupienie i spalenie miasta (zamek broni się) przez oddziały śląskie księcia niemodlińskiego Bernarda (zwrot miasta dopiero dwa lata później).

Stary Rynek w Będzinie, stan początek XX w.

• 1448 - dokumentem z 6 lipca Piotr Szafraniec z Pieskowej Skały, podkomorzy krakowski, nadaje Będzin swemu bratankowi, Bolesławowi.
• 1450 – obrona miasta i zamku (dowódcą – starosta Szczepan Pogórowski z Pogórzyc) przed zbuntowanymi oddziałami zaciężnymi Jana z Wartoszczyna i Władka z Barwałdu.
• 1453 – przywilej Kazimierza Jagiellończyka dla Żydów i zgoda na budowę w Będzinie synagogi.
• 1455 - spalenie Małobądza przez bandę Jurgi Stosa.
• 1457 – opanowanie miasta (zamek ponownie się broni) przez nie opłacane śląskie oddziały zaciężne pod wodzą Kawki i Świeborowskiego (werbowane przez księcia oświęcimskiego Jana); znaczne zniszczenia.
• 1460 – 29 stycznia, ugoda z Przemkiem II, księciem oświęcimskim i toszeckim (ustanie walk na pograniczu) - do Będzina zjechali wysłannicy księcia i z rąk Szczepana z Pogórzyc, starosty będzińskiego, otrzymali 1200 zł poprawy w przeprowadzeniu pokoju z bandami Kawki i Świeborowskiego.
• 1464 - Kazimierz Jagiellończyk przyznaje prawo posiadania składu solnego.
• 1484 – w celu odbudowy miasta król Kazimierz IV Jagiellończyk wydaje prawo składu soli bałwanowej.
• 1502 – potwierdzenie wszystkich dotychczasowych przywilejów przez Aleksandra Jagiellończyka; zwolnienie mieszkańców z myta i mostowego na przeciąg całego roku.
• 1506, 19 lutego – dekret króla Aleksandra – zwolnienie mieszkańców z płacenia ceł w całym królestwie na okres jednego roku.
• 1515 – z powodu zarazy morowej umiera ok. połowa ludności miasta.
• 1535 – skargi mieszczan będzińskich na ucisk i krzywdy doznane od dzierżawców królewskich – Myszkowskich.
• poł. XVI w. - Będzin ma 100 domów i 800 mieszkańców.
• 1560 – niepokoje religijne w mieście - zatarg między katolikami a arianami (pod przewodem Jana Firleja); opanowanie kościoła św. Trójcy przez arian. Podczas zamieszek ginie pleban będziński, broniący wejścia kościoła przed innowiercami. Katolicy budują nowy drewniany kościół pw. św. Tomasza Kantauryjskiego (kościół murowany powstał w XVIII w.).
• 1564 – zwrot silnie zdewastowanego kościoła katolikom; odbudowa została zakończona dopiero w 1601 r.; najstarsza pisemna wzmianka o Żydach zamieszkujących Będzin (choć osiedlili się zapewne już w średniowieczu).
• 1565 – przywilej Zygmunta Augusta na organizowanie 5 przygranicznych jarmarków rocznie - gospodarcze podniesienie się miasta.
• 1572
  • wykupienie przez mieszczan z rąk dzierżawców wójtostwa (do miasta i zamku należą wsie: Brzozowica, Zagórze, Długoszyn);
  • dokument sądowy potwierdza istnienie w Będzinie landwójta (Marcin Stypuła), którego posiadały tylko większe miasta.

Plik:XIV wieczne mury miejskie w Będzinie (fragmenty).jpg

XIV wieczne mury miejskie w Będzinie

• 1574, 14 lutego - niezwykle bogate przyjęcie wjeżdżającego do Polski Henryka Walezego (uczta wydana przez radę miasta i miejscowy patrycjat).
• 1579, 16 grudnia - Stefan Batory wydaje glejt, zalecający przy pobieraniu danin celnych stosowanie wszelkich ulg przyznanych przez poprzednich władców; pozwolenie Żydom na zamieszkanie w obrębie miasta.
• 1587, 6 października - przejazd przez miasto pułku piechoty wojsk arcyksięcia austriackiego Maksymiliana (wraz z Andrzejem Zborowskim) – kandydata do tronu polskiego; arcyksiążę przyjęty chłodno przez mieszczan wieczorem opuścił Będzin i kolasą udał się pośpiesznie do Krakowa; za nim podążył pułk piechurów.
• 1588 styczeń – po bitwie pod Byczyną w zamku Jan Zamoyski więzi przez kilka dni Maksymiliana Habsburga.
• 1588, sierpień - wielki zjazd i negocjacje w Będzinie oraz w Bytomiu w sprawie rezygnacji Maksymiliana z korony polskiej (ze strony polskiej: kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski, marszałek wielki koronny Andrzej Opaliński, biskup kujawski Hieronim Rozrażewski, wojewoda rawski Jan Gostomski i wojewoda brzesko-litewski Krzysztof Zienowicz). Obrady obserwował, jako neutralny wysłannik papieża, kardynał Hipolit Aldobrandini, późniejszy papież Klemens VIII, który przybył do Będzina 12 stycznia po odprawieniu mszy św. w Bytomiu; zamieszkał w Olkuszu.
• 1589
  • 9 marca – podpisanie paktów bytomsko-będzińskich na ratuszu w Czeladzi;
  • 6 września - przywiezienie do Będzina arcyks. Maksymiliana, skąd w towarzystwie biskupa Wawrzyńca Goślickiego, Mikołaja Zebrzydowskiego i pocztu husarii polskiej odesłany na punkt graniczny, którym był most na Brynicy pod Czeladzią.
• 1592 - reskrypt od Zygmunta III dla magistratu będzińskiego, nakazujący bronić miejscowych Żydów od krzywd i napaści oraz polecający przestrzegać prawq nadanych będzińskim Żydom.
• 1601 - zakończenie odbudowy kościoła zniszczonego przez arian.
• 1616 – wielki pożar strawił część miasta i zamku.
• 1620 – odbudowa zamku staraniem starosty Andrzeja Dębińskiego, podstolego krakowskiego.
• 1630 – w Będzinie rusza poczta kurierska obsługująca Tarnowskie Góry i Kraków.
• 1643 - burmistrzem miasta jest sławetny Mikołaj Sączewski.
• 1644, 20 sierpnia - przywilej Władysława IV zrównujący kupców żydowskich z chrześcijańskimi.
• 1653 - ks. Wojciech Lipnicki z fundacji Doroty Kąckiej wznosi na Wzgórzu Przemienienia Pańskiego pod Grodźcem kościółek Św. Doroty.
• 1655 – najazd szwedzki - zniszczenie i doszczętne zrabowanie miasta przez wojska szwedzkie Hartfelda, Montecuculliego i Sporka. 16 października w Krakowie kapitulują wojska Stefana Czarneckiego i w związku z tym dragonia polska dowodzona przez Krzysztofa Wąsowicza przeszła do Będzina, gdzie miała zdecydować się na porzucenie służby w wojsku królewskim; Czarniecki oraz Wąsowicz zbiegli na Śląsk do króla Jana Kazimierza; część dragonii przeszła na służbę króla szwedzkiego i spod Będzina pociągnęła pod Częstochowę, gdzie zasiliła wojska gen. Burchardta Mullera.
• 1660 – lustracja potwierdza zmiejszenie sie liczby rzemieślników; odbudowa miasta i zamku.
• 1666 - Izrael Samuelowicz z Będzina był jednym z 22 członków tzw. Sejmu Żydowskiego.
• 1673 - miasto liczy tylko 346 mieszkańców i 40 domów (z powodu upadku gospodarczego po wojnach szwedzkich).
• 1683 - 19 lub 20 sierpnia - wg tradycji odbudowany zamek gości Jana III Sobieskiego wraz z żoną Marysieńką i wojskami zmierzającymi na odsiecz Wiednia (niektórzy historycy kwestionują poby króla na zamku), pożegnanie z Marysieńką.

