Spółgłoska drżąca dziąsłowa dźwięczna

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Spółgłoska drżąca dziąsłowa
Numer IPA 122
r
Jednostka znakowa

r

Unikod

U+0072

UTF-8 (hex)

72

Inne systemy
X-SAMPA r
Kirshenbaum r<trl>
IPA Braille
Przykład
informacjepomoc
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Spółgłoska drżąca dziąsłowa – rodzaj dźwięku spółgłoskowego występujący w językach naturalnych. W międzynarodowej transkrypcji fonetycznej IPA oznaczanej symbolem: [r]. Głoska ta jest jednym z trudniejszych dźwięków mowy. Jest zazwyczaj ostatnią głoską opanowywaną przez dzieci, a zaburzenia jej artykulacji są jedną z najczęstszych wad wymowy (reranie).

W transkrypcji fonologicznej symbol /r/ często używany jest do oznaczenia innych spółgłosek rotycznych, takich jak [ɾ, ɹ, ʁ].

Artykulacja[edytuj | edytuj kod]

Opis[edytuj | edytuj kod]

W czasie artykulacji podstawowego wariantu [r]:

  • modulowany jest prąd powietrza wydychanego z płuc, czyli artykulacja tej spółgłoski wymaga inicjacji płucnej i egresji,
  • tylna część podniebienia miękkiego zamyka dostęp do jamy nosowej – jest to spółgłoska ustna,
  • prąd powietrza w jamie ustnej przepływa ponad całym językiem lub przynajmniej powietrze uchodzi wzdłuż środkowej linii języka – jest to spółgłoska środkowa
  • Język styka się z dziąsłami w periodyczny sposób, tworząc serię szybkich zwarć i rozwarć – jest to spółgłoska drżąca.
  • wiązadła głosowe periodycznie drgają, spółgłoska ta jest dźwięczna. W kontekstach ubezdźwięczniających jednak posiada wariant bezdźwięczny (np. w słowie „wiatr”).

Przykłady[edytuj | edytuj kod]

Spółgłoska drżąca dziąsłowa podniesiona[edytuj | edytuj kod]

Spółgłoska drżąca dziąsłowa podniesiona
Numer IPA 122 429
Jednostka znakowa

&#114;​&#797;

Unikod

U+0072 U+031d

UTF-8 (hex)

72 cc 9d

Jednostka znakowa

&#114;​&#827;

Unikod

U+0072 U+033b

UTF-8 (hex)

72 cc bb

Inne systemy
X-SAMPA r_r
Kirshenbaum r<trl>
IPA Braille
Przykład
informacjepomoc
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Około wieku XIII i XIV fonem /rʲ/ w języku staropolskim nabrał w swojej wymowie dużej frykcji, przez co upodobnił się do współczesnego czeskiego /r̝/ – spółgłoski drżącej dziąsłowej podniesionej, u której występuje zarówno drganie języka, jak i artykulacja szczelinowa (ale najprawdopodobniej wciąż była miękka: /r̝ʲ/)[1][2][3][4].

zatraciło swój wibracyjny charakter w XVII w. (choć jeszcze w XIX w. na podstawie analizy pisowni można przyjąć, że w niektórych wyrazach zachowało się m.in. na Kresach Wschodnich). Podobnie stało się w większości gwar ludowych. Frykatywne zachowało się jedynie częściowo w pasie południowego Śląska i południowo-zachodniej Małopolski (tj. na Orawie, Spiszu, Podhalu), w północnej Wielkopolsce (okolice Wielenia, Czarnkowa), w pasie od północnego Kociewia przez okolice Ostródy i Lubawy po Warmię i Mazury), na północno-wschodnim Mazowszu wraz z Kurpiami, np. narżyndzia, rżecy, rozrżucone (w transkrypcji fonetycznej: nařyndźia, řečy; rozřucone) = narzędzia, rzeczy, rozrzucone[5].

W języku czeskim występuje jako odrębny fonem głoska drżąca dziąsłowa, która w odróżnieniu od [r] cechuje się podniesieniem miejsca artykulacji [] i zwężeniem przestrzeni między językiem a podniebieniem twardym przez co przyjmuje charakter głoski szczelinowej. Głoska drżąca dziąsłowa [r] ma 1-3 uderzeń, podczas gdy głoska podniesiona [] ma 3–5 słabszych uderzeń. Głoska jest dźwięczna, ale może tracić dźwięczność przy głoskach bezdźwięcznych, przy czym taka głoska bezdźwięczna jest w języku czeskim traktowana jako alofon. Głoska stanowi dość duży problem dla obcokrajowców. Jej nieprawidłowa wymowa nazywa się rotacismus bohemicus.

Głoska występuje w języku czeskim, w innych językach czy dialektach jej występowanie jest dokumentowane rzadko, a jej występowanie nie jest głęboko przebadane (przypuszczalne występowanie w niektórych dialektach języka norweskiego w okolicy Narwiku[6]).

W alfabecie fonetycznym oznaczana jest jako ⟨r⟩ ze znakiem podwyższenia []. Przed rokiem 1989 miała swój specjalny symbol ⟨ɼ⟩.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Kuraszkiewicz 1972 ↓, s. 89.
  2. Klemensiewicz 1985 ↓, s. 105.
  3. Mańczak 1983 ↓, s. 36.
  4. Stieber 1966 ↓, s. 63–64.
  5. [https://web.archive.org/web/20131113214551/http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=218&Itemid=58 Gwary polskie - Frykatywne r� (�)], web.archive.org, 13 listopada 2013 [dostęp 2023-09-28] [zarchiwizowane z adresu 2013-11-13].
  6. Fabianova, s. 34-35.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Władysław Kuraszkiewicz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1972.
  • Zdzisław Stieber: Historyczna i współczesna fonologia języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1966.