52°57′45″N 14°25′47″E/52,962500 14,429722Kościół Mariacki w Chojnie
 86 z dnia 4.05.1956 r.[1]
| |||||||||||||||||
| kościół filialny (kościół pomocniczy) | |||||||||||||||||
.jpg) Widok ogólny kościoła Mariackiego w Chojnie | |||||||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||||||||||||||
| Miejscowość | |||||||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||||||
| Parafia | |||||||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Położenie na mapie Chojny  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie Polski  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie powiatu gryfińskiego  | |||||||||||||||||
Położenie na mapie gminy Chojna  | |||||||||||||||||
| 52°57′45″N 14°25′47″E/52,962500 14,429722
| |||||||||||||||||
Kościół Mariacki w Chojnie (niem. Marienkirche) – monumentalna budowla znajdująca się w Chojnie, jeden z największych gotyckich kościołów w Polsce. Trzynawowy, halowy, wzniesiony w latach 1389–1407 z ciosów granitowych, rozbudowany w XV wieku przez Henryka Brunsberga. Z zewnątrz ozdobiony glazurowaną cegłą. Wysoka na 102,6 metrów neogotycka wieża z lat 1859–1861 góruje nad okolicą.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pierwsze wzmianki[edytuj | edytuj kod]
Najstarsza świątynia na miejscu istniejącego obecnie kościoła gotyckiego, powstała tuż po lokacji miasta w drugiej połowie XIII w. Brak bezpośredniego przekazu na temat jej formy, choć niektórzy opowiadają się za trójnawową bazyliką z wydatnym transeptem i prostokątnym prezbiterium od wschodu oraz masywną, prostopadłościenną wieżą od zachodu[3]. Mury tego najstarszego kościoła wzniesiono, jak się wydaje z kostki granitowej na co zdają się wskazywać relikty odkryte w trakcie badań architektoniczno-konserwatorskich[4].
Pierwszy etap budowy kościoła gotyckiego[edytuj | edytuj kod]
W drugiej połowie XIV w. rozebrano prezbiterium kościoła z XIII w. i rozpoczęto realizację z cegły prezbiterium i trzech wschodnich przęseł korpusu nawowego monumentalnego kościoła gotyckiego. Konsekracja nowej partii kościoła miała miejsce w 1407 roku[5].
Nie jest w pełni jasna geneza i historia kaplicy przylegającej od strony południowej do obu prostokątnych przęseł pierwszego etapu budowy kościoła gotyckiego. Wiadomo natomiast, iż wzniesiona nad nią empora musiała powstać przed 1440 rokiem[6].
Drugi etap budowy kościoła gotyckiego[edytuj | edytuj kod]
Bliżej nieznany jest również czas rozpoczęcia drugiego etapu budowy kościoła gotyckiego, zakończony w roku 1459[7] aktem poświęcenia nowej świątyni, powiększonej o trzy kolejne przęsła korpusu nawowego. Przed 1479 r. przy zachodniej ścianie szczytowej, po południowej stronie powstała jeszcze zewnętrzna kaplica św. Anny[8].
Ostatecznie kościół uzyskał formę sześcioprzęsłowej, beztranseptowej hali opartej od zachodu o masywną wieżę kościoła z XIII wieku, a od wschodu zamkniętej poligonalnym chórem z obejściem. Konstrukcyjny trzon ścian obwodowych tworzył układ wciągniętych do wnętrza przypór, pomiędzy którymi umieszczono w przyziemiu otwarte do wnętrza kaplice, a wyżej przęsła obwodowej empory. Nawy boczne, kaplice i empory ambitu przykryto standardowym czterodzielnym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, natomiast w nawie głównej oraz emporze kaplicy mariackiej zastosowano sklepienia gwiaździste. Zbieżność charakterystycznych form konstrukcji z wciągniętymi do wnętrza przyporami oraz cechy wystroju plastycznego elewacji artykułowanych dekoracyjnymi lizenami występującymi w obiektach łączonych z działalnością warsztatu Hinricha Brunsberga spowodowały, że autorstwo chojeńskiej fary przypisano temu legendarnemu architektowi i mistrzowi budowlanemu późnego średniowieczna[a]
Katastrofa budowlana w 1843 roku[edytuj | edytuj kod]
Kościół gotycki przetrwał w stanie niemal nienaruszonym do 2 lipca 1843 r., kiedy to doszło do katastrofy budowlanej, w trakcie której zawalił się narożnik południowo-zachodni średniowiecznej wieży, niszcząc kaplicę św. Anny. Ocalałe elementy konstrukcji wkrótce potem rozebrano i nigdy nie odbudowano. Dopiero w 16 lat po katastrofie podjęto budowę nowej wieży wg projektu Friedricha Augusta Stülera przy prawdopodobnym udziale Carla Dieckhoffa i niejakiego Sulzera[b]. Inwestycję tą zrealizowano latach 1855–1861[9] wznosząc z cegły oraz w niewielkim stopniu z kamienia – wieżę o formie neogotyckiej o wysokości około 100 metrów.