Plik:Dolina rzeki Czarnej Przemszy z widokiem na Zamek w Będzinie.jpg

Dolina rzeki Czarnej Przemszy z widokiem na zamek w Będzinie

• 1696, 15 września – wizyta Augusta II Mocnego.
• 1726-1744 - budowa kościoła parafialnego w Grodźcu (konsekracja 29 IV 1744).
• 1736 - ogromna powódź w Małobądzu wywołana ulewnymi deszczami, trwającymi bez przerwy przez 73 dni.
• 1739 - dekret Augusta III zabraniający osiedlania się Żydom w okolicach Będzina - część rodzin żydowskich opuszcza miasto.
• 1741 - powstaje urząd pocztowy
• 1754-1757 – formalna (przegrana) walka mieszczan będzińskich z siłami starościańskimi (Mieroszewscy) o grunta tzw. Radochy, gdzie utworzono wioskę pańszczyźnianą starostów będzińskich (Stara Dąbrowa). W 1785 na gruntach tych odkryto węgiel kamienny, co przyczyniło się do rozwoju nowej osady, z której wyrosła Dąbrowa Górnicza).
• 1775 – likwidacja starostw – ustawą sejmu dobra będzińskie otrzymał w 50-letnią dzierżawę na podstawie licytacji Stanisław Mieroszewski, ostatni starosta będziński; początek niszczenia zamku.
• 1787 - Będzin liczy 978 mieszkańców, w tym 250 Żydów.
• 1789
  • 9 września - ostatnia lustracja miasta dokonana przez burmistrza Marcina Jendralskiego w obecności lustratorów (Chwalibog, Otfinowski i Starski);
  • miasto liczy ponad 1200 ludności, w tym ok. 300 Żydów.
• 1790 - w wyniku likwidacji Księstwa Siewierskiego Grodziec i Gzichów wchodzą w skład Korony.
• 1793 - ks. Leopold Dobrzński funduje przy kościele parafialnym kaplicę Serca Jezusowego.
• 1793–1807 - Będzin znajduje się pod zaborem pruskim (powiat siewierski); zamek i dobra grodzkie przejmują Hohenzollernowie.
• 1795 - spis ludności diecezji krakowskiej: Będzin liczy 978 mieszkańców (w tym 250 Żydów), Grodziec - 480, Łagisza - 270, Małobądz - 202.
• 1797 – wizyta Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Plik:Mapa Będzina do końca XVIII wieku.jpg

Wygląd Będzina do końca XVIII wieku

• • 1802, 19 lipca - Jan Gęborski staje sie właścicielem (wieczna dzierżawa) Góry Zamkowej (5 mórg); reperuje też ściany zaku i muró (kosztem 181 rubli), a wzgórze obsadza drzewami (dały początek parkowi Zamkowemu); pojawiają się poszukiwacze skarbów.
• 1805 - pierwsze odkrycia archeologiczne na wzgórzu Dorotka i stwierdzenie istnienia grodu obronnego z okresu halsztackiego (650-400 lat p.n.e.).
• 1807
  • włączenie miasta do Księstwa Warszawskiego (powiat lelowsko-siewierski departamentu kaliskiego);
  • 2 maja - odradzają się samorządowe władze miejskie z burmistrzem Józefem Gęborskim, który poprawił złą sytuację gospodarczą miasta.
• 1808, 12 grudnia - Będzin przechodzi do powiatu pileckiego; liczy 1.201 mieszkańców, w tym 453 Żydów.
• 1809 - burmistrzem zostaje Łukasz Jędrzejek, w 1812 Franciszek Ścibiszowski, a w 1815 szlachcic Mikołaj Broniecki.
• 1813 - zrabowanie miasta przez wojska rosyjskie (podążające za Napoleonem), które eskortowały transport amunicji (100 wozów).
• 1815 – Będzin w ramach imperium rosyjskiego; w wyniku utworzenia Królestwa Polskiego miasto wchodzi w skład powiatu olkuskiego i gminy olkusko-siewierskiej z siedzibą w Dąbrowie.
• 1822 - uruchomienie małej kopalni węgla "Gzichów" i kopalni galmanu.
• 1823
  • uruchomienie przez Maurycego Kosowskiego na zach. stoku Dorotki kopalni "Barbara", pracującej do 1894;
  • miasto liczy 2254 mieszkańców oraz 260 domów (w tym 3 murowane oprócz zamku i kościoła: dom wójtowski, ratusz i młyn); pierwsze zabudowania wzdłuż ulic Modrzejowskiej i Sławkowskiej (ob. al. Kołłątaja).
• 1825 – Komisarz obwodu olkuskiego nakazuje rozebranie niszczejącego zamku. Na szczęście mieszkańcy miasta nie śpieszą się z wykonaniem nakazu, a dwa lata później zostaje on cofnięty.
• 1824
  • komisarz obwodu olkuskiego Lauzański wydaje nakaz (wstrzymany w 1827 r.) rozebrania zamku do fundamentów;
  • po śmierci Ludwiki Mieroszewskiej dobra gzichowskie przechodzą w ręce jej męża - Wincentego Siemieńskiego herbu Leszczyc.
• 1824-1825 - budowa pierwszej w Będzinie kopalni węgla "Ksawery".
• 1825 - komisarz obwodu olkuskiego Lauzański z powodu zagrożenia zycia wydaje polecenie zburzenia zamku do fundamentów.
• 1826
  • 28 maja - pogrzeb na cmentarzu parafialnym trzech górników, którzy 25 maja zginęli w kopalni "Reden" pod DabrowĄ: braci Wojciecha i Franciszka Boreckich oraz Ignacego Prochackiego (zachoał się zabytkowy grobowiec ufundowany przez społeczność górniczą Dąbrowy;
  • uruchomienie na Warpiu (z udziałem F. H. Girarda) pierwszej cynkowni "Ksawery" (od 1928 "Pod Będzinem") o 20 piecach.
• 1827
  • powstanie drugiej huty cynku (czynna do końca XIX w.) jako własność Towarzystwa Akcyjnego Francusko-Rosyjskiego (obie huty zwane są "pod Będzinem").
  • burmistrz Trzciński otrzymuje zawiadomienie z Warszawy o wstrzymaniu prac rozbiórkowych zamku (5 marca 1827 wydano nakaz rejestracji wszystkich zabytków); w celu dopilnowania sprawy na lustrację do Będzina wydelegowano burmistrza Siewierza - Kobylińskiego.
• 1828 - burmistrz występuje do władz województwa krakowskiego o zwrot folwarku Wańczyków, znajdującegi się w dziedzictwie Józefa Mieroszewskiego; decyzją z 19 marca petycja została odrzucona.

