Historia Gdyni
Historia Gdyni – dzieje miasta od czasów osadnictwa do czasów współczesnych.
Średniowiecze: między własnością cysterską a rycerską
[edytuj | edytuj kod]Początki Gdyni nie są znane[1]. Po raz pierwszy została wspomniana w dokumencie biskupa włocławskiego Wolimira z 1253 r.; rozstrzygał on spór terytorialny między proboszczami w Rumi i Oksywiu[2]. Pod nazwą Gdina[3] wieś została wymieniona jako wchodząca w skład parafii oksywskiej; żadnych innych informacji o wsi dokument nie podawał. Oksywie było pierwszą miejscowością wchodzącą w XXI w. w skład Gdyni kiedykolwiek wymienioną w dokumentach; w roku 1209 książę Mściwój I przekazał Oksywie – wymienione pod nazwą „Oxhoft”[4] – zakonowi norbertanek w Żukowie[5].
Kwestia feudalnej podległości wsi w okresie średniowiecznym jest niejasna. Według niektórych źródeł w połowie XIII wieku wieś Gdynia i położone na południe od niej miejscowości wchodzące obecnie w skład miasta były własnością klasztoru cystersów z Oliwy, a w ciągu następnego stulecia na podstawie nieznanego mechanizmu jej właścicielem został bogaty pomorski szlachcic, Jan z Różęcina (dziś Rusocin), wnuk kasztelana puckiego Wojsława z Różęcina[6]. Inni autorzy uważają natomiast, że Gdynia pierwotnie była własnością książęcą, przekazaną na przełomie XIII i XIV wieku Rusocińskim; od tego czasu pozostawała przez około 100 lat rodową własnością rycerską, aż odziedziczył ją kolejny przedstawiciel rodu Rusocińskich, właśnie Jan z Różęcina[7].
W roku 1365 Gdynia otrzymała z rąk wielkiego mistrza Winricha von Kniprode (od roku 1308 Pomorze należało do Zakonu) przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim[8]. Władzę lokalną sprawowali dwaj sołtysi, zobowiązani do lekkozbrojnej służby konnej, wszyscy gburzy obciążeni byli podatkiem i rentą produktową na rzecz dworu, a prawo połowu w morzu również uwarunkowane było uiszczeniem opłaty[7]. W latach 80. XIV wieku Jan z Różęcina za zgodą administracji krzyżackiej ufundował w lasach kaszubskich klasztor, do którego sprowadził zakon kartuzów; z czasem w miejscu tym powstaną Kartuzy. W roku 1382 Jan dokonał kolejnej donacji i przekazał Gdynię sprowadzonym kartuzom[9]. Przynależne wsi tereny liczyły wówczas wraz z nieużytkami ok. 680 ha[7].
Okres nowożytny: pod rządami kartuzów
[edytuj | edytuj kod]Od schyłku XIV wieku do schyłku XVIII wieku przez kolejne 400 lat Gdynia była własnością klasztorną należącą do kartuskich kartuzów; wieś płaciła im coroczny czynsz, inne opłaty oraz zobowiązana była do szarwarków. Powrót w granice Polski po roku 1466 nie zmienił sytuacji. Z przeprowadzanych sporadycznie przez kartuzów inwentarzy wynika, że przez kolejne stulecia również wielkość Gdyni zbytnio się nie zmieniała: pojedyncze spisy z wieków XVI, XVII i XVIII wykazują liczbę 7-8 gburów i podobną liczbę zagrodników (prawdopodobnie ok. 100-120 mieszkańców razem). Wcześniejsze opracowania twierdziły, że kartuzi sprowadzali niemieckich osadników oraz że spośród nich mianowali zwykle sołtysa[10], ale późniejsze prace nie powtarzają tej tezy. Od połowy XVII wieku do upadku Rzeczypospolitej sołectwo należało do kolejnych przedstawicieli rodziny Blumhoffów[7].
Od średniowiecza istniały we wsi karczmy[11]; sołtys był zwykle karczmarzem. Potem kartuzi wybudowali we wsi również własną gospodę oraz cegielnię, którą wydzierżawili; funkcjonowała ona jednak stosunkowo krótko[7]. Powiększyli też obszar Gdyni przez dodanie do areału wiejskiego obszaru sąsiednich łąk. Do istniejącego przysiółka Grabówek[12] włączono 6 włók (ok. 100 ha) lasu na potrzeby opałowe i budowlane. Na tzw. Gdyńskich Górkach (dzisiejsza Kamienna Góra) funkcjonował folwark klasztorny[13], a na wzniesieniach na południe od wsi klasztor założył sad[14]. Również sąsiednie tereny wiejskie, które później wejdą w skład miasta Gdynia, należały w większości do instytucji kościelnych[15].
W 1634 r. hetman Stanisław Koniecpolski, a następnie inżynier wojskowy Jan Pleitner zaproponowali królowi Władysławowi IV budowę przy Gdyni portu wojennego; planu tego nie zrealizowano[16]. Najtragiczniejszym do tej pory epizodem w historii wsi były toczone w roku 1734 walki między stronnikami Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III Sasa. Podczas kampanii przeciw Gdańskowi, gdzie schronił się Leszczyński, oddziały rosyjskie spaliły niemal wszystkie domy w Gdyni: sołectwo, 7 zagród gburskich, 5 zagrodniczych i 8 innych budynków, które odbudowywano potem w trudnych warunkach zimowych. Kartuzi na 3 lata zwolnili wieś z jakichkolwiek czynszów, kontrybucji i szarwarków[7]. W kolejnych latach zanotowano we wsi wyraźny spadek populacji[17].
