Zespół jelita drażliwego: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
→‎Leczenie: poprawiam akapit o zaleceniach dietetycznych
Linia 141: Linia 141:


* Unikanie [[Stres|stresu]].
* Unikanie [[Stres|stresu]].
* Odpowiednia dieta, szczególnie dieta FODMAP oraz bogata w rozpuszczalny [[błonnik]]<ref>{{Cytuj|autor=S. S. C. Rao, S. Yu, A. Fedewa|tytuł=Systematic review: dietary fibre and FODMAP-restricted diet in the management of constipation and irritable bowel syndrome|czasopismo=Alimentary Pharmacology & Therapeutics|data=2015-06-01|data dostępu=2016-11-11|issn=1365-2036|wydanie=12|s=1256–1270|doi=10.1111/apt.13167|url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/apt.13167/abstract|język=en}}</ref>. Dieta bogata w rozpuszczalny błonnik zmniejsza ogólne objawy IBS oraz bóle brzucha, szczególnie przy łagodniejszych formach IBS oraz IBS z biegunką, przy czym błonnik nierozpuszczalny jest nieskuteczny<ref>{{Cytuj|autor=Neeraja Nagarajan, Amanda Morden, Danielle Bischof, Elizabeth A. King, Martin Kosztowski|tytuł=The role of fiber supplementation in the treatment of irritable bowel syndrome|czasopismo=European Journal of Gastroenterology & Hepatology|data dostępu=2016-11-11|doi=10.1097/meg.0000000000000425|url=http://content.wkhealth.com/linkback/openurl?sid=WKPTLP:landingpage&an=00042737-900000000-98688}}</ref>. Dieta FODMAP ogranicza produkty, które zawierają ciężkostrawne węglowodany oraz inne substancje, mogące wpływać na objawy chorób przewodu pokarmowego, np. [[Laktoza|laktozę]], [[gluten]] lub [[Fruktoza|fruktozę]]. Dieta ta skutecznie zmniejsza ogólne objawy IBS oraz bóle brzucha u niektórych pacjentów, przy czym dalszych badań wymaga ocena jej bezpieczeństwa przy dłuższym czasie stosowania<ref>{{Cytuj|autor=Abigail Marsh, Enid M. Eslick, Guy D. Eslick|tytuł=Does a diet low in FODMAPs reduce symptoms associated with functional gastrointestinal disorders? A comprehensive systematic review and meta-analysis|czasopismo=European Journal of Nutrition|data=2015-05-17|data dostępu=2016-11-11|issn=1436-6207|wydanie=3|s=897–906|doi=10.1007/s00394-015-0922-1|url=http://link.springer.com/article/10.1007/s00394-015-0922-1|język=en}}</ref>.
* Odpowiednia dieta (zależna od postaci choroby). W postaci zaparciowej zaleca się spożywanie pokarmów bogatych we włókna roślinne (albo suplementacja zawierającymi je preparatami) oraz przyjmowanie odpowiedniej ilości niegazowanych płynów (minimum 1,5 litra/doba). W postaci biegunkowej należy stosować dietę niskoresztkową oraz jedzenie produktów gotowanych, pieczonych lub duszonych. W postaci tej poprawę przynosi również wprowadzenie diety bezglutenowej, szczególnie u osób z antygenami HLA-DQ2 i HLA-DQ8.<ref>{{Cytuj pismo |tytuł = Wpływ diety bezglutenowej na zespół jelita nadwrażliwego| czasopismo = Medycyna po dyplomie| wolumin = 22| strony = 9-12| data = lipiec-sierpień 2013| wydawca = Medical Tribune Polska| issn = 1231-1812}}</ref> W obu przypadkach zaleca się eliminację mocnej herbaty, kawy oraz alkoholi.