Macewa z cmentarza żydowskiego w Będzinie

• 1831 - epidemia cholery, założenie cmentarza żydowskiego na stoku Góry Zamkowej (ul. Podzamcze).
• 1832 - Józef Patrycjusz Cieszkowski, naczelny zarządca kopalń rządowych Okręgu Zachodniego, zakłada kopalnię "Ksawery".
• 1833-1834 – częściowa odbudowa zamku na potrzeby szkoły górniczej nakładem Edwarda hr. Raczyńskiego (1786-1845) (komisarza Banku Polskiego), według projektu włoskiego architekta Franciszka Marii Lanciego z Krakowa (1799-1875); w 1838 przeznaczony na salę modlitw dla kilkudziesięciu górników sprowadzonych do Dąbrowy z Saksonii; następnie urządzono tu kaplicę ewangelicką, a w końcu szpital.
• 1834 - zmarł rabin Jakub Natan, pochowany na kirkucie na Podzamczu.
• 1835 - wystawienie w Małobądzu istniejącej do dziś kapliczki.
• 1840 – urządzenie w zamku kaplicy ewangelickiej, w której odprawiono pierwsze nabożeństwo ewangelickie na terenie Zagłębia Dąbrowskiego.
• 1849 - zamek ponownie obraca się w ruinę z powodu braku funduszy na jego zabezpieczenie
• 1851-1856 - budowa u podnóża zamku nowej drewnianej synagogi (zastąpioną w 1881 murowaną).
• 1852 - Będzin liczy 3334 mieszkańców, w tym 2231 Żydów (67 %), wieś Gzichów 347 mieszkańców (11 Żydów) i 43 domy, wieś Małobądz - 277 mieszkańców i 35 mizernych chałup, kolonia Ksawera - 613 mieszkańców i 116 domów.
• 1857 - uruchomienie w Grodźcu pierwszej w Polsce (piątej na świecie) cementowni, pracującej do 1979 r.
• 1858
  • Dyrekcja Towarzystwa Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej wykupują grunty pod budowę linii kolejowej z Ząbkowic do Sosnowca; budowa głębokiego przekopu dla linii kolejowej od strony Dąbrowy;
  • Będzin ma 4140 mieszkańców i 361 domów (w tym 120 murowanych).
• 1859 – przez Będzin rusza kolej jako odnoga z Ząbkowic na Śąsk Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej; budowa dwóch stacji: murowanej Będzin (w Nowym Będzinie) i drewnianej Stary Będzin (ob. Będzin – Miasto).
• ok. 1860 – W Będzinie otwarto pierwszą szkołę publiczną i dwa hotele: "Europejski" i "Monopol".
• 1860 i później - w wyniku rozwoju przemysłu sprowadzanie robotników z innych części Królestwa Polskiego.
• 1861 - w Małobądzu powstaje fabryka olejów i tłuszczów roślinnych J.D.Potoka.
• 1863, luty – opanowanie miasta na kilka dni przez siły powstańcze (Cieszkowski i Kunowski); na miejscu potyczki i śmierci kilku powstańców koło dworca kolejowego wzniesiono później figurę Matki Bożej (M. Kantor - Mirski podaje datę 5 maja 1864).
• 1865 - początki szkolnictwa w Łagiszy.
• 1866-1880 - Gzichów siedzibą władz gminy i wójta.
• 1867 – powstaje powiat będziński w guberni piotrkowskiej (miasto Będzin i 18 gmin).
• 1873-[1889] - kolejna przebudowa i rozbudowa kościoła parafialnego
• 1874 - bracia Sercarze uruchamiają przy ul. Czeladzkiej browar parowy i słodownię.
• 1875 - uruchomienie szybu "Koszelew".
• 1877 – otwarcie szpitala powiatowego.
• 1878 - W. Potok buduje w Małobądzu młyn parowo - wodny.
• 1880 - miasto liczy 6 090 ludności, w tym 4 687 Żydów (77 % mieszkańców).
• 1881 - wybudowanie murowanej synagogi na miejscu drenianej z 1856 (spalona w 1939 r.).
• 1889 – Będzin staje się miejscem stacjonowania (do wybuchu wojny) 14 Dońskiego Pułku Kozaków, dla którego na Warpiu wzniesiono obszerne koszary "jekaterińskie".
• 1890 - przy ul. Słowiańskiej powstaje browar parowy braci Herzygier.
• 1892 i 1895 - w hucie cynku pierwsze wystapienia robotników będzińskich przeciw wyzyskowi.
• 1895 – strajki w będzińskich zakładach pracy, starcia z policją.
• 1899, 7 czerwca - Grodzieckie Towarzystwo Kopalń Węgla i Zakładów Przemysłowych uruchamia kopalnię "Grodziec II" (później KWK "Grodziec");
• pod Małobądzem powstaje fabryka farb mineralnych Inwalda i Sercarza.
• 1900 - bracia Laskier zakładają browar parowy i słodownię.
• 1901
  • utworzenie 7-klasowej męskiej szkoły handlowej męskiej Zgromadzenia Kupców przy ul. Sławkowskiej 37 (ob. I LO im. M. Kopernika);
  • Będzin ma już 30.124 mieszkańców; szybki wzrost liczby mieszkańców: w 1902 - 31.654, 1904 - 35.320, 1905 - 36.112, 1906 - 38.870, 1908 - 42.381, 1909 - 46.791.
• 1902 - powstaje młyn parowy Imperial Szenberga i Urbacha (d. ul. Słowiańska 29).
• 1903 - w Będzinie i najbliższej okolicy pracują 3 huty, 3 kopalnie węgla kamiennego, 7 większych fabryk, 3 młyny parowe, 2 wodne, 2 browary, 2 tartaki, 8 cegielni i 506 placówek handlowych.
• 1905 - przekształcenie Szkoły Handlowej w szkołę prywatną z polskim językiem wykładowym.
• 1905-1907 - liczne strajki i potężne demonstracje proletariackie.
• 1906 - powstaje fabryka bieli cynkowej i huta cynku Leontyna B. i J. Inwaldów.
• 1908
  • powołanie Straży Ogniowej Ochotniczej.
  • wieś Niepiekło oraz kolonie: Huty Cynkowe, Ksawera i Koszelew weszły w skład nowo utorzonej gminy Dąbrowa Górnicza;
  • dr W. Wierzbowski zakłada wypożyczalnię i czytelnię książek przy ul. Sławkowskiej 27.
• 1910
  • powstają zakłady bieli cynkowej Huta Feniks S.A.;
  • uruchomienie największej w Łagiszy kopalni węgla Alma (później Mars włączona następnie do kopalni Paryż);
  • miasto liczy 50.500 mieszkańców.
• 1911 - pod Małobądzem Herman Norblin, M. Sercarz i S. Potok zakładają Parową Fabrykę Lin Drucianych i Konopnych (działała do 1922 r.); przy drodze Wolskiej powstaje cegielnia Józefa Widery.
• 1912, 1 stycznia - miasto liczy 53.358 mieszkańców.
• 1914
  • lipiec - Rosjanie opuszczają swoje urzędy;
  • spadek liczby mieszkańców w związku z zagrożeniem wojennym;
  • 14 sierpnia - wkroczenie Niemców do Zagłębia i umiejscowienie ośrodka zarządzania w Będzinie;
  • zamknięcie większości zakładów przemysłowych; wielki głód w mieście.
• 1915, styczeń - podzielenie terytorium Zagłębia granicą między dwoma strefami okupacyjnymi: austriacką (Dąbrowa, Zagórze, Zawiercie) i niemiecką (Będzin, Sosnowiec, Czeladź); włączenie do miasta przez niemieckiego okupanta Małobądza i Gzichowa z Brzozowicą.
• 1916
  • 18 sierpnia - rozporządzeniem naczelnego wodza armii austro-węgierskiej, która okupowała tereny zajęte na Rosji jako tzw. Generalne Gubernatorstwo Wojskowe kolonie: Ksawera wiejska, Ksawera miejska, Koszelew, Warpie i Cynkowe Huty oraz Mydlice, Reden, Huta Bankowa wchodzą w skład nowo utworzonego miasta Dąbrowa Górnicza, tworzonego ze wsi Stara Dabrowa i Niepiekła; liczba ludności Będzina spada do 25.131 osób (17.290 Żydów - 69 % ludności);
  • uruchomienie w Małobądzu dużej elektrowni (od 1922 r. Okręgowa Elektrownia Zagłębia DąbrowskiegoOkr, obecnie Elektrociepłownia "Będzin"), budowanej od 1913 r.
• 1917 - w wyłonionej Radzie Miejskiej wszyscy z 23 radnych są Żydami.
• 1918
  • 11 listopada – Będzin w niepodległej Polsce;
  • liczba ludności wynosi 30.259 osób;
  • utworzenie jednowioskowej gminy Grodziec w pow. będzińskim
• 1919
  • z inicjatywy inż. Stefana Warchoła, Jana Gęborskiego, farmaceuty Benedykta Misiórskiego oraz pisarza hipotecznego, Romualda Wyszatyckiego - powstaje Towarzystwo Opieki na Górą Zamkową; statut zatwierdza wojewoda kielecki 18 XI 1927 r.; Gęborski odstępuje Towarzystwu park i zamek w celu jego odbudowy (do wybuchu wojny Towarzystwo zebrało 100 tys. złotych);
  • po przerwie wojennej produkcję wznawia Będzińska Walcownia Cynku.
• 1920, 1 maja - centralna zagłębiowska manifestacja robotnicza.
• 1921 - otwarcie szkoły w Małobądzu (ob. SP nr 1) (w obecnym budynku od [1959]] r.).
• 1922, 5 kwietnia - powołanie spółki z o.o. Towarzystwo Tramwajów Elektrycznych w Zagłębiu Dabrowskim z siedzibą w Będzinie (od 1923 w Sosnowcu).
• 1923
  • zmieniono granice między Będzinem i Łagiszą a Dąbrową: Ksawera, Huty Cynkowe, Warpie, część Mydlic i kopalnię Koszelew włączono do Będzina (Dąbrowa Górnicza otrzymała Dębniki, Korzeniec i kopalnię "Jan");
  • walcownię cynku odkupuje Szymon Fuerstenberg, który ją przebudowywuje i modernizuje i przekształca na jedną z największych w Polsce; w 1924 przekształcona w spółkę akcyjną Polskie Zakłady Przemysłu Cynkowego w Będzinie.
• 1924, 6 października - erygowanie przez biskupa kieleckiego, Augustyna Łosińskiego, parafii Niepokalanego Poczęcia NMP w Łagiszy (wydzielenie jej z parafii będzińskiej i dołączenie wsi: Bory, Górki, Niepiekło, Podlesie, Pustkowie i Stachowe); pierwszym proboszczem został ks. Marian Kluszczyński.
• 1927 – rozpoczęcie budowy linii tramwajowej z Sosnowca (ul. 3 Maja przy dworcu kolejowym) do Będzina (przez ul. Słowiańską, Kościuszki i Małachowskiego do zajezdni przy ul. Paryskiej).
• 1928
  • 18 stycznia - uruchomienie linii tramwajowej nr 21 do Sosnowca (14 angielskich wagonów motorowych i 16 doczepnych);
  • 11 lutego - przedłużenie linii tramwajowej do kościoła w Dąbrowie Górniczej (31 października doprowadzenie jej do Redenu).
• 1929, 27 stycznia - uruchomienie linii tramwajowej nr 22 do Czeladzią (odgałęzienie na ul. Małachowskiego przez ul. Potockiego, Stary Rynek i ul. Czeladzką).
• 1930
  • uruchomienie wodociągów miejskich;
  • powstaje Towarzystwo Muzeum Zagłębia Dąbrowskiego, który na 36 lat najmuje od Tow. Opieki ruiny zamku wraz z gruntem.
• Okres międzywojenny - w będzińskich koszarach im. Józefa Piłsudskiego stacjonuje 11 Pułk Piechoty Ziemi Zagłębiowskiej, a następnie 23 Pułk Artylerii Lekkiej.
• 1931 - oddanie do użytku nowego dworca na stacji kolejowej Będzin Miasto (wg proj. E. Norwertha).
• 1932, luty - podczas 2-tysięcznej manifestacji na Ksawerze od kul policji zginęło dwóch robotników: Marcin Adamczyk i Daniel Kajda.
• 1933, 11 czerwca – odsłonięcie pomnika Wolności na placu 3 Maja (anioł wznoszący do nieba wieniec laurowy uświęcający ofiarę krwi żołnierzy 11 Zagłębiowskiego Pułku Piechoty, poległych w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r.); zburzony przez Niemców w 1939 r.
• 1935 - budynkach kopalnianych na Koszelewie powstaje kaplica św. Barbary (parafia od 1938 r.).
• 1937 - uruchomienie linii autobusowej Sosnowiec - Będzin - Bobrowniki (15 XI 1937 przedłużona do Piekar Śl.).
• 1938, 11 września - erygowanie parafii Św. Barbary na Koszelewie (przeniesiona w 1987 do nowego kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa, 19 VI 1989 utworzona ponownie).
• 1939
  • 4 września – zajęcie miasta przez wojska hitlerowskie i przemianowanie go na Bendsburg; wcielenie Zagłębia do III Rzeszy; wysiedlenia Polaków do Generalnego Gubernatorstwa i sprowadzanie na ich miejsce Niemców;
  • w nocy z 8 na 9 września podpalenie przez Niemców synagogi, od której zajęły się okoliczne domy (20-godzinny pożar) - zgninęło 44 Żydów; kilkunastu Żydów ratuje w murach kościoła ksiądz proboszcz Mieczysław Zawadzki; za rzekome podpalenie miasta na dziedzińcu starostwa roztrzelono prawdopodobnie 42 osoby (12 Polaków i 30 Żydów, pochowanych na kirkucie w Czeladzi).
• 1941 - utworzenie na Warpiu (Kamionka) getta.