Wiek XIX: panowanie pruskie
[edytuj | edytuj kod]Prusy zajęły Pomorze i Gdynię w ramach I rozbioru Polski w roku 1772. Niemal natychmiast po ustanowieniu własnej administracji specjalnym edyktem dokonano wywłaszczenia kartuzów, a Gdynia stała się domeną kamery królewskiej. Przeprowadzony wówczas pierwszy urzędowy spis wykazał 71 mieszkańców i 7 łanów (ok. 126 ha) ziemi uprawnej[18]. Kolejne spisy z lat 80. XVIII wieku wykazały 154 mieszkańców (w tym 152 katolików) mieszkających w 21 domach. Przyczyna podwojenia się liczby mieszkańców w ciągu 10–15 lat jest nieznana.
Pierwsze dekady XIX wieku przyniosły znaczne zmiany agrarne. Z terenu wsi wyłączono były folwark klasztorny, który stał się dziedziczną dzierżawą generała von Kauffberga ; sprzedawany, z czasem przechodził on w kolejne ręce. Zlikwidowano większość wspólnych terenów wiejskich (głównie łąki, pastwiska, torfowiska) i podzielono je między chłopów, którzy w ramach tzw. pruskiej drogi do kapitalizmu zaczęli stopniowo przejmować prawo własności do gospodarstw i gruntów[13]. Sołectwo było dziedziczne i od końca XVIII wieku należało do rodziny Kurrów[19]. Od lat 20. XIX wieku z Gdańska przez skraj Gdyni prowadziła na północ rządowa droga bita[20]. W 3. dekadzie stulecia ludność wsi liczyła ok. 200 osób[21]. W połowie XIX wieku całkowicie zanikły już resztki instytucji postfeudalnych i rolnictwo gdyńskie funkcjonowało na zasadach gospodarki towarowo-pieniężnej.
W roku 1870 w sąsiedztwie zachodniego krańca wsi zbudowano linię kolejową, łączącą Gdańsk ze Szczecinem. W Gdyni nie było wtenczas jeszcze przystanku[22] Na przełomie dekad władze pruskie dokonały reformy administracyjnej tworząc gminę wiejską (Landgemeinde ) Gdynia[23]; w jej skład oprócz wsi Gdynia weszły sąsiednie przysiółki i kolonie, jak Grabówek (na północny zachód) i Świętojańskie (na południe). Landgemeinde Gdingen weszła w skład wójtostwa (Amt-Bezirk) Chylonia, które z kolei podlegało powiatowi (Kreis) w Wejherowie (po roku 1884 krótko powiatowi w Pucku)[24]; ten był częścią rejencji (Regierunsbezirk) Gdańsk, a ta wchodziła w skład prowincji (Provinz) Prusy Zachodnie[25]. Cała gdyńska gmina wiejska liczyła wtedy wg urzędowych spisów 1 174 mieszkańców. W roku 1894 we wsi powstał przystanek kolejowy[13].
Początek XX wieku: Ostseebad Gdingen czy boża zatoczka
[edytuj | edytuj kod]Spis z roku 1905 wykazał w gminie wiejskiej Gdynia 1 229 mieszkańców (68% katolików i 32% ewangelików)[26]; sama wieś liczyła 895 mieszkańców[27] i 101 domów[14]. Struktura zawodowa jest nieznana i nie wiadomo, jaki odsetek utrzymywał się głównie z rybołówstwa. Prawdopodobnie sporą grupę stanowili pracownicy lokalnych zakładów przemysłowych (2-3 cegielnie, tartaki, wapiennik, młyn) i warsztatów (szkutniczych, kowalskich). Pracę dawały kolej oraz usługi (trzy karczmy, rzeźnia, transport). Znaczącą rolę zaczynał też odgrywać rosnący sektor usług turystycznych. Nie wiadomo, jaka część mieszkańców utrzymywała się głównie z rolnictwa; niektórzy twierdzą, że większość[28]. Kilku gospodarzy bliższych było statusu ziemian raczej niż chłopów[29]. We wsi funkcjonowały sklepy, dwie szkoły (katolicka i ewangelicka) oraz placówka pocztowa (w szkole)[30], nie było natomiast posterunku policji (najbliższy był w Chyloni) ani kościoła (parafia od stuleci znajdowała się na Oksywiu)[31]. Mimo że była od nich większa, przez mieszkańców sąsiednich wsi Gdynia uważana była za wieś biedną, o jej mieszkańcach wyrażano się lekceważąco[32].
W pierwszych dwu dekadach XX wieku latem wieś zaczęła nabierać charakteru wypoczynkowego; rocznie do Gdyni przyjeżdżało ok. 500 gości[13]. W roku 1904 nowo powstałe Ostseebad-Genossenschaft Gdingen zbudowało obszerny Kurhaus. Do niego od przystanku kolejowego poprowadzono drugą po krętej Altdorferstrasse ulicę, biegnącą prosto przez łąki Kurhausallee. Przy niej i w okolicach powstało kilka willi letniskowych, wybudowanych przez członków gdańskiej lub sopockiej burżuazji[33]. Niektórzy miejscowi zaczęli też przerabiać swoje domy, dobudowując piętra i letnie werandy[34]. W roku 1906 gmina zbudowała na plaży drewniane łazienki kąpielowe. Do rybackiego pomostu zaczęły przybijać statki wycieczkowe z Gdańska. Bryczki wiozące letników z Sopotu rzadko odwiedzały Gdynię; najczęściej docierały tylko do folwarku Adlerhorst/Orłowo, gdzie od połowy XIX wieku funkcjonował prywatny dom kuracyjny[35]. W latach 1910. w Gdyni odpoczywali m.in. Nowaczyński, Sieroszewski i Nowowiejski, a relacje prasowe letników ukazywały się w prasie wszystkich trzech zaborów. W polskich relacjach upowszechniło się określenie „boża zatoczka”[36]. Pojawiły się pierwsze niemieckie pocztówki z Gdynią[37].