* Niektóre [[Probiotyk|probiotyki]], np. jogurtowe, łagodzą ogólne objawy IBS oraz towarzyszące bóle, jednakże dalszych badań wymaga ocena, które z nich i w jakich dawkach są najskuteczniejsze<ref>{{Cytuj|autor=Alexander C Ford, Eamonn M M Quigley, Brian E Lacy, Anthony J Lembo, Yuri A Saito|tytuł=Efficacy of Prebiotics, Probiotics, and Synbiotics in Irritable Bowel Syndrome and Chronic Idiopathic Constipation: Systematic Review and Meta-analysis|czasopismo=The American Journal of Gastroenterology|wydanie=10|s=1547–1561|doi=10.1038/ajg.2014.202|url=http://www.nature.com/doifinder/10.1038/ajg.2014.202}}</ref><ref>{{Cytuj|autor=Alexander C Ford, Eamonn M M Quigley, Brian E Lacy, Anthony J Lembo, Yuri A Saito|tytuł=Efficacy of Prebiotics, Probiotics, and Synbiotics in Irritable Bowel Syndrome and Chronic Idiopathic Constipation: Systematic Review and Meta-analysis|czasopismo=The American Journal of Gastroenterology|wydanie=10|s=1547–1561|doi=10.1038/ajg.2014.202|url=http://www.nature.com/doifinder/10.1038/ajg.2014.202}}</ref>.
* Niektóre [[Probiotyk|probiotyki]], np. jogurtowe, łagodzą ogólne objawy IBS oraz towarzyszące bóle, jednakże dalszych badań wymaga ocena, które z nich i w jakich dawkach są najskuteczniejsze<ref>{{Cytuj|autor=Alexander C Ford, Eamonn M M Quigley, Brian E Lacy, Anthony J Lembo, Yuri A Saito|tytuł=Efficacy of Prebiotics, Probiotics, and Synbiotics in Irritable Bowel Syndrome and Chronic Idiopathic Constipation: Systematic Review and Meta-analysis|czasopismo=The American Journal of Gastroenterology|wydanie=10|s=1547–1561|doi=10.1038/ajg.2014.202|url=http://www.nature.com/doifinder/10.1038/ajg.2014.202}}</ref><ref>{{Cytuj|autor=Alexander C Ford, Eamonn M M Quigley, Brian E Lacy, Anthony J Lembo, Yuri A Saito|tytuł=Efficacy of Prebiotics, Probiotics, and Synbiotics in Irritable Bowel Syndrome and Chronic Idiopathic Constipation: Systematic Review and Meta-analysis|czasopismo=The American Journal of Gastroenterology|wydanie=10|s=1547–1561|doi=10.1038/ajg.2014.202|url=http://www.nature.com/doifinder/10.1038/ajg.2014.202}}</ref>.
* Środki farmakologiczne – pełnią funkcję wspomagającą. W postaci bólowo-zaparciowej można stosować: [[cholinolityki|środki antycholinergiczne]] ([[Oksyfenonium|bromek oksyfenonium]]), [[drotaweryna|drotawerynę]], [[mebeweryna|mebewerynę]] lub [[trimebutyna|trimebutynę]]. W postaci biegunkowej można stosować: [[rifaksymina|rifaksyminę]], [[difenoksylat]], [[loperamid]], [[Kolestyramina|cholestyraminę]]. Przy wzdęciach: [[rifaksymina|rifaksyminę]], [[symetykon]], [[dimetykon]]. Przy ciężkiej depresji z chudnięciem i bezsennością – [[amitryptylina]]. Chorzy z niepokojem – [[Leki przeciwlękowe|anksjolityki]], ale dłuższa kuracja jest niewskazana{{r|jama}}.
* Środki farmakologiczne – pełnią funkcję wspomagającą. W postaci bólowo-zaparciowej można stosować: [[cholinolityki|środki antycholinergiczne]] ([[Oksyfenonium|bromek oksyfenonium]]), [[drotaweryna|drotawerynę]], [[mebeweryna|mebewerynę]] lub [[trimebutyna|trimebutynę]]. W postaci biegunkowej można stosować: [[rifaksymina|rifaksyminę]], [[difenoksylat]], [[loperamid]], [[Kolestyramina|cholestyraminę]]. Przy wzdęciach: [[rifaksymina|rifaksyminę]], [[symetykon]], [[dimetykon]]. Przy ciężkiej depresji z chudnięciem i bezsennością – [[amitryptylina]]. Chorzy z niepokojem – [[Leki przeciwlękowe|anksjolityki]], ale dłuższa kuracja jest niewskazana{{r|jama}}.
