Komańcza
49°20′06″N 22°04′11″E/49,335000 22,069722| wieś | |
.jpg) Widok na wieś | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Wysokość |
450–610 m n.p.m., inne źródło 455[2] m n.p.m. |
| Liczba ludności (2020) |
835[3] |
| Strefa numeracyjna |
13 |
| Kod pocztowy |
38-543[4] |
| Tablice rejestracyjne |
RSA |
| SIMC |
0354293[5] |
Położenie na mapie gminy Komańcza  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu sanockiego  | |
| 49°20′06″N 22°04′11″E/49,335000 22,069722[1]
| |
| Strona internetowa | |
Komańcza (łem. Команча, ukr. Команча) – wieś w południowo-wschodniej Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie sanockim, w gminie Komańcza[6][5]. Leży w Dolinie rzeki Osławicy i potoku Barbarka (dawniej Kumaniecki Potok). Siedziba gminy Komańcza.
Wieś królewska Komancza położona na przełomie XVI i XVII wieku w ziemi sanockiej województwa ruskiego[7], w drugiej połowie XVII wieku należała do starostwa krośnieńskiego[8]. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Komańcza. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa krośnieńskiego.
Wieś leży na szlaku architektury drewnianej województwa podkarpackiego.
Części wsi[edytuj | edytuj kod]
| SIMC | Nazwa | Rodzaj |
|---|---|---|
| 0354301 | Dolny Koniec | część wsi |
| 0354318 | Górny Koniec | część wsi |
| 0354324 | Letnisko | część wsi |
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pierwsza wzmianka o wsi Komanycza, Crziemyenna pochodzi z 1512.
W latach 1340–1772 na terenie ziemi sanockiej w województwie ruskim. Następnie w latach 1772–1852 znajdowała się w cyrkule leskim, później sanockim. W początkach maja 1849, w czasie Wiosny Ludów, rozegrała się tu zwycięska bitwa partyzantów polskich nad wojskami Austrii[10]. W połowie XIX wieku właścicielem posiadłości tabularnej w Komańczy był Alfred Lubaczewski[11]. W 1911 właścicielem tabularnym był Józef Mikołaj Potocki, posiadający 497 ha[12]. Do 1914 powiat sądowy w Sanoku, gmina Bukowsko.
W pierwszych dniach listopada 1918 łemkowska ludność z Komańczy oraz okolicznych miejscowości, za zachętą agitatorów przysyłanych przez rząd Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, opanowała linie kolejowe od Zagórza do Łupkowa oraz od Zagórza do Chyrowa i ogłosiła powstanie tzw. Republiki Komańczańskiej. Na jej czele stanął jako „prezydent” miejscowy kupiec Andrij Kyr, a „stolicą” została Komańcza. Samozwańcza republika istniała do rozpoczęcia ofensywy Wojska Polskiego 27 stycznia 1919 r.
W okresie międzywojennym stacjonował w miejscowości komisariat Straży Granicznej[13].
Do 12 września 1939 na obszarze powiatu sanockiego województwa lwowskiego, wieś stanowiła garnizon macierzysty Batalionu KOP „Komańcza”. W 1939 Batalion KOP „Komańcza” w ramach 2 pułku piechoty KOP „Karpaty” toczył walki obronne. Prawie wszystkich Żydów Niemcy wywieźli do obozu zagłady w Zasławiu. Od października 1939 do sierpnia 1944 wieś była siedzibą urzędu gminy w powiecie sanockim (Landkreis Sanok). Dziś warto zwiedzić m.in. miejsce katastrofy samolotu z okresu II wojny światowej.
W 1945 r. na bazie 34 pułku piechoty powstała tu 38. Komenda Odcinka Komańcza, działająca w strukturze 9 Oddziału Ochrony Pogranicza. W latach 1945–1946 nacjonaliści ukraińscy z OUN-UPA zamordowali w Komańczy 11 Polaków[14], w tym dwie nauczycielki: Ludwikę Drozd i Marię Kułak. Spalili także urząd gminy i strażnicę WOP. Napady ustały dopiero po zakończeniu operacji wojskowej "Wisła" w 1947 r[15].