Stosunki narodowościowe w dobie Wielkiej Wojny
[edytuj | edytuj kod]Struktura narodowościowa Gdyni w początkach XX wieku jest nieznana. Pruskie statystyki szkolne rozróżniały między dziećmi niemieckimi, polskimi i kaszubskimi oraz wykazywały miażdżącą większość tych ostatnich przy minimalnym odsetku dzieci polskich[38]. Ze spisów ludnościowych wynika, że 68% mieszkańców stanowili katolicy, co przez większość historyków i publicystów polskich traktowane jest jako pozostawanie w kręgu kultury polskiej. Pruskie mapy wykazywały w całym pasie przybrzeżnym od Gdańska do Rewy przewagę ludności niemieckojęzycznej. Polscy letnicy wskazywali na polski charakter wsi i pisali, że gdyńscy Kaszubi choć mówią specyficzną gwarą to śpiewają te same pieśni religijne co wszędzie na ziemiach polskich[39]. Niektórzy podkreślali jednak brak wyraźnej tożsamości narodowej[40].
W tym czasie istniały w Gdyni ślady napięć na tle narodowym. Gdy w funkcjonującym od roku 1910 domu zakonnym sióstr szarytek[41] posługę pełnił ks. Ludwik Rybka, zaniepokojone tonem jego homilii władze rejencji zażądały od biskupa chełmińskiego usunięcia sióstr; pozwolono im zostać dzięki petycji Gdynian do Berlina[42]. Istnieje teoria, że ponawiane prośby dotyczące budowy przystani rybackiej były przez dziesięciolecia ignorowane z przyczyn politycznych. Zgodnie z nią, władze budowały infrastrukturę jedynie na terenach z przeważającą napływową ludnością niemiecką. Ostatecznie krótki prymitywny pirs zbudowano w roku 1906[43]. Niektórzy twierdzą, że w związku z tym Niemcy dążyli do nadania wiosce charakteru rybackiego, a Polacy letniskowego[44].
Nie wiadomo, ilu mieszkańców Gdyni poległo w niemieckich mundurach na frontach Wielkiej Wojny; w mniejszej sąsiedniej wsi Chylonia zginęło co najmniej 40 mężczyzn[45]. Do początków roku 1920 Gdynia pozostawała częścią Niemiec i w roku 1919 przeprowadzono na jej terenie wybory do Reichstagu oraz wybory prezydenta Niemiec; bliższe szczegóły nie są znane. Nic nie wiadomo o aktywności politycznej gdynian w tym okresie, choć dom Jana Radtke funkcjonował jako ośrodek polskiej działalności kulturalnej[46]. We wrześniu 1919, a więc jeszcze kiedy Gdynia należała do Niemiec, Radtke zastąpił na stanowisku wójta Niemca Aarona Jansena[47]. Skala ewentualnego exodusu gdyńskich Niemców po roku 1920 jest nieznana.
Wcielenie Gdyni i okolic do II Rzeczypospolitej
[edytuj | edytuj kod]Na mocy postanowień Traktatu Wersalskiego Gdynia znalazła się w II Rzeczypospolitej; wojsko polskie zajęło wieś w początkach lutego 1920. Choć na miejsce oficjalnych „zaślubin Polski z morzem” wybrano Puck, na skalę lokalną i bez pompy prawdopodobnie dzień wcześniej podobna ceremonia odbyła się w Gdyni[48]. Po inkorporacji administracyjnej Gdynia miała ustrój gminy wiejskiej i podobnie jak inne przyłączone później do miasta gminy należała do powiatu wejherowskiego; wyjątkiem były wsie na Kępie Oksywskiej, które należały do powiatu puckiego. Oba powiaty znalazły się w województwie pomorskim ze stolicą w Toruniu.
W chwili wcielenia do Polski Gdynia była największą ze wszystkich okolicznych wsi (1 229 mieszkańców wg ostatniego spisu pruskiego)[49]. Spośród tych, które potem weszły w skład miasta, a wtedy stanowiły odrębne gminy wiejskie, najludniejsze były Wielki Kack (949)[50], Chylonia (905)[51], Oksywie (720)[52], Cisowa (548)[53] i Kolibki (w skład których wchodziło Orłowo, 465)[54]. Charakter przysiółków lub osad folwarcznych miały Redłowo (281)[55], Obłuże (228)[56], Witomino (100)[57], Chwarzno (76)[58] i mniejsze osiedla. W pobliżu Gdyni znajdowały się dwa duże zespoły dworskie; rodziny von Brauchitsch w Małym Kacku[59] oraz świeżo wykupiony z rąk niemieckiego właściciela przez Witolda Kukowskiego majątek Kolibki[54].
W roku 1920 tereny, które dzisiaj tworzą miasto Gdynia, były podzielone między 4 parafie katolickie: dwie średniowieczne: Michała Archanioła na Oksywiu (obecne dzielnice Oksywie, Obłuże, Pogórze, Babie Doły, Śródmieście, Grabówek, Działki Leśne, Kamienna Góra, Wzgórze, Witomino, Redłowo, Chwarzno-Wiczlino) oraz św. Apostołów w Chwaszczynie (Dąbrowa), a także św. Wawrzyńca w Wielkim Kacku (od 1906, Karwiny, Wielki Kack, Mały Kack, Orłowo) i św. Mikołaja w Chyloni (od 1915, Chylonia, Cisowa, Pustki Cisowskie, Leszczynki). Cały ten teren obejmowała istniejąca od roku 1823 parafia ewangelicko-augsburska w Małym Kacku[60], gdzie wcześniej istniał luterański zbór i gdzie od XVI wieku sprowadzano z Niemiec rzemieślników[59].