W związku z pogarszającym się stanem technicznym murowanej powłoki strzelistego hełmu w latach 1932–1933 neogotycką wieżę poddano remontowi, wzmocnieniu i przebudowie prowadzącej do zdeformowania jej pierwotnej, malowniczej bryły[c].
Pożar kościoła z 1945 roku[edytuj | edytuj kod]
16 lutego 1945 roku w wyniku pożaru wywołanego przez podpalenie[10] zniszczeniu uległy więźba dachowa, sklepienia i dziewięć filarów międzynawowych oraz wyposażenie korpusu nawowego, jak również hełm wieńczący wieżę oraz wszystkie stropy w jej wnętrzu. Zachowały się natomiast ściany obwodowe wraz ze sklepieniami kaplic i empory zlokalizowanych pomiędzy wciągniętymi do wnętrza przyporami w korpusie nawowym i ambicie oraz konstrukcja wieży do wysokości ok. 80 m nad otaczającym terenem. Od tamtego czasu kościół pozostawał w stanie otwartej ruiny.
Ruina[edytuj | edytuj kod]
W okresie powojennym kilkakrotnie podejmowano próby sporządzenia dokumentacji pomiarowej, badawczej oraz projektowej dla celów zabezpieczenia ruiny kościoła.
Pierwszy projekt zabezpieczenia obiektu sporządził w 1952 roku inż. Witkiewicz z PKZ w Toruniu[11]. Zakres prac przewidzianych do wykonania obejmował przede wszystkim zabiegi prowadzące do doraźnej, technicznej ochrony, ruiny między innymi poprzez wprowadzenie wieńców żelbetowych na koronę murów. Realizacji zamierzenia jednak nie podjęto. W roku 1956 kościół został objęty ochroną prawną[d]. Wkrótce po tym wydarzeniu podjęto kolejną próbę zabezpieczenia ocalałych murów i wyeliminowania zagrożeń jakie tworzyła ruina zlokalizowana w centrum miasta. W 1960 roku w Zakładzie Architektury Polskiej Politechniki Warszawskiej na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków w Szczecinie powstał projekt zabezpieczenia i udostępnienia do zwiedzania budowli w formie trwałej ruiny, autorstwa A. Gruszeckiego, J. Widawskiego i K. Kakowskiego[12]. Prace budowlane wg powyższego projektu prowadzono w ruinie kościoła w ograniczonym zakresie w latach 1966–1970[13]. Między innymi wykonano wtedy żelbetowe stropodachy nad zachowanymi sklepieniami w kaplicy mariackiej oraz częścią przęseł empory w obejściu. Całości prac przewidzianych w dokumentacji projektowej nigdy jednak nie przeprowadzono, a ruiny nie udostępniono do zwiedzania.
Kolejną próbę zabezpieczenia obiektu podjęto dopiero w latach 1985–1990 po niemal 45 latach wystawienia ruiny na działanie czynników atmosferycznych. Mimo podjętych wcześniej zabiegów zabezpieczających stan techniczny murowanej konstrukcji pozostawał wówczas ogólnie zły, a lokalnie obiekt uległ licznym awariom.