Od 29 października 1955 r. do 28 października 1956 r. Komańcza była miejscem internowania prymasa Polski kardynała Stefana Wyszyńskiego. Poświęcona mu izba pamięci mieści się w klasztorze sióstr Nazaretanek.
-
Widok wsi. Na pierwszym planie potok Barbarka -
Widok na wieś zachodnią -
Kamieniołom
.jpg)
- Toponimia
- locandi de novo villiam super fluvio Komanycza dicto, que villam vocabitur Crziemyenna ... in fluvium Comancza – 1512
- de Komancza – rok 1524
- z Komańczej, w Komańczy – 1561
- z Komańcze – 1621
- wsi Komanczy – 1786
- Komancza – 1794
- Komanča – 1860
- Komańcza – XIX wiek
Nazwa miejscowości może sięgać okresu staroruskiego, wieś miała się nazywać Krzemienna (przymiotnik krzemienny – „kamienisty”), lecz z czasem przyjęła się nazwa Komańcza, od nazwy rzeki Komańcza, później Kumanieckiego Potoku (dawniej Barburka; obecnie Barbarka). Nazwa może pochodzić od starosłowiańskiego *Komanec – „członek plemienia turańskiego Ko(u)manów, inaczej Połowców, żyjącego na terenie Rusi w XI–XIII w.” Miejscowość leżała przy starym szlaku handlowym Sanok-Przełęcz Łupkowska. Ewentualnie nazwa pochodzi od nazwy osobowej Komanec (Koman, n.os. notowana w XV wieku w pobliskiej wsi Szczawne – która z kolei może pochodzić j.w.) z sufiksem -ja[16].
-
Urząd Gminy -
Pomnik ofiar wojen -
Klasztor nazaretanek
.jpg)
.jpg)
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
Na terenie Komańczy znajdują się następujące zabytki (według wykazu NID na 30 czerwca 2021)[17]:
- Cerkiew parafialna Opieki Matki Bożej wybudowana w latach 1800–1803 (dawna greckokatolicka, od 1963 cerkiew prawosławna). 13 września 2006 cerkiew spłonęła; udało się uratować jedynie wolnostojącą dzwonnicę. Oryginalne wyposażenie cerkwi uległo zniszczeniu. Świątynia została odbudowana w latach 2008–2010. Wyremontowano wtedy także dzwonnicę i ogrodzenie. Obecnie wewnątrz znajduje się współczesna kopia ikonostasu z 1832 autorstwa Afanazego Rużiłowicza, który był przeniesiony do cerkwi w Komańczy z Wołosianki. Ochroną objęto także dzwonnicę, ogrodzenie i cmentarz cerkiewny.
- Klasztor Nazaretanek wzniesiony w latach 1927–1931. W okresie od 29 października 1955 do 28 października 1956 w klasztorze internowany był prymas Polski Stefan Wyszyński. Tutaj prymas napisał tekst Jasnogórskich Ślubów Narodu Polskiego.
Inne obiekty historyczne to:
- Cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej założony w latach 1915–1916, znajdujący się przy stacji PKP Komańcza Letnisko.
- Kościół św. Józefa, rzymskokatolicki z 1927, odbudowany po pożarze w 1944 w latach 1949–1950.
- Drewniana willa z lat 1933–1934, w której po wojnie urządzono schronisko turystyczne, od 2010 Leśna Willa PTTK im. Ignacego Zatwarnickiego.
- Cerkiew parafialna Opieki Matki Bożej, greckokatolicka. Została przeniesiona do Komańczy ze wsi Dudyńce i w latach 1985–1988 tu odtworzona, ale znacznie przekształcona w stosunku do oryginału. Przy cerkwi znajdowało się do niedawna muzeum kultury łemkowskiej, jednak brak miejsca spowodował, że zostało ono zlikwidowane. Sprzęt codziennego użytku Łemków, który znajdował się w muzeum, został częściowo przeniesiony do skansenu w Sanoku, a częściowo rozdany ludziom.