Sąd Powiatowy w Będzinie

• 1943
  • 13 czerwca - zmarł dr Adam Kazimierz Bilik (ur. 30 XI 1893), lekarz ubogich, przyjaciel potrzebujących, pierwszy prezes Akcji Katolickiej diec. częstochowskiej;
  • 1 - 8 sierpnia - likwidacja przez Niemców na tzw. Kamionce (Warpie) getta żydowskiego; wywózka Żydów do obozu Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu; rozpaczliwa obrona członków Żydowskiej Organizacji Bojowej w bunkrze przy ulicy Podsiadły;
  • 22 sierpnia - deportowanie do obozów ostatnich Żydów z getta (łącznie wywieziono ok. 30 tys. Żydów będzińskich).
• 1945
  • 27 stycznia – wyzwolenie miasta przez Armię Czerwoną;
  • 28 stycznia - przez Będzin przejeżdża zmierzający do Katowic pełnomocnik Rządu Tymczasowego na woj. śląskie gen. brygady Aleksander Zawadzki (spotkanie z mieszkańcami);
  • 29 stycznia - wznowiono komunikację tramwajową;
  • 1 lutego - powstaje Instytut Muzyczny Towarzystwa Muzycznego pod dyrekcją Stefana Ślęzaka, przemianowany później na Państwową Szkołę Muzyczną im. F. Chopina.
  • 26 lutego - powiat będziński i zawierciański oraz m. Sosnowiec weszły w skład nowego woj. śląsko - dąbrowskiego;
  • pałac gzichowski przejmuje Spółdzielnia Rolnicza.
• 1945-1950 - działalność Związku Międzykomunalnego dla Odbudowy Zamku Będzińskiego;
• 1947
  • wybudowanie w Grodźcu-Boleradzu 156 jednorodzinnych tzw. domków fińskich jako daru Finlandii;
  • 10 sierpnia - ponowna konsekracja kościoła św. Katarzyny w Grodźcu.
• 1948
  • 22 marca - Będzin zostaje miastem wydzielonym z powiatu (powiat miejski) (do czerwca 1975 r.);
  • przeniesienie z Sosnowca do Będzina Teatru Dzieci Zagłębia (zał. w 1945 r. przez Jana Dormana).
• 1950 - powstaje będziński "Mostostal".
• 1951
  • 22 stycznia - Śląskie Linie Komunikacyjne uruchomiły linię tramwajową nr 25 do Grodźca (zlikwidowana w 2006 r.);
  • lipiec - Grodziec otrzymuje prawa miejskie.