* Olej z [[Mięta pieprzowa|mięty pieprzowej]] zmniejsza ogólne objawy IBS oraz łagodzi bóle brzucha<ref>{{Cytuj|autor=Reena Khanna, John K. MacDonald, Barrett G. Levesque|tytuł=Peppermint Oil for the Treatment of Irritable Bowel Syndrome|czasopismo=Journal of Clinical Gastroenterology|data dostępu=2016-11-11|doi=10.1097/mcg.0b013e3182a88357|url=http://content.wkhealth.com/linkback/openurl?sid=WKPTLP:landingpage&an=00004836-900000000-98766}}</ref>.
* Olej z [[Mięta pieprzowa|mięty pieprzowej]] zmniejsza ogólne objawy IBS oraz łagodzi bóle brzucha<ref>{{Cytuj|autor=Reena Khanna, John K. MacDonald, Barrett G. Levesque|tytuł=Peppermint Oil for the Treatment of Irritable Bowel Syndrome|czasopismo=Journal of Clinical Gastroenterology|data dostępu=2016-11-11|doi=10.1097/mcg.0b013e3182a88357|url=http://content.wkhealth.com/linkback/openurl?sid=WKPTLP:landingpage&an=00004836-900000000-98766}}</ref>.
* Do alternatywnych metod leczenia zalicza się jeszcze medytację i jogę<ref>{{Cytuj pismo|tytuł = A randomized trial of yoga for adolescents with irritable bowel syndrome|url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2673138/|czasopismo = Pain Research & Management : The Journal of the Canadian Pain Society|data = 2006-01-01|data dostępu = 2015-09-21|issn = 1203-6765|pmc = 2673138|pmid = 17149454|strony = 217-224|wolumin = 11|wydanie = 4|imię = Leora|nazwisko = Kuttner|imię2 = Christine T|nazwisko2 = Chambers|imię3 = Janine|nazwisko3 = Hardial|imię4 = David M|nazwisko4 = Israel|imię5 = Kevan|nazwisko5 = Jacobson}}</ref><ref>{{Cytuj pismo|tytuł = Systematic review: complementary and alternative medicine in the irritable bowel syndrome|url = http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2036.2006.02776.x/abstract|czasopismo = Alimentary Pharmacology & Therapeutics|data = 2006-02-01|data dostępu = 2015-09-21|issn = 1365-2036|strony = 465-471|wolumin = 23|wydanie = 4|doi = 10.1111/j.1365-2036.2006.02776.x|język = en|imię = Z.|nazwisko = Hussain|imię2 = E. M. M.|nazwisko2 = Quigley}}</ref>.
* Do alternatywnych metod leczenia zalicza się jeszcze [[Medytacja|medytację]] i [[Przegląd zastosowań hathajogi w medycynie zachodniej|jogę]]<ref>{{Cytuj pismo|tytuł = A randomized trial of yoga for adolescents with irritable bowel syndrome|url = http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2673138/|czasopismo = Pain Research & Management : The Journal of the Canadian Pain Society|data = 2006-01-01|data dostępu = 2015-09-21|issn = 1203-6765|pmc = 2673138|pmid = 17149454|strony = 217-224|wolumin = 11|wydanie = 4|imię = Leora|nazwisko = Kuttner|imię2 = Christine T|nazwisko2 = Chambers|imię3 = Janine|nazwisko3 = Hardial|imię4 = David M|nazwisko4 = Israel|imię5 = Kevan|nazwisko5 = Jacobson}}</ref><ref>{{Cytuj pismo|tytuł = Systematic review: complementary and alternative medicine in the irritable bowel syndrome|url = http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1365-2036.2006.02776.x/abstract|czasopismo = Alimentary Pharmacology & Therapeutics|data = 2006-02-01|data dostępu = 2015-09-21|issn = 1365-2036|strony = 465-471|wolumin = 23|wydanie = 4|doi = 10.1111/j.1365-2036.2006.02776.x|język = en|imię = Z.|nazwisko = Hussain|imię2 = E. M. M.|nazwisko2 = Quigley}}</ref>.