- Pomnik w hołdzie poległym za ojczyznę w latach 1914–1921 i 1939–47 z 2010 ustawiony w centrum miejscowości.
-
-
Kościół św. Józefa -
Cerkiew greckokatolicka
_(HB14).jpg)
.jpg)
.jpg)
Wspólnoty wyznaniowe[edytuj | edytuj kod]
Na terenie Komańczy działalność religijną prowadzą następujące Kościoły i związki wyznaniowe:
- Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny:
- Kościół greckokatolicki:
- cerkiew greckokatolicka (po II wojnie światowej wyznawcy kościoła greckokatolickiego mieli odprawiane swoje nabożeństwa w kościele rzymskokatolickim, gdyż ich wyznanie było zakazane, a ich cerkiew władze przekazali parafii nielicznej tam ludności prawosławnej). Nowa cerkiew greckokatolicka została wybudowana drogą obejścia zakazu władz w latach 1985–1988. Sporo parafian kościoła prawosławnego to dawni członkowie kościoła greckokatolickiego.
- Kościół rzymskokatolicki:
- kościół rzymskokatolicki św. Józefa w Komańczy został zbudowany w 1927, podczas wojny spłonął, po wojnie wybudowano nowy, drewniany kościół. Częściowo do jego budowy użyto drewna z rozbieranych po wojnie cerkwi greckokatolickich.[potrzebny przypis]
- kaplica w klasztorze sióstr nazaretanek.
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Komańcza (Sala Królestwa Komańcza 79 lok. 1)[18].
Do 1939 Żydzi z Komańczy należeli do kahału w Bukowsku, we wrześniu 1942 zostali wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Zasławiu i tam straceni.
Na terenie miejscowości niektóre uroczystości religijne są organizowane wspólnie przez katolików i grekokatolików, np. procesja Bożego Ciała rokrocznie ma swój początek w kościele rzymskokatolickim, aby zakończyć się w cerkwi greckokatolickiej, przy czynnym współudziale nie tylko wyznawców, ale i ich duchownych.
- Metryki
- unickie
- Liber natorum 1784–1858, 1858–1891
- Liber copulatorum 1784–1879, 1776–1886, 1784–1851
- Liber mortuorum 1784–1851, 1784–1909, 1900–1911, 1921–1922
- rzymskokatolickie
- Liber natorum, copulatorum et mortuorum 1784–1947
-
Pomnik Stefana Wyszyńskiego przy klasztorze -
Cmentarz wojenny -
Ławeczka Jędrka Połoniny
a.jpg)
b.jpg)
Upamiętnienie[edytuj | edytuj kod]
1 września 1974 w Komańczy został odsłonięty pomnik ofiar UPA[19].
Turystyka[edytuj | edytuj kod]
We wsi znajdują się dwie większe bazy noclegowe:
- Schronisko PTTK (dawniej Podkowiata),
- bacówka Stowarzyszenia Animatorów Ruchu Folkowego, w którym odbywały się w ostatnich latach spotkania polskiej Rodziny Tęczy.
- Pod Kominkiem – restauracja istniejąca od 1968, w 2006 zmodernizowana – dobudowano miejsca hotelowe. W pobliżu restauracji zginął bieszczadzki artysta-rzeźbiarz Jędrek Połonina.
- Od 1995 w Komańczy na początku sierpnia odbywają się Spotkania Przygraniczne Polski i Słowacji Komańcza-Medzilaborce. Festynowi towarzyszą występy zespołów folklorystycznych i popowych z Polski i Słowacji. W ramach spotkań organizowane były zawody sportowo-pożarnicze przy udziale lokalnych jednostek Ochotniczych Straży Pożarnych znajdujących się zarówno po stronie polskiej, jak i słowackiej.