Odbudowa[edytuj | edytuj kod]
Etap I[edytuj | edytuj kod]
Ponieważ sporządzona wcześniej dokumentacja pomiarowa i badawcza uległa rozproszeniu i zniszczeniu w pierwszym rzędzie podjęto pomiary ruiny, które w latach 1990–1991 przeprowadzili studenci kierunku: architektura i planowanie przestrzenne na Wydziale Budownictwa i Architektury Politechniki Szczecińskiej na pod opieką pracowników Instytutu Architektury i Planowania Przestrzennego Politechniki Szczecińskiej: Stefana Kwileckiego i Macieja Płotkowiaka[14].
Wykonanie dokumentacji pomiarowej umożliwiło zespołowi projektowemu, w składzie mgr inż. arch. M. Płotkowiak, inż. arch. S. Kwilecki i mgr inż. arch. J. Karwowski, sporządzenie w 1991 r.[15] założeń techniczno-ekonomicznych odbudowy korpusu nawowego. Do realizacji przyjęto najprostszą i narzucającą się metodę odcięcia konstrukcji murowej od wpływów atmosferycznych przy pomocy dachu namiotowego o kształcie identycznym jak dachu istniejącego do 1945 roku. Poważne utrudnienie w procesie wypracowania koncepcji zabezpieczenia korpusu nawowego stanowił brak 9 z 14 filarów międzynawowych istniejących pierwotnie.
Ostatecznie w celu uproszczenia konstrukcji i ograniczenia jej kosztów, zdecydowano by w miejsce nieistniejących, zaprojektować we współczesnej technologii budowlanej – nowe podpory międzynawowe o neutralnej formie, które umożliwią wsparcie na nich więźby dachowej.Realizację inwestycji obejmującej pierwszy etap praz zabezpieczających przeprowadzono w latach 1994–1997[16].
Etap II[edytuj | edytuj kod]
Impuls do rozpoczęcia II etapu prac, dotyczących zgodnie z przejętą strategią – ruiny neogotyckiej wieży został wywołany na skutek działania sił natury w 1997 roku. Z nieznanych wówczas przyczyn doszło do awarii jednej z obejm stalowych jakimi spięto murowaną z cegły iglicę wieży w trakcie robót zabezpieczających w latach 1932–1933. Ta z pozoru niegroźna awaria, której przyczyn nie można było jednak określić z powodu braku dostępu do części wieży powyżej sklepienia nad kruchtą, budziła obawy o stabilność całości konstrukcji o łącznej wysokości 80,54 metra. Okoliczność dodatkowo wzmagającą emocje stanowiła lokalizacja budynków mieszkalnych wielorodzinnych oraz drogi wojewódzkiej w odległości nie przekraczającej wysokości ruiny wieży, a więc w obrębie strefy bezpośredniego zagrożenia w przypadku potencjalnej katastrofy budowlanej. Dokumentację projektową niezbędną w celu przeprowadzenia remontu wieży opracował mgr inż. arch. Maciej Płotkowiak z zespołem na przełomie lat 1997/1998. Prace budowlano-montażowe postanowiono podzielić na dwa etapy:
- etap IIa: polegający na zabezpieczeniu zagrożonej partii wieży za pomocą ustroju w postaci powłoki zewnętrznej o budowie sieciowej w konstrukcji żelbetowej
- etap IIb: ukrycie ustroju zabezpieczającego pod warstwą pokrycia dachowego hełmu
Realizację etapu IIa przeprowadzono w latach 1998–1999.
Podstawę do prowadzenia dalszych robót prowadzonych w latach 2000–2008 stanowiła dokumentacja projektowa przygotowana przez mgr inż. arch Macieja Płotkowiaka z zespołem[17]. Na początek zaprojektowano, a następnie zrealizowano odtworzenie nieistniejącego od 1945 roku zwieńczenia iglicy w formie ostrosłupa o podstawie ośmiokątnej. Trzon elementu wieńczącego zaprojektowano jako konstrukcję stalową. Wieża uzyskała łączną wysokość 98 metrów i spektakularny wygląd z ostrosłupowym zwieńczeniem pokrytym blachą.