Plik:Bed005t.jpg

Zamek w Będzinie

• 1952-1956 - odbudowa zamku wg projektu arch. Zbigniewa Gawlika i umieszczenie w nim w 1956 r. siedziby Muzeum Zagłębia.
• 1956
  • przyłączenie do gromady Łagisza kolonii Gródków - Pustkowie;
  • uruchomiono największą w kraju kopalnię odkrywkową węgla kamiennego "Brzozowice".
• 1957
  • 1 stycznia - upaństwowienie Muzeum Zagłębia;
  • 13 października - utworzenie drugiej na terenie miasta parafii św. Jana Chrzciciela na Podjaziu (budowę tymczasowej kapliczki podjęto 30 IV 1958 r. a już 1 maja odprawiono pierwsze nabożeństwo (3 maja władze zarżądały jej likwidacji); administratorem parafii został ks. Zygmunt Zaborski, a w roku następnym ks. Wacław Wiciński (23 I 1927-25 XI 2003);
  • 27 października - przedłużenie linii tramwajowej nr 25 z Grodźca do Wojkowic i Żychcic (łącznie 7,3 km).
• 1958
  • 21 września - wznowienie ruchu tramwajowego nowymi torami (usunięto torowiska z pl. Kazimerza Wielkiego i ul. Moniuszki, a położono i połączono je z ul. Czeladzką i Potockiego;
  • pałac gzichowski po renowacji staje się siedzibą Domu Kultury Dzieci i Młodzieży (do 1972 r.);
  • obchody 600-lecia miasta (wmurowanie tablicy na Domu Wójtowskim z 1889 r.).
• 1959
  • wybudowanie nowej szkoły w Łagiszy - Glinicach;
  • 20 listopada - oddanie do użytku nowego budynku Szkoły Podstawowej nr 1 przy ul. Szkolnej w Małobądzu.
• 1960, marzec - rozpoczęcie budowy wielkiej elektrowni w Łagiszy
• 1963, 15 października - w starym budynku szkoły w Małobądzu powstaje dom nauczyciela.
• lata 60. - 80. - budowa na wzgórzu Syberka wielkiego osiedla mieszkaniowego.
• 1964
  • 3 września - w nowym budynku otwarto Szkołę Podstawową nr 10 (Tysiąclatkę);
  • 1 listopada - przekazanie do eksploatacji tor tramwajowy na ul. Modrzejowskiej (od Zawala do stacji Będzin Miasto), który staje się fragmentem pętli dla linii22 i 25 (powrót ul. Małachowskiego i Potockiego);
• 1965
  • 23 stycznia - oddanie do użytku na Syberce nowego budynku Szkoły Podstawowej nr 11 im. W. Broniewskiego (przeniesienie części uczniów z budynku SP 1);
  • wybudowanie nowej szkoły w Łagiszy - Podłosiu.
• 1969
  • 1 stycznia - nadanie Łagiszy praw miejskich;
  • udostępnienie turystom okrągłej baszty zamkowej.
• 1970 - ukończenie budowy Elektrowni "Łagisza"
• 1973, 1 stycznia - przyłączenie miasta Łagisza do Będzina.
• 1975, 1 czerwca – Grodziec staje się częścią Będzina; zniesienie powiatów.
• 1977
  • 1 lutego – przyłączenie Wojkowic (Komornych) - wzrost powierzchni miasta do 50,5 km2;
  • wybudowanie połączenia linii tramwajowej nr 25 do nowo zbudowanej zajezdni tramwajowej w Gzichowie.
• lata 70. - znaczna przebudowa układu komunikacyjnego miasta w związku z budową w pobliżu Huty "Katowice" (ul. Małobądzka, al. Kołłątaja z torowiskami tramwajowymi).
• 1978
  • 26 maja - otwarcie nowej trasy linii tramwajowej wzdłuż przebudowanej ul. Małobądzkiej do węzła drogowego przy ul. Czeladzkiej; podłączenie do węzła linii 22 z Czeladzi i 25 z Wojkowic;
  • 21 lipca - otwarcie trasy tramwajowej w alei Kołłataja; likwidacja nieczynnych torowisk na ul. Słowiańskiej, Kościuszki, Małachowskiego, Zawale i Paryskiej.
• 1979
  • 31 lipca - zamknięcie cementowni "Grodziec";
  • na Syberce przy ul. I Armii WP oddano do użytku Szkołę Podstawową nr 13 im. Zygmunta Berlinga (obecnie budynek Urzędu Skarbowego i ROKK).
• lata 80/90. - budowa na terenie Gzichowa osiedla Zamkowego.
• 1981, 1 kwietnia - utworzenie na Syberce parafii Nawiedzenia MMP.
• 1982 - oddanie po 10-letniej renowacji do użytku pałacu w Gzichowie i otwarcie w nim siedziby Muzeum Zagłębia.
• 1985, 19 stycznia - przekształcenie wikariatu terenowego na osiedlu Zamkowym (utw. 22 VIII 1983) w parafię Św. Jadwigi Śląskiej.
• 1987
  • wrzesień - na Syberce przy ul. Rewolucjonistów otwarto Szkołę Podstawową nr 17 (1100 uczniów) (od 2002 r. Miejski Zespół Szkół nr 2 im. Huberta Wagnera);
  • 5 października - utworzenie parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa na Ksawerze (także dla osiedla Warpie-Wschód);
  • 12 grudnia - powołanie parafii Św. Brata Alberta Chmielowskiego na Warpiu.
• 1990, 22 kwietnia - erygowanie parafii bł. Honorata Koźmińskiego na osiedlu M. Konopnickiej (Pekin) w Grodźcu (na bazie wikariatu trenowego, utworzonego 19 IX 1989 r.); 22 IV 1990 r. proboszczem zostaje ks. Leszek Kołczyk (ur. 31 I 1960); rozpoczęcie budowy kościoła wiosną 1991.
• 1992
  • styczeń - od Będzina odłącza się gmina miejska Wojkowice, włączona do miasta w 1977 r.;
  • 25 marca - Będzin przechodzi z diecezji częstochowskiej do nowo erygowanej diecezji sosnowieckiej;
  • miasto odwiedza po raz pierwszy kardynał Jan-Marie Lustiger, arcybiskup Paryża, którego dziadek być będzińskim Żydem.
• 1993, wrzesień - na miejscu zburzonej przed 50 laty przez Niemców synagogi w pobliżu zamku ustawiono pamiątkowy obelisk;

odsłonięcie na murach kościoła Św. Trójcy tablicy poświęconej pamięci ks. Mieczysława Zawadzkiego, "Sprawiedliwego wsród Narodów Świata"; w uroczystościach uczestniczy m. in. kardynał Jean-Marie Lustiger.