== Rokowanie ==
== Rokowanie ==

Wersja z 13:28, 11 lis 2016

Zespół drażliwego jelita
{{{nazwa naukowa}}}
ilustracja
Synonimy

{{{synonimy}}}

Specjalizacja

{{{specjalizacja}}}

Objawy

{{{objawy}}}

Powikłania

{{{powikłania}}}

Początek

{{{początek}}}

Czas trwania

{{{czas trwania}}}

Typy

{{{typy}}}

Przyczyny

{{{przyczyny}}}

Czynniki ryzyka

{{{czynniki ryzyka}}}

Rozpoznanie

{{{rozpoznanie}}}

Różnicowanie

{{{różnicowanie}}}

Zapobieganie

{{{zapobieganie}}}

Leczenie

{{{leczenie}}}

Leki

{{{leki}}}

Rokowanie

{{{rokowanie}}}

Zapadalność

{{{zapadalność}}}

Śmiertelność

{{{śmiertelność}}}

Klasyfikacje
ICD-11

{{{ICD11}}}
{{{ICD11 nazwa}}}

ICD-10

K58
Zespół drażliwego jelita

DSM-5

{{{DSM-5}}}
{{{DSM-5 nazwa}}}

DSM-IV

{{{DSM-IV}}}
{{{DSM-IV nazwa}}}

DiseasesDB

30638

MedlinePlus

000246

MeSH

D043183

[[commons:{{{commons}}}|Multimedia w Wikimedia Commons]]

Zespół jelita drażliwego, zespół jelita nadwrażliwego (łac. colon irritabile; ang. Irritable Bowel Syndrome, w skrócie IBS) – przewlekła (trwająca przez co najmniej trzy miesiące) idiopatyczna choroba przewodu pokarmowego o charakterze czynnościowym charakteryzująca się bólami brzucha i zaburzeniami rytmu wypróżnień, nieuwarunkowana zmianami organicznymi lub biochemicznymi.

Zespół ten został dokładnie opisany przez Oslera w 1892 roku i był przez niego nazwany jako mucous colitis.

Epidemiologia

Gastroenterolodzy zgodnie stwierdzają, że zaburzenia czynnościowe układu pokarmowego należą do najczęstszych schorzeń w ich specjalności (do 50% zgłaszających się na leczenie). IBS występuje u ok. 10–20% dorosłych ludzi, 2/3 z tej liczby to kobiety. Ocenia się, że w Polsce IBS dotyczy około 13% dorosłej populacji. Choroba zaczyna się przeważnie w wieku 30–40 lat.

Duża liczba pacjentów mimo dokuczliwości objawów wywołanych czynnościowymi zaburzeniami przewodu pokarmowego nie zgłasza się do lekarza (tylko 10-25% osób szuka pomocy u lekarza).[potrzebny przypis]

Patofizjologia

Pierwotna przyczyna nie jest znana. Czynniki patofizjologiczne, które mogą mieć wpływ na wystąpienie choroby to:

Objawy

Sytuacje stresowe wyzwalają objawy, do których najczęściej należą:

  • ostre, skurczowe, nękające bóle brzucha (zazwyczaj podbrzusza i lewego dołu biodrowego). Prawie nigdy nie budzą w nocy. Nasilają się po posiłkach. Mogą towarzyszyć biegunkom. Ulgę przynosi wypróżnienie lub oddanie gazów.
  • biegunka – stolce mogą być wodniste lub półpłynne ale rzadko dochodzi do zwiększenia ich objętości. Zazwyczaj występuje po posiłkach, stresie psychicznym i w godzinach rannych.
  • zaparcie – u chorych bez biegunki. Częstotliwość wypróżnień jest zmniejszona, stolec oddawany jest z wysiłkiem. Po oddaniu stolca często występuje uczucie niepełnego wypróżnienia.
  • wzdęcie brzucha
  • domieszka śluzu w kale
  • odbijanie i gazy
  • nudności i wymioty
  • zgaga
  • bóle głowy
  • uczucie zmęczenia
  • zaburzenia miesiączkowania
  • częstomocz
  • "przelewania w brzuchu"

Badanie przedmiotowe nie wykazuje odchyleń od normy.

Postacie

  • biegunkowa
  • zaparciowa
  • mieszana

Objawy niepokojące

Każdy z poniższych objawów może wskazywać na przyczynę organiczną dolegliwości:

Diagnostyka

Celem postępowania diagnostycznego jest wykluczenie organicznej przyczyny dolegliwości.