W roku 2005 Płotkowiak podjął opracowanie dokumentacji dla potrzeb zakończenia etapu IIb realizacji robót w wieży kościoła[18]. Zakresem zadania objęto zmianę rozwiązań funkcjonalnych we wnętrzu dolnej, prostopadłościennej części bryły, przeznaczenie kondygnacji zegarowej na taras widokowy oraz remont elewacji.
Roboty budowlane przeprowadzono w latach 2007–2009, jednak ich zakres ograniczono do minimum niezbędnego w celu umożliwienia bezpiecznego użytkowania tarasu widokowego. Tak więc do zakończenia etapu IIb pozostaje jeszcze do wykonania konserwacja elewacji dolnej, prostopadłościennej części bryły oraz drobne prace we wnętrzu wieży.
Etap III[edytuj | edytuj kod]
Nadal nie wypracowano koncepcji działania w etapie III prac – to jest we wnętrzu kościoła, jednak jako najpilniejsze zadanie w chwili obecnej należy wskazać wymianę istniejącego pokrycia dachowego (położona pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX w. dachówka okazała się wyjątkowo nietrwała). Dokumentację projektową tego przedsięwzięcia wykonała w 2013 r. Pracownia Projektowa PIN pod kierunkiem Płotkowiaka[19]. Ze względu na szczupłość środków finansowych rozpoczęty w 2012 r. proces wymiany pokrycia dachowego trwa już wiele lat (do 2019 r. wymieniono ok. 75% poszycia dachu)[20]. Prowadzone prace dekarskie uniemożliwiają otwarcie tarasu widokowego na wieży kościoła.
Galeria[edytuj | edytuj kod]
Kultura popularna[edytuj | edytuj kod]
W kościele mariackim w Chojnie kręcono jedną ze scen filmu Europa Larsa von Triera[21].
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ autorstwo kościoła Henrykowi Brunsbergowi przypisał M. Säume
- ↑ w 1842r. August Stüler został mianowany architektem królewskim i pozostawał czasie budowy wieży w Chojnie czołowym architektem Królestwa Prus
- ↑ przebudowę przeprowadził Erich Blunck - jeden z twórców awangardowej architektury niemieckiej; zapewne dlatego nowy hełm nosił cechy wczesnego modernizmu, podobnie jak tegoż autora hełm kościoła Nikolassee w berlińskiej dzielnicy Steglitz-Zehlendorf
- ↑ wpis do rejestru zabytków pod nr 86, decyzja Kl.V.-0/71/56 z dnia 4 maja 1956r.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo zachodniopomorskie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, 15 lutego 2023 [dostęp 2010-05-13].
- ↑ Chojna, www.chojna.pl [dostęp 2021-09-05].
- ↑ Braune H., Ev. Marienkirche und Gemeinde zu Königsberg Nm, Königsberg Nm. 1907, s. 6.
- ↑ Gruszecki A., Widawski J., Badania historyczno-architektoniczne kościoła NMP w Chojnie – II faza, 1962, m-ps w archiwum NID Oddział Terenowy w Szczecinie.
- ↑ Kehberg A., Erläutertes historisch-chronologischer Abriss der Stadt Königsberg, Berlin 1724.
- ↑ Architektura Gotycka w Polsce, pod red. Teresy Mroczko i Mariana Arszyńskiego; Katalog Zabytków, pod red. Andrzeja Włodarka; Warszawa 1995; s. 47; G. Voss, Die Kunstdenkamäler der Provinz Brandenburg, Kreis Königsberg Nm. Berlin 1928; s. 44.
- ↑ Voss, Die Kunstdenkamäler der Provinz Brandenburg, Kreis Königsberg Nm., Berlin 1928, s. 44.
- ↑ Voss, Die Kunstdenkamäler..., op.cit.
- ↑ Gierke M., Nieco uwag o neogotyckiej wieży kościoła mariackiego w Chojnie, [w:] Rocznik Chojeński, t.IV, Chojna 2012r., s. 144.