• 1994, kwiecień - zakonnicy ze Zgromadzenia Oblatów św. Józefa objejmują parafię św. Jana Chrzciciela.
• 1996
  • 30 marca - Teatr Dzieci Zagłębia w związku z jubileuszem 50-lecia otrzymuje imię Jana Dormana, swego twórcy i wieloletniego dyrektora;
  • wrzesień - połączenie szkół podstawowych nr 13 i 17 (w budynku SP nr 17) w Szkołę Podstawową nr 13.
• 1997
  • 29 stycznia - Rada Miejska z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Będzina przyjmuje uchwałę w sprawie zasad i trybu nadawania Honorowego Obywatelstwa Miasta Będzina; pierwszym Honorowym Obywatelem Miasta Będzina został kardynał Jean-Marie Lustiger (1927-2007), metropolita arcybiskup Paryża, wywodzący się z bedzińskiej rodziny żydowskiej;
  • 24 maja - sosnowiecki ordynariusz biskup Adam Śmigielski (biskup) ustanawia kościół Nawiedzenia MMP Sanktuarium Polskiej Golgoty Wschodu (28 V 2000 - konsekracja sanktuarium);
  • drugie półrocze - rozbiórka starej kaplicy parafii św. Jana Chrzciciela.
• 1999
  • Będzin ponownie staje się stolicą powiatu ziemskiego w woj. śląskim;
  • przy ul. Modrzejowskiej do użytku oddano budynek Banku Spółdzielczego i Prokuratury oraz adaptowany budynek b. Szkoły Podstawowej nr 13 na Urząd Skarbowy i Regionalny Ośrodek Szkolenia Kadr wraz z hotelem "Skarbowiec" i restauracją "U Skarbowców".
  • wrzesień - powołano 7 gimnazjów.
• 2000
  • konsekrowanie (poświęcenie) przez ordynariusza sosnowieckiego biskupa Adama Śmigielskiego czterech nowych będzińskich kościołów:
    • 28 maja - kościoła Nawiedzenia NMP na Syberce
    • 15 października - kościoła bł. Honorata Koźmińskiego w Grodźcu (Pekin)
    • 16 października - kościoła św. Jadwigi na osiedlu ZamkowymGzichów);
  • 3 grudnia - kościoła Najświętszego Serca Pana Jezusa na Ksawerze przy al. Kołłątaja;
  • Honorowymi Obywatelami Miasta Będzina zostali:
    • Jan Świderski (1913-2004), wybitny malarz pochodzący z Grodźca, prof. ASP w Krakowie;
    • Sławomir Pietras (ur. 1943), będzinianin, jeden z najwybitniejszych na świecie dyrektor teatrów operowych, obecnie dyrektor naczelny Teatru Wielkiego w Poznaniu, twórca i dyrektor m. in. festiwalu Ave Maria w Czeladzi.
• 2001 - zatwierdzono flagę i herb miasta.
• 2002
  • powstaje fundacja "JONA" - Zagłębiowskie Centrum Kultury Żydowskiej z siedzibą w Będzinie;
  • połączenie szkół podstawowych nr 9 i 12 oraz gimnazjum nr 6 w Miejski Zespół Szkół nr 4 (od 17 X 2006 im. Noblistów Polskich) (Łagisza);
• 2004, 6 lipca – oficjalne potwierdzenie odkrycia synagogi Mizrachi w kamienicy przy ulicy Potockiego 3, o której w 2003 r. wspominał Menachem Liwer (zamknięta dla zwiedzających w 2007 r. z powodu złego stanu).
• 2003, 11 sierpnia - odsłonięcie tablic pamiątkowych: na domu Sztrochlica przy ul. Potockiego 6 (w hołdzie Hermanowi i Reginie Sztrochlic i ich córkom zagazowanym w Oświęcimiu - Brzezince) oraz na budynku dawnego szpitala dla położnych i szpitala dla ludności żydowskiej na Podzamczu 26.
• 2004
  • marzec (oficjalnie 18 maja) - oddanie do użytku ronda Unii Europejskiej;
  • 30 maja - na wniosek Towarzystwa Przyjaciół Będzina honorowe obywatlstwo Mista Będzina otrzymał Janusz Gajos; ustanaowiono także Dzień Pamięci Ojca Świętego Jana Pawła II;
  • czerwiec - uroczyste otwarcie przebudowanego placu dworcowego (od marca 2005 pl. Kolei Warszawsko - Wiedeńskiej);
  • 17 czerwca - konsekrowanie kościoła św. Brata Alberta Chmielowskiego na Warpiu;
  • październik - otwarcie na Kamionce placu Bohaterów Getta Będzińskiego i odsłonięcie pomnika.
• 2005
  • odkrycie żydowskiego domu modlitwy Cukiermanów w mieszkaniu kamienicy przy ulicy Kołłątaja 24 (po odrestaurowaniu udostępniona 27 września 2007);
  • 22 czerwca - podczas sesji Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy w Strasburgu prezydent Będzina Radosław Baran odebrał Dyplom Europejski (przyznany 28 kwietnia na posiedzeniu Komisji ds. Środowiska, Rolnictwa, Spraw Lokalnych i Regionalnych Rady Europy)
  • 28 lipca - Święto ulicy Małachowskiego - oddanie do użytku przebidowanej gł. ulicy miasta;
  • 1 października - utworzenie parafii św. Faustyny Kowalskiej na osiedlu Górki Małobądzkie;
  • 27 października - otwarcie przebudowanego fragmentu ul. Piłsudskiego (pasaż od ul. Młachowskiego do Modrzejowskiej);
  • 8 grudnia - aktor Janusz Gajos odebrał tytuł Honorowego Obywatela Będzina;
  • Bogusław Fornalczyk (ur. 1937), mistrz Polski w kolarstwie, Honorowym Obywatelem Miasta Będzina;
  • koniec roku - Stanisława Sapińska za namową Adama Szydłowskiego ujawnia przechowywany przez 63 lata niezwykły pamiętnik Rutki Laskier, młodej Żydówki z Będzina (zginęła w Oświęciumiu), wydany na początku 2006 r. przez Dziennik Zachodni.
• 2006
  • 12 maja - wmurowanie aktu erekcyjnego pod budowę nowego bloku energetycznego o mocy 460 MW w Elektrowni "Łagisza" - pierwszego na świecie bloku z kotłem przepływowym CFB na parametry nadkrytyczne; wybudowanie (2007-08) najwyższej w Polsce (133,2 m) chłodnię kominowej;
  • 6 października - uroczyste wręczenie Honorowej Flagi Rady Europy prezydentowi Będzina przez przedstawiciela Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, prof. Renzo Guberta (pl. Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej).
• 2007
  • 7 października - na osiedlu Górki Małobądzkie powstaje kaplica św. Faustyny Kowalskiej;
  • Honorowym Obywatelem Miasta Będzina zostaje ks. biskup dr Adam Śmigielski (ur. 1937), ordynariusz diecezji sosnowieckiej.
• 2008
  • 7-8 czerwca - główne obchody 650-lecia miasta Będzina w ramach Dni Będzina (m. in. koncert Danzela i September).
  • 12 lipca - otwarcie na Syberce przy trasie DK 86 Katowice-Warszawa największego obiektu handlowego w mieście (13 tys. m kw.) - salonu meblowego "Black Red White"
  • 19 sierpnia - Światowy Zlot Żydów Będzina.