- Szlaki piesze
Tokarnia (778 m n.p.m.) – Przybyszów – Kamień (717 m n.p.m.) – Komańcza – Prełuki – Duszatyn – Jeziorka Duszatyńskie – Chryszczata (997 m n.p.m.) (Główny Szlak Beskidzki)
Komańcza – Dołżyca – Garb Średni (822 m n.p.m.) – Kanasiówka (823 m n.p.m.) – Moszczaniec
Szlak śladami dobrego wojaka Szwejka
.gif){kind=small}
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
- klasztor w Komańczy
- Cerkiew Opieki Matki Bożej w Komańczy
- Zygmunt Klemensiewicz – poseł na Sejm Ustawodawczy urodzony w Komańczy
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 56569
- ↑ Trasa 5 – Wołosań i Chryszczata z Cisnej i Komańczy, [w:] Piotr Sieńko i inni, Niezbędnik turystyczny – Bieszczady, Piwniczna-Zdrój: Agencja Wydawnicza WiT, 2021, s. 66, ISBN 978-83-89580-21-4 (pol.).
- ↑ RAPORT O STANIE GMINY KOMAŃCZA ZA 2020 ROK. BIP Gmina Komańcza. [dostęp 2022-01-17]. (pol.).
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 492 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
- ↑ a b c GUS. Rejestr TERYT.
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
- ↑ Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej wydany z zasiłkiem Akademii Umiejętności w Krakowie, [T. 1], Epoka przełomu z wieku XVI-ego na XVII-sty. Dział II-gi. „Ziemie Ruskie” Rzeczypospolitej, Dział opracowany przez Aleksandra Jabłonowskiego [...], k. 4.
- ↑ Lustracja województwa ruskiego 1661–1665. Cz. 1, Ziemia Przemyska i Sanocka, wydali Kazimierz Arłamowski i Wanda Kaput, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, s. 281.
- ↑ KSNG: Wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części. opublikowany, [w:] Dz.U. z 2013 r. poz. 200 ze zmianami w Dz.U. z 2015 r. poz. 1636. [dostęp 2018-01-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-05-22)]. (pol.).
- ↑ Seweryn Łusakowski – Pamiętnik, PIW, Warszawa 1953.
- ↑ Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w królestwie Galicyi i Lodomeryi jakoteż w wielkim księstwie Krakowskiem i księstwie Bukowińskiem, pod względem politycznej i sądowej organizacyi kraju wraz z dokładnem oznaczeniem parafii, poczt i właścicieli tabularnych, ułożony porządkiem abecadłowym. Lwów: Karol Wild, 1855, s. 91.
- ↑ Skorowidz powiatu sanockiego wydany na podstawie dat zebranych w roku 1911. Sanok: 1911, s. 10.
- ↑ Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 96. ISBN 83-87424-77-3.
- ↑ Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 946–947, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
- ↑ Małgorzata Gliwa, Z dziejów parafii greckokatolickiej (1945-1988), w: Kościół katolicki w Europie Środkowo-Wschodniej w obliczu dwóch totalitaryzmów (1917-1990), tom I, Rzeszów-StalowaWola-Lwów 2015, s. 250-251, ISBN 978-83-7629-912-9.
- ↑ Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany: Ko-Ky, Kazimierz Rymut (red.), Urszula Bijak, Kraków: Wyd. IJP PAN, 2003, ISBN 83-87623-68-7, ISBN 83-85579-29-X, OCLC 831083631.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023 [dostęp 2021-09-30].
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-24].
- ↑ Odsłonięcie pomnika w Komańczy. „Nowiny”, s. 1–2, nr 238 z 2 września 1974.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Adolf Bajgier, „Bitwa pod Komańczą”, z serii Z tajemnic stuleci. Wydawnictwo „Żołnierza Polskiego”, Warszawa 1991.
- „Gdy pod Komańczą walczyli powstańcy”, [w:] „Podkarpacie”, nr 51–52 (989–990), Krosno 1989.
- Seweryn Łusakowski, „Pamiętnik”. PIW Warszawa 1953.
- Stanisław Kryciński, „Cerkwie w Bieszczadach”. Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 2005.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Komańcza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 297.
- Komańcza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 109.
- Ochotnicza Straż Pożarna w Komańczy. ospkomancza.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-15)].
- Komańcza – rys historyczny i walory turystyczne
- Okolice Komańczy i Woli Michowej. komancza.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-03-22)].
- Republika Komańczańska