Zestaw zalecanych badań diagnostycznych:

Ponadto, w zależności od sytuacji:

Rozpoznanie

Obecnie obowiązującymi są tzw. Kryteria Rzymskie III z 2006 roku. Według nich zespół jelita drażliwego można rozpoznać, gdy występuje ból lub dyskomfort (czyli przewlekłe odczucie nie określane jako ból) w jamie brzusznej, trwający co najmniej trzy dni w miesiącu, przez ostatnie trzy miesiące, i towarzyszą mu co najmniej dwa z trzech poniższych objawów: 1) zmniejszenie/ ustąpienie dolegliwości po wypróżnieniu 2) początek objawów związany ze zmianą częstości wypróżnień 3) początek dolegliwości wiążący się ze zmianą wyglądu stolca

Różnicowanie między postacią biegunkową a zaparciową

Biegunkowy typ choroby charakteryzują:

  • więcej niż 3 wypróżnienia w ciągu dnia
  • papkowaty lub wodnisty stolec
  • parcie na stolec

Zaparciowy typ choroby charakteryzują:

  • mniej niż 3 wypróżnienia w tygodniu
  • twardy lub "bobkowaty" stolec
  • duży wysiłek towarzyszący defekacji

Diagnostyka różnicowa

IBS należy różnicować z:

Leczenie

Nie ma sposobu trwałego wyleczenia z zaburzeń, postępowanie lecznicze ma tylko na celu złagodzenie objawów chorobowych.

  • Unikanie stresu.
  • Odpowiednia dieta, szczególnie dieta FODMAP oraz bogata w rozpuszczalny błonnik[1]. Dieta bogata w rozpuszczalny błonnik zmniejsza ogólne objawy IBS oraz bóle brzucha, szczególnie przy łagodniejszych formach IBS oraz IBS z biegunką, przy czym błonnik nierozpuszczalny jest nieskuteczny[2]. Dieta FODMAP ogranicza produkty, które zawierają ciężkostrawne węglowodany oraz inne substancje, mogące wpływać na objawy chorób przewodu pokarmowego, np. laktozę, gluten lub fruktozę. Dieta ta skutecznie zmniejsza ogólne objawy IBS oraz bóle brzucha u niektórych pacjentów, przy czym dalszych badań wymaga ocena jej bezpieczeństwa przy dłuższym czasie stosowania[3].
  • Niektóre probiotyki, np. jogurtowe, łagodzą ogólne objawy IBS oraz towarzyszące bóle, jednakże dalszych badań wymaga ocena, które z nich i w jakich dawkach są najskuteczniejsze[4][5].
  • Środki farmakologiczne – pełnią funkcję wspomagającą. W postaci bólowo-zaparciowej można stosować: środki antycholinergiczne (bromek oksyfenonium), drotawerynę, mebewerynę lub trimebutynę. W postaci biegunkowej można stosować: rifaksyminę, difenoksylat, loperamid, cholestyraminę. Przy wzdęciach: rifaksyminę, symetykon, dimetykon. Przy ciężkiej depresji z chudnięciem i bezsennością – amitryptylina. Chorzy z niepokojem – anksjolityki, ale dłuższa kuracja jest niewskazana[6].
  • Olej z mięty pieprzowej zmniejsza ogólne objawy IBS oraz łagodzi bóle brzucha[7].
  • Do alternatywnych metod leczenia zalicza się jeszcze medytację i jogę[8][9].

Rokowanie

U większości chorych objawy nawracają. Choroba ma jednak łagodny przebieg i nigdy nie prowadzi do wyniszczenia.

Historia

Jednostka chorobowa opisana została po raz pierwszy w 1892 roku. W XIX wieku znana była pod wieloma nazwami, m.in. jako: enteritis membranacea, myxoneurosis intestinalis, colitis mucosa, colitis neuromembranacea[10].