Tekst lokacji miasta z 1358 roku

W imię Pańskie – amen. Dla podniesienia wspaniałości władzy królewskiej i utrwalenia jej po wieczne czasy My Kazimierz z Bożej Łaski Król Polski jako też Krakowa, Sandomierza, Sieradza, Łęczycy, Mazowsza, Kujaw i Pomorza, Ziem Księstwa prawy Pan i dziedzic, polecając wiecznej pamięci, ten dokument ogłaszamy wszystkim.
Mając staranie o ulepszenie i poprawienie naszego królestwa pozwalamy mieć i na prawie niemieckim magdeburskim lokować pod zamkiem naszym będzińskim miasto, któremu nadajemy nazwę Bandzien aby zostało ono lepiej lokowane i sprawiedliwie z prawem rządzone.
Prawo lokowania powierzamy czcigodnemu i szlachetnemu mężowi Hinkowi zwanemu Ethiopusem i jego legalnym następcom.
Powierzamy (mu) również na własność i przekazujemy w dziedziczne i wieczne posiadanie wójtostwo będzińskie z prawem nadania, zamiany i sprzedaży.
Tenże Hinko wraz ze swymi następcami otrzyma w posiadanie tytułem wójtostwa jeden łan i dwa place dla własnego użytku, ławę chlebną, mięsną i szewską.
Z kar sądowych rzeczonego naszego miasta otrzyma trzeci denar, dwa zachowując dla Naszego Majestatu.
Opłatę od przewozu a także sprzedaży piwa, które się zwie schrothowne, tenże wójt i jego następcy otrzymują w całości.
Ponadto obywatele tego naszego miasta będą posiadali place z łąkami na własny użytek w granicach miasta i wokoło.
Rzeczony wójt i obywatele będą wycinać drzewo w lesie na budowę domów na własny użytek według własnego upodobania, a na rzece zwanej Przemsza, będą mieć prawo łowienia ryb bez żadnej przeszkody, lecz tylko małymi sieciami i innymi narzędziami, zastrzegając dla nas inne połowy.
Specjalna łaską Naszą wszystkich obywateli i mieszkańców tego naszego miasta, już osiedlonych i mających się osiedlić, uwalniamy na przeciąg sześciu lat od wszelkich czynszów i ciężarów, posług, podwód i innych opłat jakiekolwiek się należą.
I miasto nasze uwalniamy spod prawa polskiego: wszelakich jego ciężarów i obowiązków, które różnią się z prawem niemieckim.
Wójta i wszystkich mieszkańców naszego miasta uwalniamy od wszelkich sądów i jurysdykcji wszystkich kasztelanów, wojewodów, sędziów, podsędków i wszelkich urzędników, przez których nie będą pozwani i przed nimi odpowiadać.
Tylko wójt będzie odpowiadał przed Najwyższym sądem na Zamku Królewskim, wezwany przez Nasze pismo, a mieszczanie w sporach między sobą przed swoim wójtem tamże w Będzinie według swego prawa niemieckiego magdeburskiego. W wypadku gdyby któryś z obywateli zachciał odwołać się od wyroku wójta i ławników, może jednakowoż sprawę swoją przedłożyć sądowi Naszemu niemieckiemu na Zamku Krakowskim dla rozstrzygnięcia.
Po upływie zaś wspomnianych sześciu lat wolności obywatele Nasi w Będzinie będą zobowiązani płacić Nam czynsze i ponosić zwyczajne ciężary jak inne nasze miasta.
Wójt Nasz, ze swymi następcami, będzie zobowiązany stawić się na koniu i w ozdobnej zbroi, w pancerzu i żelaznym hełmie na każdą naszą wyprawę.
Na której rzeczy pamiątkę to pismo czynimy i pieczęcią naszego Królestwa umacniamy.
Dano w Krakowie, Roku Pańskiego MCCCLVIII w dniu św. Dominika wyznawcy, w obecności tych świadków: Jan Jura Kasztelan, Imram Wojewoda, Andrzej Podkomorzy, Piotr Mocza Trybun Królewski, Florian Kanclerz Łęczycki, Jan z Wojnicza, Eustachiusz z Lublina, Dobiesław z Wiślicy – Kasztelanowie, Pełka Marszałek i Podczaszy Krakowski.
Napisane i wydane przez Jana z Buska Kapelana i pisarza Naszego Królewskiego Majestatu.

Jest to treść dokumentu lokacyjnego z 5 sierpnia 1358 r., znanego z późniejszych odnowień króla Aleksandra Jagiellończyka (rok 1502). Tłumaczenie za Włodzimierz Błaszczyk, "Będzin przez Wieki. Dzieje miasta i jego rozwoju urbanistyczno-przestrzennego od średniowiecza do połowy XX – wieku na podłożu osadnictwa w starożytności i wczesnym średniowieczu", Poznań 1982, s. 694 – 696.

Zmiany demograficzne Będzina na przestrzeni dziejów

1360 – 240 mieszkańców. (lokacja miasta)
1510 – 1400 mieszkańców. (przywileje handlowe)
1540 – 800 mieszkańców. (zaraza)
1629 – 600 mieszkańców. (pożar miasta)
1673 – 346 mieszkańców. (potop szwedzki)
1789 – 1200 mieszkańców. (zwiększona mobilność ludności*)
1803 – 1608 mieszkańców. (zwiększona mobilność ludności*)
1823 – 2254 mieszkańców. {zwiększona mobilność ludności*, początek uprzemysłowienia)
1835 – 2500 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1852 – 3858 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1858 – 4140 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1880 – 5424 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie, otwarcie kolei żelaznej)
1892 – 10000 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1901 – 30124 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1905 – 36112 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1908 – 42381 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1910 – 50500 mieszkańców. (mobilność*, uprzemysłowienie)
1914 – 36010 mieszkańców. (zagrożenie wojenne)
1918 – 30259 mieszkańców. (I wojna światowa)
1923 – 32000 mieszkańców. (zmiany administracyjne)
1925 – 41000 mieszkańców. (uprzemysłowienie, przyrost naturalny)
1928 – 43286 mieszkańców. (przyrost naturalny)
1939 – 52000 mieszkańców. (przyrost naturalny)
1945 – 25600 mieszkańców. (II wojna światowa, eksterminacja Żydów)
1960 – 39000 mieszkańców. (zwiększona mobilność ludności* po II wojnie)
1970 – 62000 mieszkańców. (zwiększona mobilność ludności*)
1979 – 78800 mieszkańców. (zmiany administracyjne, rekord)
1985 – 77000 mieszkańców. (ujemny przyrost)
1990 – 75400 mieszkańców. (ujemny przyrost)
1993 – 65056 mieszkańców. (odłączenie Wojkowic)
1999 – 59936 mieszkańców. (ujemny przyrost, emigracja)
2003 – 59096 mieszkańców. (ujemny przyrost, emigracja)

(*) – Chodzi o przewagę liczby urodzeń nad liczbą zgonów.

Historia Żydów będzińskich

Czasy Jagiellonów

Plik:Cmentarz żydowski na stokach Góry Zamkowej w Będzinie.jpg

Cmentarz żydowski w Będzinie

Niewiele wiadomo o początkach Żydów w Zagłębiu Dąbrowskim. Pierwsze pewne informacje Żydach w Będzinie pochodzą dopiero z XV wieku, choć na podstawie analogii z sąsiednim Śląskiem możemy przypuszczać, że byli oni już tutaj obecni w XIII wieku. Zorganizowana gmina powstała jednak znacznie później, kahał (czyli rada gminna, na której czele stał rabin i syndyk) zorganizowano gdzieś pomiędzy rokiem 1564 a 1583. W każdym razie pod koniec XVI stulecia kahał będziński wysyłał już swoich posłów na "sejm żydowski" do Lublina (np. w 1666 r. sejm żydowski z Lublina składał się z 22 przedstawicieli z całej Polski, w tym niejakiego Izraela Samuelowicza z Będzina).Prawa i obowiązki będzińskiej gminy żydowskiej określały przywileje Bolesława Pobożnego z 1264 r., Kazimierza Wielkiego z 1334 r. i Kazimierza Jagiellończyka z 1453 r.

Pierwsi Żydzi zaczęli się osiedlać w Będzinie w rejonie obecnej ulicy Zawale, dopiero pod koniec XV wieku, zaczęli zamieszkiwać w obrębie murów miejskich (głównie przy ulicy Targowej, obecnie Berka Joselewicza i Rybnej). Najprawdopodobniej wtedy powstała pierwsza drewniana synagoga i kirkut (cmentarz). W 1527 dzięki przywilejowi Zygmunta I Starego Żydzi zostali zrównani w swoich prawach z kupcami chrześcijańskimi, jednak dopiero za Stefana Batorego uzyskali oni formalną zgodę na zamieszkanie w obrębie murów miejskich.

Plik:Bed005b.jpg

Widok na zamek i synagogę od strony rzeki Czarnej Przemszy, stan początek XX w.