Budowa portu wojennego
[edytuj | edytuj kod]Początkowo bazę przyszłej marynarki wojennej planowano ulokować w Gdańsku, a po utworzeniu Wolnego Miasta w Tczewie[61]. Wroga postawa władz gdańskich podczas wojny polsko-bolszewickiej sprawiła, że w Ministerstwie Spraw Wojskowych zaczęto poszukiwać innego miejsca. Szef Departamentu Spraw Morskich Kazimierz Porębski w początkach maja 1920 polecił Tadeuszowi Wendzie przeprowadzenie oględzin polskiego wybrzeża w celu m.in. wyboru miejsca dla budowy portu wojennego[62]. W tym czasie polska morska flota wojenna w zasadzie nie istniała[63]. Spodziewano się jednak przybycia po modernizacji w Wielkiej Brytanii byłych niemieckich torpedowców, planowano też zakupić kolejne okręty.
Wenda 20 czerwca przedstawił swój raport. Przeanalizował 8 potencjalnych lokalizacji, po czym wskazał Gdynię jako wariant najlepszy: za jej atuty uznał dogodną linię brzegową, dużą głębokość wód zatoki, osłonięcie od wiatrów, kotwiczne dno na redzie, niezamarzający tor wodny, względne oddalenie od granic państwa, bliską linię kolejową i obfitość wody słodkiej w postaci potoku Chylonka[64]. Jego wątpliwości dotyczyły natomiast głębokości torfowisk[65]. Rekomendacja została przyjęta przez Departament, MSW i rząd, który w październiku 1920 podjął decyzję o budowie w Gdyni „Tymczasowego Portu Wojennego i Schroniska dla Rybaków”. Nikt wówczas nie myślał jeszcze o lokalizacji w Gdyni portu handlowego.
Prace rozpoczęły się w maju 1921[66] według planów, które przedstawił Wenda. Najpierw na przyszłe tereny portowe doprowadzono bocznicę kolejową. W latach 1921–1922 zbudowano 550-metrowy kamienno-drewniany pirs. Po przezwyciężeniu załamania finansowego projektu[67] w roku 1922 istniały już prostopadły falochron i mniejszy pirs rybacki, pogłębiono też powstały w ten sposób basen do 7 metrów[68] oraz zbudowano szereg budynków i urządzeń portowych. We wrześniu 1922, przy okazji kolejnych problemów z finansowaniem, sejm przyjął ustawę o budowie portu; po raz pierwszy wspomniała ona o „porcie użyteczności publicznej”, a więc potencjalnie również o porcie handlowym[69]. Wiosną 1923 odbyło się uroczyste otwarcie; oprócz kutrów rybackich w basenie portowym cumowały torpedowce i kanonierki[70].
Ostatnie lata wsi Gdynia
[edytuj | edytuj kod]Przeprowadzony we wrześniu 1921 – a więc już 4 miesiące po rozpoczęciu prac budowlanych – spis ludności wykazał we wsi Gdynia 1 268 mieszkańców (1 179 katolików, 82 ewangelików i 7 osób „innych wyznań”)[71] i 132 budynki mieszkalne[38]. Tylko niewielki odsetek utrzymywał się z rybołówstwa: we wsi mieszkało 23 „rybaków”[72] lub było 20 „rodzin rybackich”[73]; z drugiej strony, zarejestrowano w Gdyni 49 „łodzi rybackich”[74]. Od czasu rozpoczęcia budowy portu wieś zaczęła gwałtownie zmieniać swój charakter. Ponieważ większość z ok. 600 ludzi zatrudnionych przy budowie w roku 1922 stanowili przyjezdni[75], doszło do żywiołowych przemian demograficznych: wśród młodych mężczyzn zaczęli przeważać przybysze, a kobiety znalazły się w znacznej mniejszości. Dla przyjezdnych zbudowano prowizoryczne baraki mieszkaniowe, natychmiast rozwinął się sektor usług związanych z zakwaterowaniem, wyżywieniem, etc. Jako baza marynarki wojennej Gdynia stała się też miejscowością garnizonową, w której stacjonowało kilkuset marynarzy. Wieś w ciągu kilkunastu miesięcy przestała być miejscem, gdzie niemal wszyscy się znają.
Drugim przeobrażającym wieś procesem był rozwój sektora rekreacyjno-letniskowego, ułatwiony przez zbudowanie w roku 1921 linii kolejowej, omijającej Gdańsk[71]. W 1923 roku rozpoczęto budowę nowego dworca kolejowego; uroczysty akt odbył się w obecności prezydenta RP Stanisława Wojciechowskiego[76]. W pierwszej połowie lat 20. powstało w Gdyni kilkadziesiąt willi wypoczynkowych, pensjonatów i hoteli[77], w roku 1923 otwarto pierwszy wielkokubaturowy budynek, hotel Polska Riwiera[78], w roku 1925 zbudowano nowe łazienki kąpielowe i otwarto nowoczesny pawilon restauracyjno-widowiskowy, Casino[79]. W okresie letnim w Gdyni przebywało 3 500 letników[80], a obrazy pól łubinu, suszących się na tyczkach sieci i Kaszubek w chustach ustępowały obrazom dansingów, warszawianek w strojach kąpielowych i wznoszących kurz automobili. Wzdłuż gruntowych ulic zaczęto budować drewniane chodniki, wśród pól wytyczano nowe ulice-drogi, a w roku 1924 odsłonięto pierwszy w ówczesnej[81] Gdyni pomnik, honorujący Sienkiewicza; wakacje w Gdyni spędzali inni znani pisarze[82]. Błyskawiczny wzrost cen gruntów spowodował, że wiele gdyńskich rodzin, przede wszystkim Skwierczów, w ciągu kilku lat wyrosło na finansowych potentatów[83]. W roku 1924 konsekrowano przy ulicy Świętojańskiej nowy kościół, choć jeszcze przez kilka lat Gdynia należała do parafii oksywskiej[84].