- ↑ Zalewski P., Społeczeństwo obywatelskie i jego rola w ochronie dziedzictwa kulturowego na zachodnim pograniczu Polski-wprowadzenie w problematykę, [w:] Społeczeństwo obywatelskie, a ochrona zabytków na pograniczu polsko-niemieckim, pod red.P. Zalewskiego i B. Bielenis-Kopeć, materiały z międzynarodowej konferencji naukowej Gubin 31.05-2.06.2012, s. 25.
- ↑ Gruszecki A., Widawski J.: Ruina jako obiekt turystyczny (koncepcja zabezpieczenia i udostępnienia na przykładzie kościoła NMP w Chojnie), „Ochrona Zabytków”, 2 (69), XVIII, Warszawa 1965, s. 14.
- ↑ Gruszecki A., Widawski J.: Ruina jako obiekt turystyczny ...op.cit., s. 15.
- ↑ Kwilecki S., Płotkowiak M.: Odbudowa kościoła NMP w Chojnie jako przykład koncepcji monumentalnej architektury ceglanej, [w:] Cegła w architekturze środkowo-wschodniej Europy, pod red. M. Arszyńskiego.
- ↑ Płotkowiak M., Stanecka E., Organizacja dotychczasowych działań oraz perspektywy procesu inwestycyjnego odbudowy kościoła pw. NMP w Chojnie, [w:] Społeczeństwo obywatelskie a ochrona zabytków na pograniczu polsko-niemieckim, pod red. P.Zalewskiego i B. Bielinis-Kopeć (Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej zorganizowanej w dniach 31.05-02.06.2012 r. w Gubinie, Gubin 2014, s. 114.
- ↑ Opracowanie projektowe: obiekt: Kościół NMP w Chojnie, temat: Odbudowa korpusu nawowego, faza: ZTE, zespół proj.: mgr inż. arch. M. Płotkowiak, inż. arch. S. Kwilecki, mgr inż. arch. J. Karwowski, Szczecin 1991.
- ↑ Protokół z posiedzenia komisji w dniu 26 października 1994r., m-ps w zasobach M. Płotkowiaka.
- ↑ Opracowanie projektowe: Kościół NMP w Chojnie, temat: projekt zabezpieczenia technicznego wieży – etap I, autorzy: mgr inż.arch. M. Płotkowiak z zespołem, Szczecin 2000; Opracowanie projektowe: Kościół NMP w Chojnie, temat: rekonstrukcja i adaptacja wieży; zabezpieczenie techniczne, etap II, autorzy: mgr inż. arch. M. Płotkowiak z zespołem, Szczecin 2001. Opracowanie projektowe: Kościół NMP w Chojnie, temat: 1)rekonstrukcja i adaptacja wieży; zabezpieczenie techniczne etap II, rozwiązania zamienne, 2) remont elewacji, adaptacja balkonu na taras widokowy, autorzy: mgr inż. arch. M. Płotkowiak z zespołem, Szczecin 2005; Opracowanie projektowe: Kościół NMP w Chojnie, temat: 1.rekonstrukcja i adaptacja wieży; zabezpieczenie techniczne etap II, rozwiązania zamienne, 2. remont elewacji, adaptacja balkony na taras widokowy, autorzy: mgr inż. arch. M. Płotkowiak z zespołem, Szczecin 2007.
- ↑ Opracowanie: obiekt: Kościół pw.Najświętszej Marii Panny w Chojnie, przedmiot oprac.: rekonstrukcja i adaptacja wieży, zabezpieczenie techniczne etap II, rozwiązania zamienne, autorzy oprac.: mgr inż. arch. M. Płotkowiak z zespołem, Szczecin 2005.
- ↑ Opracowanie: obiekt: Kościół pw. Najświętszej Marii Panny w Chojnie; temat oprac.: Projekt wymiany pokrycia dachowego; autorzy: dr inż. arch. Maciej Płotkowiak z zespołem, Szczecin 2013.
- ↑ ., Kościół Mariacki w Chojnie. Odbudowa potrwa 100 lat?, „Kurier Szczeciński”, 160/2019 (20644), 20 sierpnia 2019, ISSN 0137-9240.
- ↑ Chojna - zapomniana perełka ceglanego gotyku, „Onet Poznaj Polskę”, 16 marca 2017 [dostęp 2017-03-21] (pol.).