Rzeczpospolita szlachecka

Również okres panowania królów elekcyjnych był dla Żydów będzińskich czasem prosperity. W 1592 r. Zygmunt III Waza nakazał władzom Będzina bronić Żydów przed wszelkimi krzywdami i napaściami. Prawa i przywileje Żydów ostatecznie ustaliły akty Władysława IV wydany 20 sierpnia 1644 r. i Michała Korybuta Wiśniowieckiego wydany 20 sierpnia 1669 r. (w tym ostatnim uzyskali oni prawa do wszelkiego handlu w mieście). Przywileje te były potwierdzane przez następnych królów polskich (ostatnie potwierdzenie Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1766 r.) W swojej historii w Będzinie Żydzi mieli trzy cmentarze (pierwszy powstał w rejonie ulicy Zawale i funkcjonował jeszcze w XIX wieku, jednakże z powodu braku miejsca od XVII stulecia Żydów zaczęto chować przy ulicy Podzamcze. Trzeci najmłodszy powstał na Warpiu w rejonie obecnej huty "Będzin". Obecnie nie ma śladu po cmentarzu przy ulicy Zawale i na Warpiu, gdyż pierwszy został zniszczony w okresie międzywojennym, zaś drugi przez Niemców podczas II wojny światowej) i dwie synagogi (pierwsza mieściła się przy ulicy Targowej i z początku była drewniana, druga większą wybudowano przy ulicy czeladzkiej w XVIII wieku). Powstało też kilka szkół i łaźnia żydowska. W ciągu wieków Żydzi brali oczywiście udział w życiu miasta i tak np. w 1587 r. wobec zagrożenia wojsk cesarskich arcyksięcia Maksymiliana najbogatsi mieszkańcy wyznania mojżeszowego z rabinem Natanem Mejtlisem na czele zebrali między sobą sumę 50 dukatów na cele naprawy murów miejskich. Również podczas insurekcji kościuszkowskiej Żydzi aktywnie wspierali polski wysiłek, szczególnie miał się tutaj zasłużyć Jakub Natan (Nagrobek żyjącego 105 lat Natana jest najstarszy z zachowanych na cmentarzu przy ulicy Podzamcze, co charakterystyczne na macewie umieszczony jest orzeł Rzeczypospolitej). Do kahału będzińskiego do 1724 r. należeli również Żydzi bytomscy (do zerwania doszło na skutek odmowy pochowania na cmentarzu w Będzinie, złoczyńców z Bytomia), a do 1747 Żydzi mysłowiccy.

Okres zaborów

Rozbiory Polski przyniosły Żydom utratę wszystkich przywilejów nadanych im w ciągu wieku przez królów polskich. Rozwój Żydów dodatkowo zahamowały ustawy rosyjskie z 1821 i 1851 r. zakazujące zamieszkiwanie przez nich terenów przygranicznych. Na szczęście dla Izraelitów przepisy te jednak nie były zbyt rygorystycznie przestrzegane i dzięki temu był możliwy stały wzrost liczby ludności żydowskiej. Żydzi na stałe wkomponowali się w życie kulturalne i gospodarcze miasta. (Ich własnością było ponad 60% sklepów, byli też udziałowcami licznych zakładów przemysłowych).

II Rzeczpospolita

Po zakończeniu I wojny światowej w celu zneutralizowania żywiołu żydowskiego w mieście do Będzina przyłączono osiedla robotnicze: Warpie i Ksawerę (1923 rok, dzięki czemu liczba ludności wyznania mojżeszowego spadła z 75% (w 1910 roku), do 45% (w 1923 r., wpływ tutaj miały też liczne wyjazdy Żydów z Zagłębia w okresie I wojny światowej).

Holocaust

Zagładę społeczności żydowskiej w mieście przyniosła II wojna światowa. Już w nocy z 8 na 9 września 1939 r. Niemcy zorganizowali dużą prowokację podpalając będzińską synagogę i domy żydowskie (o ten czyn władze niemieckie oskarżyły później 42 Polaków, których aresztowano i rozstrzelano po wymuszonych zeznaniach). Podczas pożaru zginęło kilkudziesięciu próbujących ratować życie i dobytek Żydów, do których strzelały oddziały niemieckie. Ofiar byłoby z pewnością więcej, gdyby nie odwaga proboszcza kościoła Świętej Trójcy Mieczysława Zawadzkiego (zm. 1975 r.), który z narażeniem życia ofiarował schronienie uciekającym Żydom. (Za ten czyn został pośmiertnie uhonorowany medalem "Sprawiedliwy wśród Narodów Świata"). Następnie Żydom stopniowo zostały odebrane wszystkie nieruchomości, sklepy i zakłady rzemieślnicze. Żydów wysiedlono z centrum miasta i stłoczono w dużym getcie umiejscowionym na będzińskim Warpiu i sosnowieckiej Środuli. W celu ułatwienia kontroli powołano Centralę gmin Żydowskich, na czele której stanął Mojżesz Merin. (Była to postać dość kontrowersyjna gdyż wyznawał on zasadę, że tylko współpraca z Niemcami daje jakąś szansę przetrwania. Organizował więc agitacje i sporządzał listy osób mających wyjechać na roboty do Niemiec. Ludność Żydowska broniła się przed tym, jak mogła. Praktyka wykazała jednak, że jeśli, któryś z Żydów przeżył zawieruchę wojenną to byli to głównie ci co wyjechali stosunkowo wcześnie na roboty). Pierwsze masowe wywózki do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu nastąpiły już w 1941 r.

Plik:Bed005a.jpg

Przeprowadzka Żydów będzińskich do getta na Warpiu (1939)

Początkowo dotyczyło to osób biednych i bezrobotnych, później przybrało bardziej zorganizowane formy. W 1942 w getcie będzińsko-sosnowieckim zamieszkiwało jeszcze ok. 15 000 Żydów. W 1943 zapadła ostateczna decyzja likwidacji getta. W czerwcu tegoż roku w transporcie do Oświęcimia zginęło całe kierownictwo Gminy Żydowskiej. Do ostatecznej likwidacji doszło latem 1943 r., kiedy to ostatnich Żydów wywieziono do obozu. Wobec wkraczających do getta oddziałów niemieckich Żydowska Organizacja Bojowa spróbowała oporu, oczywiście z góry skazanego na klęskę (w bunkrze przy ulicy Podsiadły). Tylko ok. 30 osobom udało się przedrzeć z getta i następnie uciec na Węgry i Słowację. Wojnę przeżyło tylko kilkuset Żydów będzińskich.

Stan ludnościowy będzińskich Żydów

• 1787 – 250 mieszkańców
• 1827 – 527 mieszkańców
• 1835 – 1200 mieszkańców
• 1852 – 2231 mieszkańców
• 1880 – 3800 mieszkańców
• 1910 – ok. 37 000 mieszkańców
• 1918 – ok. 15 000 mieszkańców
• 1939 – ok. 25 000 mieszkańców

Galeria

• Ulica Małachowskiego (stan okres międzywojenny)
  Ulica Małachowskiego (stan okres międzywojenny)
• Dworzec kolejowy Będzin Miasto (stan okres międzywojenny)
  Dworzec kolejowy Będzin Miasto (stan okres międzywojenny)
• Nowy Rynek (plac 3 maja) u zbiegu ulic Małachowskiego i Sączewskiego w Będzinie (stan okres międzywojenny)
  Nowy Rynek (plac 3 maja) u zbiegu ulic Małachowskiego i Sączewskiego w Będzinie (stan okres międzywojenny)
• Ulica Małachowskiego w Będzinie (stan okres międzywojenny)
  Ulica Małachowskiego w Będzinie (stan okres międzywojenny)
• Getto żydowskie w Będzinie (stan okres II wojny światowej)
  Getto żydowskie w Będzinie (stan okres II wojny światowej)
• Zamek w Będzinie
  Zamek w Będzinie
• Zamek w Będzinie - widok od strony Czarnej Przemszy
  Zamek w Będzinie - widok od strony Czarnej Przemszy
• Widok na zamek w Będzinie od strony rzeki Czarnej Przemszy (lata 80. XX wieku).
  Widok na zamek w Będzinie od strony rzeki Czarnej Przemszy (lata 80. XX wieku).

Zobacz też

• Najstarsza Synagoga w Będzinie
• Stara Synagoga w Będzinie
• Synagoga w Będzinie
• Synagoga Mizrachi w Będzinie
• Synagoga Cukermana w Będzinie
• Powstanie w getcie będzińskim