Gdynia miastem
[edytuj | edytuj kod]Pod koniec roku 1922 rada gminna z wójtem Radtke na czele podjęła starania o przyznanie Gdyni statusu miasta[85], kontynuowane w roku 1923 przez kolejną radę. Początkowo korespondencję prowadzono z urzędem wojewódzkim w Toruniu, a w roku 1924 podniesiono kwestię u władz w Warszawie. Szczegóły są nieznane, wiadomo jednak, że „sprawa się przeciągała”[85]; w połowie lat 20. XX wieku mająca już ponad 10 tysięcy mieszkańców wieś Gdynia była ludniejsza od większości miast województwa pomorskiego[86]. Do nadania praw miejskich doszło w wyniku swoistego zamachu stanu: w maju 1925 rada gminna podjęła samowolną decyzję o przyjęciu ustroju miejskiego. Nowy wojewoda pomorski Stanisław Wachowiak sprzyjał tym planom; w październiku zorganizował w Toruniu zjazd ministrów i doprowadził do zmian administracyjnych: z powiatów wejherowskiego i puckiego wydzielono niezamieszkałe tereny portowe, które przyłączono do Gdyni[66]. W styczniu 1926 do Gdyni przyłączono Oksywie; protesty jego władz, również przed NSA, pozostały bezskuteczne[52]. Wreszcie 10 lutego 1926 Rada Ministrów wydała rozporządzenie, zgodnie z którym od 4 marca 1926 Gdynia otrzymywała status miasta[87] na terenie powiatu wejherowskiego[88].
Ustrój miejski Gdyni przyjęto w oparciu o pruską ordynację miejską z roku 1853; jako przestarzała była nieadekwatna dla rozwijającego się miasta[89]. W kwietniu 1926 wojewoda pomorski w uzgodnieniu z rządem mianował burmistrza komisarycznego, Augustyna Krauze[90]. Spowodowało to z kolei protesty mieszkańców Gdyni i części prasy pomorskiej. Choć sam Krauze był Kaszubą z podgdyńskiego Pierwoszyna twierdzono, że komisaryczny charakter władz jest lekceważeniem miejscowych i formą realizacji obcych interesów. Ostatecznie rząd ustąpił i w listopadzie 1926 odbyły się normalne wybory do samorządu miejskiego. W grudniu nowi radni wybrali na burmistrza Krauzego; dotychczasowy wójt Jan Radtke został wybrany zastępcą burmistrza. W skład samorządu weszli mniej więcej po połowie gdyńscy Kaszubi i przybysze, którzy osiedlili się w Gdyni w początkach lat 20.[91] Nowe miasto liczyło około 12 tysięcy mieszkańców[92].
1921–1945
[edytuj | edytuj kod]W kwietniu 1923 roku nastąpiło otwarcie portu tymczasowego, a w sierpniu tego samego roku przypłynął do Gdyni pierwszy pełnomorski statek, SS Kentucky pod banderą francuską. Kolejne realizacje etapów budowy portu doprowadziły do powstania portów: towarowego, rybackiego i pasażerskiego oraz stoczni.
W 1929 roku wybuchła afera z budową gmachu Poczty Głównej. Pracami budowlanymi kierował Edward Ruszczewski, który podczas budowy dopuszczał się nadużyć finansowych i malwersacji[93]. Raport NIK stwierdził później, że gmach przepłacono ponad dziesięciokrotnie. Kosztował tyle co Opera Paryska. Początkowy kosztorys opiewał na 1,6 mln zł, a faktyczny koszt wyniósł ponad 4,8 mln zł. Inż. Ruszczewski trafił do więzienia[94].
W 1930 roku uruchomiono pierwszą regularną linię pasażerską Gdynia–Nowy Jork.
W 1934 roku Gdynia stała się największym portem na Bałtyku pod względem wielkości przeładunków, a zarazem najnowocześniejszym portem w Europie. W maju 1936 roku miasto liczyło 83 tys. mieszkańców, w grudniu tego samego roku 102 tys., zaś w 1939 roku już 127 tys. Gwałtowny wzrost liczby mieszkańców spowodowany był napływem rąk do pracy z całego prawie kraju, a szczególnie z Pomorza. Pomimo rozwoju, w latach 30. około 30% ludności mieszkało w ok. 2,5 tys. prymitywnych bud i baraków[95], co opisał Melchior Wańkowicz w „Wiadomościach Literackich” w 1937 r.
Pięć dni przed wybuchem II wojny światowej na placu Grunwaldzkim dał koncert Jan Kiepura, a dochód przeznaczono na Fundusz Obrony Morskiej.
Zobacz też:Po obronie Gdyni i Kępy Oksywskiej we wrześniu 1939 roku miasto dostało się pod okupację niemiecką. Okupanci zmienili nazwę miasta na Gotenhafen, prawie całą polską ludność wysiedlili w inne rejony okupowanego kraju. Gotenhafen była dla Kriegsmarine bezpiecznym portem, aż do roku 1944 wolnym od alianckich nalotów. Była to ważna baza niemieckiej floty podwodnej, a pod koniec wojny punkt ewakuacyjny dla wojska i ludności cywilnej uchodzącej na zachód przed zbliżającymi się oddziałami Armii Czerwonej.
Po 1945
[edytuj | edytuj kod]II wojna światowa spowodowała znaczne zniszczenia portu. Wycofujący się Niemcy na kilka dni przed opuszczeniem miasta zatopili na wejściu awanportu i zalali betonem pancernik Gneisenau; celem operacji było uniemożliwienie wykorzystania portu przez marynarkę radziecką. Samo miasto nie uległo większym zniszczeniom. W 1945 roku Gdynia liczyła jedynie 74 tys. mieszkańców.
Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obóz pracy nr 98 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Gdyni[96].
18 stycznia 1946 roku została utworzona Oficerska Szkoła Marynarki Wojennej[97].
W 1947 Gdynia została odznaczona Orderem Krzyża Grunwaldu[98].
30 marca 1949, w czwartą rocznicę zdobycia Trójmiasta przez Armię Czerwoną, wspólnie obradujące Miejskie Rady Narodowe Gdańska, Gdyni i Sopotu specjalną uchwałą przyznały marszałkowi Konstantemu Rokossowskiemu tytuł Honorowego Obywatela Gdańska i Gdyni[99].