  1. ↑ S.S.C. Rao, S. Yu, A. Fedewa, Systematic review: dietary fibre and FODMAP-restricted diet in the management of constipation and irritable bowel syndrome, „Alimentary Pharmacology & Therapeutics”, 12, 2015, s. 1256–1270, DOI: 10.1111/apt.13167, ISSN 1365-2036 [dostęp 2016-11-11] (ang.).
  2. ↑ Neeraja Nagarajan i inni, The role of fiber supplementation in the treatment of irritable bowel syndrome, „European Journal of Gastroenterology & Hepatology”, DOI: 10.1097/meg.0000000000000425 [dostęp 2016-11-11].
  3. ↑ Abigail Marsh, Enid M. Eslick, Guy D. Eslick, Does a diet low in FODMAPs reduce symptoms associated with functional gastrointestinal disorders? A comprehensive systematic review and meta-analysis, „European Journal of Nutrition”, 3, 2015, s. 897–906, DOI: 10.1007/s00394-015-0922-1, ISSN 1436-6207 [dostęp 2016-11-11] (ang.).
  4. ↑ Alexander C Ford i inni, Efficacy of Prebiotics, Probiotics, and Synbiotics in Irritable Bowel Syndrome and Chronic Idiopathic Constipation: Systematic Review and Meta-analysis, „The American Journal of Gastroenterology”, 10, s. 1547–1561, DOI: 10.1038/ajg.2014.202.
  5. ↑ Alexander C Ford i inni, Efficacy of Prebiotics, Probiotics, and Synbiotics in Irritable Bowel Syndrome and Chronic Idiopathic Constipation: Systematic Review and Meta-analysis, „The American Journal of Gastroenterology”, 10, s. 1547–1561, DOI: 10.1038/ajg.2014.202.
  6. ↑ Vijaya L. Rao, Adam S. Cifu, Leslie W. Yang. Pharmacologic Management of Irritable Bowel Syndrome. „JAMA Clinical Guidelines Synopsis”. 314 (24), s. 2684-2685, December 22/29, 2015. DOI: 10.1001/jama.2015.16943. [dostęp 2015-12-30]. 
  7. ↑ Reena Khanna, John K. MacDonald, Barrett G. Levesque, Peppermint Oil for the Treatment of Irritable Bowel Syndrome, „Journal of Clinical Gastroenterology”, DOI: 10.1097/mcg.0b013e3182a88357 [dostęp 2016-11-11].
  8. ↑ Leora Kuttner, Christine T Chambers, Janine Hardial, David M Israel i inni. A randomized trial of yoga for adolescents with irritable bowel syndrome. „Pain Research & Management : The Journal of the Canadian Pain Society”. 11 (4), s. 217-224, 2006-01-01. ISSN 1203-6765. PMID: 17149454. PMCID: PMC2673138. [dostęp 2015-09-21]. 
  9. ↑ Z. Hussain, E. M. M. Quigley. Systematic review: complementary and alternative medicine in the irritable bowel syndrome. „Alimentary Pharmacology & Therapeutics”. 23 (4), s. 465-471, 2006-02-01. DOI: 10.1111/j.1365-2036.2006.02776.x. ISSN 1365-2036. [dostęp 2015-09-21]. (ang.). 
  10. ↑ Ernst Stein: Anorectal and colon diseases. Berlin: Springer, 2003, s. 376. ISBN 3-540-43039-3.

Bibliografia

  • Yang J., Lee HR., Low K., Chatterjee S., Pimentel M. Rifaximin versus other antibiotics in the primary treatment and retreatment of bacterial overgrowth in IBS.. „Digestive diseases and sciences”. 1 (53), s. 169–74, styczeń 2008. DOI: 10.1007/s10620-007-9839-8. PMID: 17520365. 
  • Lin HC. Small intestinal bacterial overgrowth: a framework for understanding irritable bowel syndrome.. „JAMA : the journal of the American Medical Association”. 7 (292), s. 852–8, sierpień 2004. DOI: 10.1001/jama.292.7.852. PMID: 15316000. 
  • "Interna" pod redakcją prof. dr hab. med. Włodzimierza Januszewicza i prof. dr hab. med. Franciszka Kokota ISBN 83-200-2871-X
  • "Choroby wewnętrzne" pod redakcją prof. dr hab. med. Andrzeja Szczeklika ISBN 83-7430-031-0
  • "Medycyna wewnętrzna" Gerd Herold i współautorzy ISBN 83-200-3322-5
  • Lu WZ., Gwee KA., Moochhalla S., Ho KY. Melatonin improves bowel symptoms in female patients with irritable bowel syndrome: a double-blind placebo-controlled study.. „Alimentary pharmacology & therapeutics”. 10 (22), s. 927–34, listopad 2005. DOI: 10.1111/j.1365-2036.2005.02673.x. PMID: 16268966. 
  • Bartłomiej Antoni Ziółkowski: Epidemiologia dolegliwości brzusznych w polskiej populacji. 2012. [dostęp 8.10.2012].

Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zespół_jelita_drażliwego&oldid=47460449”