W grudniu 1970 roku stoczniowcy i mieszkańcy Gdyni zaprotestowali przeciwko istniejącemu porządkowi politycznemu. W wyniku reakcji sił bezpieczeństwa były ofiary śmiertelne i ranni. Wydarzenia te upamiętniają m.in. Pomnik Ofiar Grudnia 70 stojący w pobliżu Stoczni Gdyńskiej i 23-metrowy krzyż stojący przy Urzędzie Miasta.
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Pierwsze ślady osadnictwa na terenie obecnej Gdyni pochodzą z ery neolitu (Redłowo, Demptowo), Tomasz Rembalski, Dzieje osadnictwa na terenie współczesnych gmin Gdynia i Kosakowo od XIII do XV wieku, Gdynia 2006, ISBN 83-905656-8-4, s. 84.
- ↑ Historia Gdyni, czyli historia morzem pisana, [w:] serwis nadmorski 24 [dostęp 26 stycznia 2022].
- ↑ Grzegorz Niewiadomy, Trójmiasto: Gdańsk, Sopot, Gdynia, przewodnik krajoznawczy, Gdynia 2009, ISBN 978-83-7591-091-9, s. 221.
- ↑ Port of Gdynia. Review and History, [w:] serwis World Port Source [dostęp 26 stycznia 2022].
- ↑ Jarosław Barbarski, Najdawniejsze dzieje Gdyni, [w:] serwis Nasza Gdynia [dostęp 26 stycznia 2022].
- ↑ Małgorzata Sokołowska, Izabella Greczanik-Filipp, Wiesława Kwiatkowska, Encylopedia Gdyni, Gdynia 2006, ISBN 83-921571-8-4, s. 283.
- ↑ a b c d e f Sokołowska et al. 2006, s. 246.
- ↑ Rembalski 2006, s. 84, Władysław Szulist, Gdynia i jej dzisiejsze dzielnice przed powstaniem miasta, [w:] Zenon Ciesielski et al. (red.), Gdynia, Gdańsk 1968, s. 10.
- ↑ Rembalski 2006, s. 86.
- ↑ Franciszek Mamuszka, Województwo Gdańskie, Warszawa 1959, s. 148.
- ↑ Zob. mapka w Rembalski 2006, s. 195.
- ↑ W roku 1429 kartuzi ustanowili jednego sołtysa dla Grabówka i Gdyni, Tadeusz Bolduan, Bedeker gdyński, Gdańsk 1997, s. 296.
- ↑ a b c d Sokołowska et al. 2006, s. 247.
- ↑ a b Mamuszka 1959, s. 148.
- ↑ Wsie znajdujące się w południowej części Kępy Oksywskiej, tj. Pogórze, Obłuże, Oksywie, stanowiły własność zakonu norbertanek z Żukowa. Wieś Gdynia wraz z Grabówkiem należała do kartuzów, Witomino do gdańskich brygidek, a Wielki Kack bezpośrednio do biskupa kujawskiego, Paweł Różyński, To kościoły decydowały o kształcie Gdyni, [w:] serwis Trójmiasto [dostęp 26 stycznia 2022].
- ↑ Franciszek Mamuszka, Pomorze Gdańskie: panorama turystyczna, Gdańsk 1983, ISBN 978-83-03-00243-3, s. 87.
- ↑ Pod koniec XVII wieku Gdynia liczyła ok. 120 mieszkańców. Spis z roku 1773 zanotował liczbę 71 mieszkańców, Sokołowska et al. 2006, s. 246.
- ↑ Sokołowska et al. 2006, s. 247. W tym czasie Grabówek (Grabów, Grabowo), od średniowiecza dzielący sołtysa z Gdynią, był miejscowością ludniejszą od Gdyni; mieszkały w nim 183 osoby, Bolduan 1997, s. 124.
- ↑ Do lat 70. XIX wieku, Sokołowska et al. 2006, s. 247.
- ↑ Lech Krzyżanowski, Gdańsk, Sopot, Gdynia, Warszawa 1977, s. 214.
- ↑ Według spisu urzędowego we wsi mieszkał sołtys, 7 gburów, 5 półgburów i 11 chałupników, Sokołowska et al. 2006, s. 247.
- ↑ Dworzec kolejowy, [w:] Kazimierz Małkowski , Bedeker gdyński, Gdańsk: Polnord, Wyd. Oskar, 1995, s. 61, ISBN 83-86181-18-4, OCLC 73723131 [dostęp 2022-06-02] .
- ↑ Wtedy też sołtysa zastąpił wójt, o innych kompetencjach i miejscu w strukturze administracyjnej.
- ↑ Amstbezirk Kielau, [w:] serwis Territorial [dostęp 26 stycznia 2022].
- ↑ Tomasz Rembalski, Arkadia. Dzieje gdyńskich letnisk przełomu XIX i XX wieku, Gdynia 2014, s. 27.
- ↑ Sokołowska et al. 2006, s. 247 i passim.
- ↑ A. Jelonek (red.), Dokumentacja geograficzna. Liczba ludności miast i osiedli w Polsce 1810–1955, Warszawa 1956, s. 28.
- ↑ „Ludność nadbrzeżnych okolic, mimo sąsiedztwa wielkich wód, jest przeważnie rolnicza… Lecz czysto rybackie osady są tylko na Helu, a w kraju jedynie Rewa”, A. Chołoniewski, Nad polskim morzem, Warszawa 1912, s. 8.
- ↑ Aaron Jansen był właścicielem 160 ha na Grabówku, a Otto Harder 94 ha tzw. „majątku chełmińskiego” na Kamiennej Górze, Rembalski 2014, s. 30.
- ↑ Od roku 1882, Bolduan 1997, s. 239.
- ↑ Do roku 1818 Gdynia jako część parafii oksywskiej należała do diecezji włocławskiej, a od roku 1818 w ramach tej samej parafii do diecezji chełmińskiej (z siedzibą w Pelplinie), Mirosław Gawron, Kościół rzymskokatolicki w Gdyni. Przeszłość i teraźniejszość, [w:] Mirosław Gawron, Helena Głogowsk (red.), Tożsamość kulturowo-cywilizacyjna Gdyni, Gdynia 2018, s. 54.
- ↑ Gdynia była „wszana” a jej mieszkańcy to „szade klósci” lub wręcz „gnojce” lub „srajce”, Rembalski 2014, s. 23.
- ↑ Z nazwy znane są „Luiza”, „Meeresblick”, „Lucia”, „Elle”, „Stella Maris”, Sławomir Kitowski, Gdynia. Miasto z morza i z marzeń, Gdynia 1997, ISBN 978-83-906429-0-1, s. 27–31, Rembalski 2014, s. 53.
- ↑ Kitowski 1997, s. 30.
- ↑ Adlerhorst należał do Landgemeinde Groß Katz.
- ↑ Kitowski 1997, s. 33.
- ↑ Szczegółowa analiza Gdyni jako powstającego letniska w Rembalski 2014.
- ↑ a b Szulist 1968, s. 18.
- ↑ Kitowski 1997, s. 23.
- ↑ Np. jeden z indagowanych przez polską letniczkę gdyńskich Kaszubów stwierdził, że czyta „polskie gazety drukowane niemieckimi literami”; okazało się, że chodzi o niemieckie pismo katolickie. Inny twierdził, że jest tej samej narodowości co żona, z tym że on jest deutsch-katolik, a ona polnisch-katolik, Rembalski 2014, s. 36.
- ↑ W roku 1910 siostry otrzymały od Aleksandry Skwiercz, starszej panny z jednej z najbardziej znanych gdyńskich rodzin, dom i gospodarstwo w zamian za dożywotnią opiekę nad nią, jej bratem i jej rodzicami, Bolduan 1997, s. 283.
- ↑ Wiesława Kwiatkowska, Swoi i obcy – starcia Kaszubów z osadnikami, [w:] Korzenie Gdyni. Materiały z konferencji historycznej (część I), Gdynia 2002, s. 10.
- ↑ Kwiatkowska 2002, s. 10.
- ↑ Bolduan 1997, s. 296.
- ↑ Tyle nazwisk widnieje na pomniku chylonian poległych podczas służby w armii cesarskiej, Najstarszy pomnik Gdyni odrestaurowany, [w:] serwis Gdynia [dostęp 23 stycznia 2022].
- ↑ Kwiatkowska 2002, s. 11.
- ↑ Kwiatkowska 2002, s. 12. Jansen był nadal członkiem rady gminnej. Jednak od roku 1921 nazwisko jego i innych Niemców, np. Dusterwaldta, przestają pojawiać się w dokumentach gminnych, Kwiatkowska 2002, s. 12. Nie wiadomo, czy Jansen i Dusterwaldt wyjechali z Gdyni i z Polski, żadne z polskich źródeł nie mówi o exodusie gdyńskich Niemców po roku 1920.
- ↑ Współczesny historyk domniemuje, że do „zaślubin z morzem” doszło w Gdyni 8 lub 9 lutego; dokonać miał tego szwadron 2. Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich, Mariusz Kardas, Gdyńskie zaślubiny z morzem w 1920 roku, [w:] Colloquium 1 (2009), s. 109–116.
- ↑ W latach 1890–1910 na tym terenie istniały 3 niemal równorzędne pod względem liczby mieszkańców wsie: Wielki Kack, Gdynia i Chylonia; polski demograf szacuje, że w roku 1892 największy był Wielki Kack (835 mieszkańców), w roku 1905 Gdynia (978), a w roku 1910 ponownie Wielki Kack (1003), Rembalski 2014, s. 24.
- ↑ Sokołowska et al. 2006, s. 905.
- ↑ Sokołowska et al. 2006, s. 105.
- ↑ a b Sokołowska et al. 2006, s. 519.
- ↑ Sokołowska et al. 2006, s. 109.
- ↑ a b Sokołowska et al. 2006, s. 338.
- ↑ Sokołowska et al. 2006, s. 667.
- ↑ Sokołowska et al. 2006, s. 503.
- ↑ Sokołowska et al. 2006, s. 912.
- ↑ Bolduan 1997, s. 60.
- ↑ a b Sokołowska et al. 2006, s. 430.
- ↑ Historia parafii/, [w:] serwis Parafia Ewangelicko-Augsburska Gdańsk-Sopot-Gdynia [dostęp 26 stycznia 2022].
- ↑ Rozważano wykopanie kanału żeglownego od Tczewa do Zatoki Gdańskiej, biegnącego równolegle do nurtu Wisły. Najwyżej postawionym zwolennikiem opcji tczewskiej, a jednocześnie przeciwnikiem budowy portu w Gdyni, był marszałek sejmu Trąmpczyński, Jan Tymiński, Pierwszy był Tczew. Historia portu rzeczno-morskiego na Wiśle, [w:] serwis Magnum [dostęp 26 stycznia 2022].
- ↑ Według niektórych źródeł Porębski wysyłając Wendę na wizję lokalną sam był już przekonany, że najlepszym miejscem na budowę portu wojennego jest Gdynia, Zbigniew Machaliński, Rola wiceadmirała Kazimierza Porębskiego w kształtowaniu zaczątków polskiej polityki morskiej u progu II Rzeczypospolitej, [w:] Słupskie Studia Historyczne 1 (1993), s. 133.
- ↑ Oprócz okrętu hydrograficznego, cumującego w Gdańsku, polska marynarka wojenna składała się z dwu flotylli rzecznych, operujących na środkowej Wiśle i na rzekach Polesia, Machaliński 1993, s. 135.
- ↑ Stanisław Mikos, Powstanie i rozwój portu gdyńskiego w okresie międzywojennym, [w:] Zenon Ciesielski et al. (red.), Gdynia, Gdańsk 1968, s. 25–27.
- ↑ Pierwszy szkic portu gdyńskiego, [w:] serwis Muzeum Gdynia [dostęp 26 stycznia 2022].
- ↑ a b Sokołowska et al. 2006, s. 248.
- ↑ Już w sierpniu 1921 zabrakło funduszy na dalszą budowę; Porębski na posiedzeniu Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów wystąpił o nadzwyczajną dotację i ją otrzymał, Machaliński 1993, s. 139.
- ↑ Kitowski 1993, s. 40–44.
- ↑ Ustawa o budowie portu w Gdyni, [w:] serwis Sejmu RP [dostęp 26 stycznia 2022].
- ↑ Kitowski 1993, s. 44.
- ↑ a b Bolduan 1997, s. 11.
- ↑ Rembalski 2014, s. 35.
- ↑ Bolduan 1997, s. 278.
- ↑ Roman Wapiński, Dzieje Gdyni, Warszawa 1980, s. 50.
- ↑ Już w sierpniu 1921 zabrakło funduszy na dalszą budowę; Porębski na posiedzeniu Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów wystąpił o nadzywczajną dotację i ją otrzymał, Machaliński 1993, s. 139.
- ↑ Dworzec kolejowy, [w:] Kazimierz Małkowski , Bedeker gdyński, Gdańsk: Polnord, Wyd. Oskar, 1995, s. 62, ISBN 83-86181-18-4, OCLC 73723131 [dostęp 2022-06-02] .
- ↑ Kitowski 1997, s. 50–58.
- ↑ Kitowski 1997, s. 53.
- ↑ Kitowski 1997, s. 56.
- ↑ Mieczysław Widernik, Ludność Gdyni w okresie międzywojennym, [w:] Rocznik Gdyński 7 (1986), s. 56.
- ↑ Pierwszym pomnikiem na terenie dzisiejszej Gdyni jest zbudowany w roku 1919 pomnik ku czci mieszkańców Chyloni (wtedy osobnej wsi), poległych w czasie I Wojny Światowej.
- ↑ Np. Żeromski. w roku 1920 wakacje spędził w Orłowie, które przynależało wówczas do gminy Kolibki; w latach 1922–1923 Żeromski spędził lato w Helu, choć oczywiście bywał w Gdyni, Bolduan 1997, s. 371–374.
- ↑ Obok Skwierczów publicyści wspominają również rodziny Tutkowskich, Górscy, Roszczynialscy, Wilmowie, Dorszowie czy Kurowscy, Szymon Szadurski, Gdynia – miasto prawie prywatne, [w:] Dziennik Bałtycki 03.09.2010.
- ↑ Sokołowska et al. 2006, s. 394.
- ↑ a b Kwiatkowska 2002, s. 12.
- ↑ Z wyjątkiem Torunia, Grudziądza, Chojnic i Starogardu, podobną liczbę mieszkańców miały Wejherowo i Chełmno.
- ↑ W 1926 r. Gdynia otrzymała prawa miejskie, [w:] serwis Dzieje [dostęp 26 stycznia 2022].
- ↑ Adam Janusz Mielcarek, Podziały terytorialno-administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej, Warszawa 2008, ISBN 978-83-7543-036-3, s. 94.
- ↑ Kwiatkowska 2002, s. 14.
- ↑ Krauze Augustyn, [w:] serwis Gdynia [dostęp 26 stycznia 2022] 7.
- ↑ Kwiatkowska 2002, s. 16.
- ↑ Historia Gdyni, [w:] serwis Gdynia Dzisiaj [dostęp 26 stycznia 2022].
- ↑ Znajomy ministra zdefraudował ponad 3,5 miliona złotych. Dostał sześć lat! [online], Krowoderska.pl, 10 marca 2021 [dostęp 2021-03-12] (pol.).
- ↑ Andrzej Krajewski, „Przy uchu Komendanta”, Dziennik Gazeta Prawna 96/2018, str. A28.
- ↑ Bartosz Gondek Eleganckie dzieła najlepszych architektów, a obok... Baraki warte mniej niż używane radio.
- ↑ Okupacja w imię sojuszu. Armia sowiecka w Polsce 1944–1956 (fragmenty), „forumemjot”, 9 maja 2012 [dostęp 2018-10-13] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-13] (pol.).
- ↑ Władysław Kurkiewicz, „25 lat Polski Ludowej”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza 1971, s. 48.
- ↑ Wojciech Jankowski, Mały przewodnik po Polsce, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa 1983 ISBN 83-217-2329-2, s. 117.
- ↑ Ryszard Ciemiński: Album Kartuski. Gdańsk: Oficyna Wydawnicza Graf, 1991, s. 102. ISBN 83-85130-28-4.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Tomasz Rembalski: Właściciele wolnego sołectwa i karczmy w Gdyni (1362-1928): studium genealogiczno-historyczne kaszubskiej elity wiejskiej (Blumhoffowie, Kurr-Kurowscy, Wojewódkowie, Ciskowscy, Skwierczowie). Gdańsk: Wyd. „BiT” Beata Żmuda-Trzebiatowska, 2008, s. 152. ISBN 978-83-927383-4-3.
- Mieczysław Bogucki (red.): Polska na morzu, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1935.
- Zygmunt Jan Tyszel: Pod ojczystą banderą, Nakładem Ligi Morskiej i Rzecznej, Katowice 1930.
- Małgorzata Sokołowska i Wiesława Kwiatkowska: Gdyńskie cmentarze: o twórcach miasta, portu i floty, Oficyna Verbi Causa 2003, ISBN 83-918526-2-8.